Franciszek Kamiński
"L’Eglise et L’Etat en France", Gabriel
Lepointe, Paris 1964 : [recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 17/1-2, 215-224
[9] Recenzje 215 Autor konkluduje, że zwolennicy rozwodów nie mogą powoływać się na prawo rzymskie.
S. G a r o f a l o przeprow adza egzegezę tekstów Nowego Testam entu (I Kor., 7, 10,—11; Łuk. 18, 18; Mat. 19, 1—9; Mk 10, 1—12; Mat. 5, 32 i 29, 9). Z wielką erudycją systematycznie przebiega różne rozwiązania autorów klasycznycsh i współczesnych, by wydobyć istotny sens nauki 0 nierozerwalności m ałżeństw a zaw artej w Nowym Testamencie, ze szczególnym uwzględnieniem „klauzuli M ateuszowej” i privilegium Pau- linum.
P. A d n è s , mówi o bardzo aktualnej kw estii nierozerwalności m ał żeństw a w nauce Ojców Kościoła starając się uwzględnić wszystko co w ostatnich latach na ten tem at napisano wśród kanonistów i teolo gów, powołujących się na praktykę rozwiązywania m ałżeństw w Koś ciele Wschodnim. Nie zaprzecza, że istotnie u Ojców Kościoła istniała jakaś praktyka rozwodów gdyż wpływ mentalności pogańskiej, niezbyt jasno zdefiniowana w początkach nauka chrześcijańska i wpływy świec kie cesarzy chrześcijańskich przyczyniły się do tego. Niejasność i wie loznaczność tekstów, nadużywanie argum entów z milczenia, czym po sługuje się kilku autorów nie szkodzą jedności nauki o nierozerwalności m ałżeństwa pogłębionej i utrw alonej z postępem świadomości moralnej 1 dyscyplin teologicznych.
U. N a v a r r e t e, omawia naukę o nierozerwalności m ałżeństwa do pełnionego w powiązaniu z trzem a zagadnieniami: procesem formowania się instytucji węzła małżeńskiego, sakram entalnością małżeństwa chrześ cijańskiego i kw estią spełnienia małżeństwa: W części drugiej wykładu uzasadnia absolutną nierozerwalność m ałżeństw a uznanego i dopełnio nego. Teologowie i kanoniści okresu popatr y stycznego przyjm ując cał kowicie tę zasadę dopracowali jedynie związaną z trzem a zagadnienia mi przedstawionym i przez autora. Zarzuty związane z tym i problem a mi rozwiązuje on przy interpretacji kan. 7 sesji 27 Soboru Tryden ckiego.
Całość wykładów zaopatrzona bogatym aparatem naukowym w przy pisach i indeksie stanowi pożyteczny m ateriał nie tylko dla studiują- jących i zajm ujących się ex professo tym i zagadnieniami, które tak bardzo były dyskutowane w czasie Soboru W atykańskiego II.
Ks. Czesław Świniarski
G abriel Łepointe — „L’Eglise et 1’Etat en F rance”, P aris 1964, Presses U niversitaires de France, s. 124.
G abriel L e p o i n t e w książce p.t. V Eglise et l'Etat en France przed staw ia układ stosunków między państw em i Kościołem we Francji. Autor nie zadowolił się przytoczeniem samych norm regulujących stosunki m ię dzy Kościołem i państw em , ale zdobywa się na analizę podstaw tych stosunków na poszczególnych etapach historii Francji ,oraz proponuje
216 Recenzje [10]
rozwiązania na przyszłość z pozycji interesu obu stron. Podstawę dla tych rozwiązań widzi Autor w nauce Chrystusa, że „królestwo Jego nie jest z tego św iata”, co powinno się stać podstaw ą współpracy i wza jemnego zaufania państw a do Kościoła.
Kościół w każdej epoce w której mu wypadło działać i pracować, usi łował przepoić ją swoimi zasadami, choć bynajm niej nie chciał zdobyć w niej władzy. Dąży do panowania nad sumieniami, ale jednocześnie podkreśla naturalne praw o człowieka do wolności, do udziału w życiu społecznym i politycznym swego kraju. Tego rodzaju stwierdzenia Koś cioła budziły zawsze podejrzliwość władz, które chciały widzieć w re- ligii służbę publiczno-państwową, wyłącznie na usługach państwa.
Rozprawa dzieli się na sześć dużych rozdziałów, z których każdy za w iera zam kniętą w sobie całość.
W pierwszym rozdziale Autor omawia stosunki organizacyjno-ustrojo- we epoki gallo-rom ańskiej i francuskiej. Na wstępie omawia stosunki między Kościołem a państw em w Im perium Rzymskim, oraz stru k tu rę pierw otnej organizacji kościelnej. W m iarę um acniania swojej pozycji w Im perium Rzymskim Kościół swoją organizację kościelną dostosowuje do stru k tu ry adm inistracyjnej Im perium Rzymskiego.
Głową każdej w spólnoty chrześcijańskiej jest biskup, w ybrany przez duchownych i lud. W rządzeniu regionalną wspólnotą wiernych biskup był w spraw ach duchowych wspomagany przez duchownych, zaś w sp ra wach cywilnych przez lud. Spory między chrześcijanam i rozstrzygały sądy biskupie. Biskupi zaś w spraw ach krym inalnych byli wyjęci spod praw a państwowego i podlegali wyłącznie sądom synodalnym.
Mimo przyznanej niezależności w sprawach sądownictwa Kościołowi, im peratorow ie począwszy już od K onstantyna domagali się wglądu w kościelne spraw y sądowe i żądali dla siebie praw a zatw ierdzania w y roków w spraw ach gardłowych. Niebezpieczeństwo podporządkowania Kościoła cesarzowi stało się realne z chwilą udzielenia Kościołowi po mocy przez państw o w walce z pogaństwem i arianam i.
Zmianę chwilową w stosunku między Kościołem a państw em wnieśli Frankowie. Doceniając rolę społeczno-polityczną Kościoła, prosili pa pieża o chrzest. Wraz z chrztem króla Franków Chlodwiga (496 r. w Reims), niebaw em przyjęła chrzest cała Frankonia, Kościół za Chlod wiga cieszył się dużą swobodą.
W tym to okresie odbyło się aż 70 synodów, z których najważniejsze, to synod w Agde (506) i Orleanie (538).
Pod koniec VI w ieku stosunki między Kościołem a państw em znacznie się pogorszyły, a kontakty oficjalne ograniczały się jedynie do wymiany korespondencji. Za panow ania Pepina sytuacja się poprawiła. Następca Pepina, K arol Wielki, po objęciu steru rządów po swoim ojcu, dokonał zmian w dotychczasowych stosunkach w ew nątrz kościelnych. Przy właszczył sobie praw o zwoływania synodów, decydowania o wyborze biskupów oraz zaprowadził ład w dobrach kościelnych.
[11]
Recenzje 2 1 7Za następcy K arola Wielkiego w zrasta znaczenie Kościoła. Du chowni zajm ują czołowe m iejsca w hierarchii państwowej. K arol Łysy zgodził się, by wszystkie spraw y korony były rozpatryw ane na syno dzie.
W drugim rozdziale A utor dalej mówi o wpływie Kościoła na życie społeczne i polityczne w czasach upadku państw a K arola Wielkiego. W wieku X państw o K arola Wielkiego rozpada się na drobne księstew ka. Władza królew ska przechodzi w ręce licznych seniorów. Upadek w ła dzy królewskiej spowodował również zmianę stosunku władców do Koś cioła. Książęta położyli rękę na dobrach kościelnych oraz zapragnęli mieć w pływ na wybory biskupów i papieża. Kryzys w stosunkach pań- stwowo-kościelnych został zażegnany konkordaten w orm ackim w 1122 roku.
Uzależnienie się Kościoła od seniorów doprowadziło do obniżenia się moralności i dyscypliny wśród duchowieństwa. Wielu duchownych pro wadziło świecki styl życia. Praw o kościoła do dziesięciny przejęli senio rowie.
Papież Grzegorz VII wystąpił przeciwko inw estyturze i szerzącej się symonii. Zwołany przez papieża synod rzymski ogłosił inw estyturę za herezję. Stanowisko papieża w spraw ie inw estytury doprowadziło do konfliktu papieża z Henrykiem IV. We F rancji w alka ta m iała łagodny przebieg dzięki ustępliwości Filipa I i jego następców. Po roku 1160 władcy świeccy, rezygnują ze wszystkich upraw nień dominialnych, za chowując sobie jedynie praw o do przedstaw iania swoich kandydatów na urzędy, t.zw. „ius patronatus”.
Umocnienie się władzy politycznej i pontyfikalnej paipeża stworzyło w arunki na opracowanie nowej doktryny w spraw ie stosunków między Kościołem a państwem. Wszyscy chrześcijanie podlegają praw u kano nicznemu. Papieże m ają praw o nakładać ekskom uniki nie tylko na jednostki i królów ale i na całe społeczeństwo, oraz zwalniać poddanych od obowiązków posłuszeństwa władcy ekskomunikowanemu. I tak Aleksander III rzucił ekskom unikę na Szkocję, a Innocenty III na F ran cję (1200) i Anglię (1302).
Zapoczątkowana przez Grzegorza VI i realizowana przez Bonifacego V III doktryna „dwu mieczy” święci swe tryum fy. Rozwija się szczegól nie w tym okresie praw o kanoniczne. Jego kodyfikacji dokonał w 1234 roku Grzegorz IX.
Negocjacje króla z papieżem Benedyktem IX (1303—1304) i Klem en sem V (1305—1314), doprowadziły do zdjęcia klątw y z króla i cofnięcia bulli „Unam sanctam ”. Pontyfikat Klemensa V rozpoczyna nowy okres w historii Kościoła zwany okresem „niewoli aw iniońskiej”, który trw ał 68 lat. Okres awinioński w Kościele przeryw a Grzegorz XI, który w brew sprzeciwowi niektórych biskupów i stronnictw politycznych wrócił w 1377 roku na stałe do Rzymu.
218 Recenzje
[12]
stw a w Kościele. K arol VII w listopadzie w 1438 r. wydał t.zw. „sank cję pragm atyczną”, (Sanction pragm atique de Bourges) w której napięt nował nadużycia papieży oraz uznał kanony soborów w Bazylei i Kon stancy, mówiące o wyższości soboru nad papieżem. Na mocy tego za rządzenia biskupi mieli być wybierani przez kapituły katedralne a opaci przez mnichów swojego klasztoru. Ponadto „sankcja pragm atyczna” prze w idyw ała interw encję książąt w wyborach z chwilą w yboru kandydata, nie odpowiadającego życzeniom księcia. Papieże K alikst III i Pius II, bezskutecznie domagli się zniesienia ucążlwej dla Kościoła „sankcji prag m atycznej”. Dopiero potępienie uchw ał „sankcji pragm atycznej” na so borze lateraneńskim w 1512 roku doprowadziło do jej zniesienia i u re gulowania wszystkich spraw „trw ałym konkordatem ” w 1516 roku.
W rozdziale III, IV i V Autor omawia epokę konkordatów — „ancien regim e” oraz problem kościoła narodowego we Francji. Konkordat z 1516 roku w skutek opozycji w Stanach Generalnych francuskich zo stał prom ulgowany dopiero 13 m aja 1517 roku. K onkordat zmienił do tychczasową progm atykę wyboru biskupów i dał królowi praw o by w czasie 6 — miesięcznego w akansu biskupstw a mógł przedstaw ić swe go kandydata papieżowi. Papież przedstaw ionem u kandydatow i przez króla daw ał prowizję — „l’institution canonique”, bądź odrzucał kandy daturę. W razie odrzucenia przez papieża kandydata królewskiego, król w ciągu trzech miesięcy obowiązany był przedstaw ić nowego kan- ta. W razie nie przedstaw ienia w przepisanym czasie przez króla k an dydata, papież daw ał prowizję kandydatow i w skazanem u przez siebie. Zwołany przez papieża w 1545 roku sobór trydencki, wydał szereg przepisów „de reform atinibus” oraz uregulow ał częściowo sprawę „ko m endy”. Na ogłoszenie dekretów soborowych, w znacznej mierze w pły nęło pojednanie się H enryka IV z papieżem Klemensem VIII.
Następnie wiele m iejsca poświęcił Autor doktrynie gallikańskiej — „les libertés de l’Eglise gallicane”. Przedstaw ione teksty w t.zw. „regu łach gallikańskich” jako sprzeczne z praw em kanonicznym zostały od rzucone przez Kościół.
„Reguły gallikańskie” zabraniały duchowieństwu kontaktow ania się z papieżem, w prowadzały kontrolę pism papieskich przez króla oraz za kazywały zwoływania synodów bez uprzedniej zgody króla.
Dalszą kw estią sporną w stosunkach między papieżem, a królem była spraw a regaliów, k tó ra stała się przyczyną sporu papieża z królem. Praw o regaliów pozwalało królowi pobierać dochody z diecezji nieobsa- dzonych, wzam ian za opiekę nad w akującą diecezją oraz dawało prawo do obsadzenia beneficium kolatury. Początkowo regalia objęły swym zasięgiem całą Francję, później dzięki przywilejowi królewskiem u, prawo to zostało ograniczone do niektórych diecezji. Diecezje południowej Francji uw olniły się od regaliów drogą wykupu. Spraw a regaliów w X VII w ieku zaczyna znowu odżywać. P arlam ent w ydał dwie uchwały w roku 1607 i 1608, które znowu regaliami związały wszystkie diecezje
[13] Recenzje 219 ówczesnej Francji. H enryk IV w skutek odwołania się duchowieństwa
do Soboru nie nalegał na uiszczenie ciężarów płynących z regaliów. Do piero Ludw ik XIV w roku 1651 spraw ę tę podniósł w Stanach G eneral nych na nowo. W tym celu w roku 1673, w ydał specjalne listy, które obwieszczały, że regalia obejm ują cały kraj, z w yjątkiem tych diecezji, które się wykupiły od tego praw a. Przeciwko decyzji króla w ystąpili Caulet i Pavillon, wnosząc odwołanie od decyzji królew skiej do papieża Innocentego XI, który potępił żądania króla. Ludw ik XIV zwołał zgro madzenie generalne kleru, które 19 m arca 1682 roku uchwaliło dekla rację, podpisaną przez 72 biskupów i kapłanów „niezależności władzy świeckiej od papieża”, jak również o wyższości soboru nad papieżem.
Przeciwko deklaracji Zgromadzenia Generalnego K leru, papież założył 11 kw ietnia 1682 roku protest. Następca Innocentego X I, A leksander V III ogłosił bullę „Inter M ultiplices” (1690) w której ogłosił „Deklarację” za nieobowiązującą kler we Francji.
Wobec negatyw nej postaw y papieża wobec D eklaracji, schizma wisiała prawie na włosku. Jedynie dzięki osobistej aw ersji króla do schizmy, nie doszło do oderw ania się Kościoła francuskiego do Rzymu. Król wysto sował pismo do papieża w którym zobowiązał się cofnąć wszystkie a rty kuły Deklaracji, Papież, licząc na dobrą wolę króla, nie zażądał urzędo wego ogłoszenia o wycofaniu tekstu. W b raku odpowiedniego aktu praw nego odnośnie tej decyzji parlam ent nadal stosował postanowienia D eklaracji wobec k leru francuskiego.
Ponadto autor omawia doktrynę Janseniusza i jego spór z papieżem. Ostatecznie, nauka Jansenjusza została potępiona przez Klem ensa X I bullą „Unigentius” w 1713 roku.
Następnie A utor omawia przejęcie przez państw o wszystkich agend kościelnych, jak również dążenie parlam entu do ograniczenia swobód wyznaniowych. T a sam a nieprzyjazna polityka znam ionuje początek Dy rektoriatu. Złagodzenie stosunków między kościołem a państw em przy nosi dopiero spisek zorganizowany przeciw królowi przez Gracchusa Babeuf’a. W roku 1797 została wydana ustaw a na mocy której znie siono wszystkie dekrety przeciwko Kościołowi za w yjątkiem składania przez duchownych oświadczenia na wierność Republice. Ustawa ta jednak nie weszła w życie w wyniku zamachu stanu dokonanego przez rojalistów. Rojalistyczna ustaw a z 1797 roku uchyliła ustaw ę sierpniową. Nowy rząd zajął wrogie stanowisko w stosunku do Kościoła francuskiego. Zmianę w dotychczasowych stosunkach Kościoła do państw a przyniósł zamach stanu dokonany przez Bonapartego 9 listopada 1799 roku. Nowy rząd konsulatu zażądał od całego duchowieństwa 27 grudnia 1799 roku złożenia przysięgi na wierność Konstytucji, oraz cofnął zarządzenie wy dane przez rząd rojalistów o deportacji księży. Kościoły będące w po siadaniu rojalistów a niesprzedane zostały oddane na usługi kultu chrześcijańskiego. Ponadto zostało wydane zarządzenie o zawieszeniu wszystkich kultów rewolucyjnych.
220
Recenzje [ 1 4 fW rozdziale V autor mówi o konkordacie zaw artym przez Bonapartego z Piusem VII, o stosunkach między kościołem a państw em pod rząd a m i Obrony Narodowej i III Republiki.
Napoleon doceniając rolę jaką może odegrać kościół w odrodzeniu m oralnym społeczeństwa, nawiązał rozmowy z Piusem VII, które dopro wadziły do zaw arcia konkodaru 15 sierpnia 1801 roku. Bonapartem u udaje się przywrócić pokój religijny we F rancji wzam ian za co papież uznał Republikę. W konkordacie, między innymi, zostały uzgodnione następujące sprawy:
— k ult katolicki został ogłoszony za wolny i niczym nieskrępowany (art. 1),
— biskupi na wierność konsulowi będą składać krótkie oświadczenia (art. 6 i 7),
— biskupi posiadają wyłączną władzę w spraw ie nom inacji proboszczów, zakładania opactw i sem inariów za zgodą rządu (art. 9—12),
— rząd zobowiązuje się płacić pensję duchowieństwu (art. 14),
— rząd godzi się na dokonywanie fundacji na rzecz kościoła (art. 15), — w przypadku gdyby konsul nie był katolikiem , spraw a przywilejów
jak i nom inacji biskupów zostanie uregulow ana odrębnymi przepisami (art. 17).
Obok spraw , które dotyczyły duchowieństwa świeckiego, konkordat nie uregulował spraw związanych z duchowieństwem zakonnym jak i ze Zgromadzeniami zakonów żeńskich. Jedynie dzięki m atce Bonapar tego (Letitia) doszło do uregulow ania statusu praw nego Sióstr M iłosier dzia. W dwa lata po konkordacie, zostały wydane przepisy szczegółowe, zwane „praw em organicznym” jako załącznik do konkordatu, w którym zostały szczegółowo określone upraw nienia duchowieństwa francuskiego. Stolica Apostolska przeciwko artykułom „praw a organicznego” wniosła protest.
Sytuacja Kościoła popraw iła się znacznie za czasów cesarstwa, mimo> zaistniałych incydentów związanych z samowolnym ukoronowaniem się Napoleona n a cesarza Francji. Przyjazd Piusa V II do Paryża, celem uorm owania spraw spornych z Npoleonem, wskzał na rozbieżność sta nowisk papieża i cesarza w spraw ach istotnych Kościoła francuskiego. Upadek Napoleona doprowadził do restau racji królestw a. Ludwik X VIII uznał religię katolicką za religię państw ow ą i przyw racał jej wszystkie przywileje, jakim i cieszyła się w „ancien régim e”. Ludwik X VIII pozostawiał biskupom dużą swobodę przy restau racji religii w państw ie. Sytuacja zmienia się za Ludw ika Filipa, a rew olucja z ro ku 1830 jest antyklerykalna. Czołowi przywódcy rewolucji, jak Lacor- daire i M ontalem bert, postulują ułożenie stosunków z Kościołem n a za sadach seperacji. Pogląd ten ancykliką „M irari vos” (1832) został potę piony przez papieża.
W roku 1848 za czasów drugiej Republiki, wybucha nowa rewolucja, k tó ra już nie ma charakteru antyreligijnego. Podczas jej trw ania, dzię
[ 1 5 ] Recenzje
22t
k i aktyw nej działalności katolików liberalnych um acnia się religia. Du chowni biorą czynny udział w rewolucji. Na barykadach Paryża ginie arcbp. P aryża Affre. W 1850 r. ustaw a Falloux proklam uje wolność n a uczania religii w szkołach. W dziesięć lat później, ponownie wydano szereg dekretów, które ograniczały wolność Kościoła we Francji.
W związku z szerzącymi się błędami, papież w ydał encyklikę „Quanta cu ra ” w której potępił socjalizm, komunizm i regalizm oraz ogłosił za łącznik do encykliki wyszczególniający potępione błędy t.zw. „Syllabus”. Z a papieża Leona X III nawiązano ponownie stosunki dyplomatyczne z rządem III Republiki. W lipcu 1899 roku na czele rządu stanął Wal- deck-Rousseau. Po uporaniu się ze swoimi przeciwnikam i dążył do za
w arcia drugiego konkordatu ze Stolicą Apostolską. Za jego rządów zo stało zniesione nauczanie religii w szkołach oraz rozwiązano wszystkie .stowarzyszenia religijne nie uznane przez państwo. Po ustąpieniu Wal- deck-Rousseau, stanowisko jego objął Emil Combes, były sem inarzysta, zdecydowany przeciw nik wszelkiego pojednania z Kościołem. W ciągu kilku dni Combes zam knął 2500 szkół wyznaniowych, 11.000 zakładów dobroczynnych, prowadzonych przez zakony. Przeciwko polityce E. Com-
bes’a w ystąpił naw et sam W aldeck-Rousseau.
W rozdziale VI A utor om awia stosunki między Kościołem a państw em w latach 1905—1966 r.
Polityka rządu E. Combeta doprowadziła do zerw ania stosunków ze Stolicą Apostolską i stała się wstępem do faktycznego rozdziału Koś
cioła od Państw a. P ro jek t statusu praw nego dla przyszłych stosunków z kościołem opracował A ristide Briand przy pomocy L. M ejan’a. P rojekt ten został przyjęty przez Clemenceau jako wytyczne dla przyszłej Kon sty tu c ji Kleru.
Po wielu trudnościach, dopiero rząd Rouvier’a przedstaw ił projekt ustaw y pod dyskusję parlam entu (od m arca do lipca 1905 r.).
Opracowany tek st nowej ustaw y o rozdziale Kościoła od państw a przy sprzeciw ie niewielu deputowanych został uchwalony 341 głosami przy sprzeciwie 235 głosów 9 grudnia 1905 r.
Ustaw a ujęła stosunki między Kościołem i państw em jak następuje: — Republika zapewnia wolność sumienia i wyznania, gwarantuje swo
bodę praktyk religijnych (art. 1),
— Republika nie subw encjonuje żadnego z kultów (art. 2),
— Duchowieństwo jest zależne od swoich władz hierarchicznych na czele których stoi papież,
— Seminarzystów zwalnia się od służby wojskowej, — Rew indykacja stowarzyszeń religijnych,
— Wszystkie Kościoły przejęte dawniej przez państwo zostaną oddane stowarzyszeniom religijnym po ich zgłoszeniu się. Jeśli o te nie ruchomości w ciągu 2 lat nie zgłosi nikt swoich roszczeń mogą być przeznaczone na inne cele (art. 13).
222
Recenzje [16]Albi, Mignot, po zapoznaniu się z tekstem ustaw y poinformował o niej Piusa X. Papież encykliką z dnia 11. 02. 1906. r. Vehem enter potępił niektóre artykuły ustaw y o „rozdziale”. W międzyczasie rząd wydał zarządzenie o przeprow adzeniu inw entaryzacji dóbr kościelnych (les in ventaires des objets et biens d’eglises). Zarządzenie to obudziło nie pokój wśród duchownych oraz doprowadziło do krw aw ych zajść ulicz nych, w wyniku czego rząd Clemenceau m usiał wydać kilka okólników uspakajających dla rozładow ania napiętej sytuacji wyznaniowej we Francji.
W związku z pow stałą sytuacją zebrało się w tymże samym roku Zgromadzenie Episkopalne celem przedyskutow ania pro jek tu rządowego o użytkowaniu budynków kultu i reorganizacji sem inariów wyższego nauczania.
Uchwały te po zatw ierdzeniu przez papieża, m iały być przedstawione władzom cywilnym do wiadomości. Zebranie to było ostatnie, gdyż po nownie Episkopat zebrał się dopiero w 1947 roku.
W lutym w 1916 roku dzięki staraniom B rianda jako przewodniczącego Rady M erów i L. M ejana doszło do spotkania z arcb. Albii, m gr Mig- not’em a w kilka dni później M èjan’a z kard. G asparrim , sekretarzem S tanu Benedykta XV. Rozmowy obu mężów, doprowadziły do akredy tow ania przy Stolicy Apostolskiej przedstaw iciela Republiki. Niebawem dochodzi znowu do ich odwołania. Ponowne naw iązanie stosunków z Rzymem nastąpiło za rządów M illerand’a większością 391 głosów Zgro madzenia (przeciwko 179). Briand w styczniu 1921 r. zamianował am ba sadorem przy Stolicy Apostolskiej Jo n n a r’a, a Benedykt XV nuncjuszem w Paryżu m gr Cerottie’ego.
W roku 1922 um arł Benedykt XV, po nim zaś nastąpił Pius XI, który osobiście przestudiow ał cały problem francuski i encykliką M axim um
gravissim um que zatw ierdził ustaw ę o zgrom adzeniach (18 stycznia
1924 r.). Zwycięstwo jednak opozycji kościelnej w w yborach 1924 r. unie możliwiło przywrócenie dóbr zasekw estrow anych Kościołowi.
W roku 1926 Louis M éjan interw eniuje ponownie u Brianda, który 29. 4.1926 r. w ydał nowy dekret o zwróceniu bezpłatnie Kościołowi wszy stkich dóbr kultowych. W ykonanie ostateczne dekretu nastąpiło dopiero ustaw ą z dnia 15 lutego 1941 r., k tóra przyw róciła Kościołowi wszy- skie niesprzedane obiekty kultowe. Następna ustaw a z dnia 25. 12. 194-2 r. zezwoliła na dokonywanie darowizm na rzecz Kościoła i utrzym ała w mocy zakaz urzędowych subw encji na rzecz stowarzyszeń kultowych.
Następnie A utor om aw ia spraw ę nauczania religii we Francji. P ań stwo w zasadzie uznało szkolnictwo pryw atne i zobowiązało się do po mocy m aterialnej szkołom pryw atnym w zakresie napraw y budynków (art. 19 ustaw y z dnia 9.12.1905 r.). Lecz utrzym ało zakaz urzędowych subwencji na rzecz stowarzyszeń religijnych ustaw ą z dnia 25 grudnia 1942 r. Praw nie rzecz biorąc, pomoc państw a dla szkół pryw atnych nie
[17] Recenzje 223
dotyczy nauczania religii, jednakże w rzeczywistości państw o jest op ar ciem dla związków religijnych, gdyż większość zakładów pryw atnego nauczania m a charakter religijny.
Ustawodawstwo powojenne francuskie w swej liberalizacji poszło jesz cze dalej. Państwo uznało wolność nauczania pryw atnego i zapewniło obywatelom ustaw ą Barange z 1951 r. możność wychowania i kształ cenia swoich dzieci w dowolnie wybranym przez siebie zakładzie naukowym. Ponadto ustaw a „Barange’a” postanowiła, że w przeciw ień stwie do zakładów publicznego nauczania, dotacje państw ow e dla sektora pryw atnego nauczania będą mogły być przeznaczone n a podniesienie wynagrodzenia nauczycieli. System dotacji państwowych, na rzecz p ry w atnego nauczania przyjęto „ad experim entum ” i m iał obowiązywać do roku szkolnego 1963/64. Jed n ak już w kw ietniu 1960 r. został wydany nowy dekret, który wychodząc z założenia „polityki współpracy” w pro wadził istotne zmiany w szkolnictwie. Na mocy dekretu, szkolnictwo pryw atne I-go i Ii-g o stopnia ja k również i techniczne, może się ubie gać o włączenie go do szkolnictwa publicznego z zachowaniem własnej autonomii i specyfiki nauczania, a państw o w zam ian bierze na siebie część kosztów związanych z funkcjonowaniem zakładu.
Książka G abriela Lepointe jest próbą przedstaw ienia genezy kształto w ania się stosunków między Kościołem francuskim a państw em w róż nych epokach w konfrontacji z tradycją i nauką Kościoła w ujęciu nieznanym w naszej literaturze prawniczej. A utor w swoich rozważa niach śledzi historyczny proces kształtow ania się tych stosunków, pod kreślając konieczność znalezienia trw ałego rozw iązania spraw nabrzm ia łych i nieuregulowanych, które zdaniem jego są możliwe do uregulo w ania na płaszczyźnie przyjaznych porozumień na szczeblu najwyższym. Książka w ykazuje, że stosunki między państw em i Kościołem ukła dały się różnie, w zależności od sytuacji politycznej i nastaw ienia do Kościoła będących u władzy grup politycznych.
„Przezwyciężenie zatem wzajem nych uprzedzeń — jak konkluduje Autor — zależy przede wszystkim od chęci porozumienia się z sobą sa mych przywódców obu społeczności — Kościoła i państw a oraz zrezyg- w ania z chęci dominowania jednej władzy nad drugą”.
Decydujący w pływ n a stosunki między państw em a Kościołem m ają, zdaniem Autora, przywódcy p a rtii politycznych. Słuszność jego zdaniem m a katolicki parlam entarzysta Le Bras, który w stosunkach między p ań stwem a Kościołem postulow ał uznanie norm ogólnoludzkich, pozbawio nych klasowych uprzedzeń, jako podstawę do owocnych negocjacji. Słusznie w tym właśnie kierunku poszło ustaw odaw stw o w powojennej Francji i jej polityka k tóra stanęła na gruncie „przyjaznej norm ali zacji” stosunków między kościołem a Republiką Francuską.
Sugestie A utora w ydają się być słuszne i chyba zainteresują naszego czytelnika. Mogą być one także interesujące inform acyjnie i na gruncie naszej rzeczywistości, przy poszukiwaniu najwłaściwszej platform y
224 Recenzje [18] w rozwiązywaniu spornych problem ów zachodzących w stosunkach P a ń stw a i Kościoła.
Idea „przyjaznej w spółpracy” pow tarzająca się na gruncie francuskim i niemieckim w ydaje się zasługiwać na szczególniejszą uwagę. Całość rozpraw y należy ocenić pozytywnie i uznać za pożyteczną.
Łódź, dnia 16.02.1973 r.
