Drogi znikające z krajobrazu

54

Wprowadzenie

Introduction

Droga to pas powierzchni do- stosowany do ruchu koäowego lub takĔe dla ruchu pieszego [Haber, Urbaþski 2005]. W ramach urozma- icenia krajobrazu projektuje siö róĔ- norodne nasadzenia wzdäuĔ dróg, a charakter nasadzeþ dostosowu- je siö zarówno do otaczajñcego kra- jobrazu, jak równieĔ do moĔliwo- Ĉci przestrzennych pozostawionych przez projektantów. Czösto wzglödy konstrukcyjne, zwäaszcza dróg szyb- kiego ruchu, uniemoĔliwiajñ np. ob- sadzanie szpalerami drzew, a wy- muszajñ zastosowanie nasadzeþ na- Ĉladujñcych ukäad zadrzewieþ Ĉród- polnych [Ratyþska, Szwed 1997; Hil- berg 2005].

Na drogi moĔna popatrzeè jak na swoiste korytarze ekologiczne, czyli struktury wñskie, liniowe, któ- rych ukäady tworzñ sieè. WzdäuĔ dróg mogñ przemieszczaè siö orga- nizmy, zaĈ pobocza charakteryzuje duĔa róĔnorodnoĈè flory i fauny [Ko- lasiþska 2005].

Drogi to takĔe czösto element krajobrazu niosñcy jakñĈ informacje np. historycznñ, kulturowñ czy przy- rodniczñ [Danielewicz i in. 1995].

Jednak o tej wäaĈciwoĈci szlaków ko- munikacyjnych mówi siö niewiele.

Celem opracowania byäo wy- kazanie, Ĕe obecnie niektóre z ro- dzajów starych szlaków komunika- cyjnych znikajñ z krajobrazu. Oma- wiane obiekty znajdujñ siö w róĔnych

miejscach Polski, a odnaleziono je podczas wödrówek zarówno waka- cyjnych, jak i säuĔbowych.

Drogi krajobrazu wiejskiego

Road in the village landscape

Drogi w obröbie terenów rol- niczych säuĔyäy m.in. jako trasy do- jazdowe do pól. Wysoki stopieþ me- chanizacji wymusiä dostosowanie ich do wymagaþ wspóäczesnego sprzö- tu rolniczego. Jednak tu i ówdzie moĔna jeszcze znaleĒè stare dro- gi o ciekawej konstrukcji, pamiöta- jñce co najmniej poczñtek XIX wie- ku. Jedna z nich znajduje siö w Ry- bitwach nad jez. Lednickim (woj.

wielkopolskie), a jej budowa wy- glñda nastöpujñco: mniej wiöcej po- äowa szerokoĈci jest wybrukowana tzw. „kocimi äbami”, czyli róĔnoko- lorowymi (co szczególnie dobrze wi- daè po deszczu) zaokrñglonymi ka- mieniami polnymi – okruchami skaä zbieranymi z pól, natomiast drugñ czöĈè stanowi pas ziemi ubity, ale nieutwardzony. Jest to tzw. „latów- ka”, która byäa szczególnie cenna dla nie podkutych koni. Pojöcie „la- tówka” nie jest powszechne, o czym Ĉwiadczy odnotowanie okreĈlenia w Säowniku gwary miejskiej Pozna- nia [Gruchanowska, Walczak 1977]

jako wyraĔenia gwarowego. Przy- znaè teĔ trzeba, Ĕe taka konstruk- cja drogi nie byäa znana w caäej Pol- sce. Mniej wiöcej od lat 70. ubiegäe-

D ro gi z ni ka j» ce z k ra jo b ra zu K la ra T o m a sz ew sk a

Roads

Disappearing from the

Landscape

55

go wieku zaczöto likwidowaè „kocie äby” czösto poprzez poäoĔenie wprost na kamieniach nawierzchni asfalto- wej. Dzisiaj wyjñtkowoĈè tego typu dróg bywa doceniana i nawet sñ one obejmowane ochrona prawnñ. Przy- käadem moĔe byè „Droga Warcian- ka” prowadzñca od Murzynowa koäo Skwierzyny do Warcina i Döbiþca (woj. lubuskie). Jest to piökna, wie- logatunkowa aleja utworzona przez 310 drzew, wĈród których sñ: döby szypuäkowe, jesiony wyniosäe, klo- ny pospolite, klony jawory, wierzby kruche i jeden jesion pensylwaþski.

Od kwietnia 2008 roku droga na ca- äej däugoĈci (ok. 7 km) zostaäa uzna- na jako pomnik przyrody (podstawa prawna: RM XVIII/156/08), a w uza- sadnieniu podkreĈla siö, iĔ jej wyjñt- kowe walory to miödzy innymi przy- käad liniowego elementu architektu- ry krajobrazu äñczñcego funkcjö uĔyt- kowñ i estetycznñ oraz wyraĒnie za- chowana „latówka” [Murzynowska Grupa OTOP – Klangor 2009, Pie- karska 2009].

Drogi w krajobrazie miejskim

Road in the urban landscape

Droga wybrukowana tzw. „ko- cimi äbami”, ale bez „latówki”, znaj- duje siö takĔe w ãagowie (woj. lu- buskie). Biegnie ona w krótkim wñ- wozie i prowadzi do nowych osie- dli. Tutaj moĔna zaobserwowaè swo- iste zderzenia róĔnych czasów, po-

niewaĔ w miejscu pobocza parö lat temu uäoĔono chodnik z jak najbar- dziej wspóäczesnych cementowych kostek. Uroku drodze dodaje wyäa- niajñcy siö zza niewielkiego zakrö- tu wysoki, smukäy, kamienny wia- dukt kolejowy. Pociñgi tñ trasñ juĔ od dawna nie jeĔdĔñ, ale pozostaäa ciekawa, stara konstrukcja drogowa piöknie wpisujñca siö w krajobraz.

„Latówka” nie musi byè poäñ- czona z „kocimi äbami”. Inny wa- riant prezentuje droga äñczñca LeĈni- cö z Ratyniem. Dzisiaj sñ to dzielni- ce Wrocäawia, ale aĔ do 1928 roku stanowiäy odröbne wsie leĔñce poza granicami miasta [Encyklopedia…

2006]. Do zbudowania utwardzo- nej czöĈci drogi uĔyto kostek grani- towych o zbliĔonych, chociaĔ nie- jednakowych wymiarach i dodat-

kowo ociosanych nieco mniej sta- ranie. UäoĔono je niezbyt regularnie i ze stosunkowo duĔymi odstöpami pomiödzy nimi. Niemniej ze wzglö- du na ksztaät elementów jezdnia jest równiejsza niĔ w przypadku „ko- cich äbów”. Droga prowadzi wĈród pól, a mimo to posiada wyraĒny, granitowy krawöĔnik oddzielajñcy jezdniö od terenów uprawnych. Byè moĔe dawniej w ten sposób zadbano o wiöksze bezpieczeþstwo osób po- ruszajñcych siö piechotñ. Konstrukcja drogi byäa dostosowana do zdecydo- wanie lĔejszych pojazdów. UĔytko- wanie jej przez kombajny i ciñgniki z ciöĔkimi przyczepami spowodo- waäo silnñ deformacjö jezdni utrud- niajñcñ poruszanie siö samochodami osobowymi. Ostatnio podjöto decy- zjö o naprawie, która polegaäa na wy- Ryc. 1 „Kocie äby” z latówkñ koäo Rybitw

Fig. 1 The road cobbled by field stones with shoulder near Rybitw

Ryc. 2. Do poczñtku lat 70. ubiegäego wieku tutaj byäa droga z latówkñ, okolice Strzelna Fig. 2. Till the beginning of 70. of XX century here were a road with shoulder, nearby Strzelna

56

laniu asfaltu w koleinach. Dziaäania te zniszczyäy ciekawy charakter kon- strukcji, ale nadal jest to äadna ale- ja döbowa.

Wiele dróg brukowanych jest juĔ „niewygodnych”, wiöc podda- wane sñ modernizacji polegajñcej na usuniöciu dawnej nawierzchni i poäoĔeniu asfaltu. Klasycznym przy- käadem jest ulica Lipska na Osobowi- cach we Wrocäawiu. Byäa to droga wyäoĔona niezbyt regularnñ kostkñ

granitowñ, uäoĔonñ w sporych odstö- pach. Od strony Lasu Osobowickiego jest ograniczona starymi döbami szy- puäkowymi. Obecnie (kwiecieþ 2010 roku) czöĈè ulicy do ostatnich zabu- dowaþ jest zamieniana na drogö as- faltowñ, a bruk zlikwidowano. Uli- ca ciñgnie siö dalej przez äñki (daw- ne pola irygacyjne). W tej czöĈci bruk pozostaä, ale droga jest maäo wyko- rzystywana i powoli zarasta.

Drogi mogñ takĔe zmieniaè swój charakter, tak jak ulica Rodzi- ny Kornów równieĔ na Osobowi- cach (Kornowie to cztery pokole- nia ksiögarzy, nakäadców i drukarzy dziaäajñcych we Wrocäawiu w la- tach 1732–1945). Ulica prowadzi od osiedli mieszkaniowych przez äñki do Góry Kaplicznej (zwanej teĔ ćwiötñ Górñ), na której znajduje siö Kaplica Nawiedzenia NajĈwiötszej Maryi Panny (wybudowana w latach 1822–1824). Droga obsadzona byäa brzozami Betula pendula – zostaäo zaledwie kilka starych drzew, ale po- jawiäy siö nowe nasadzenia. Obecnie caäa droga – ulica jest poroĈniöta tra- wñ, wĈród której wiosnñ kwitnñ m.in.

mniszki lekarskie pospolicie zwane mleczami. Trudno powiedzieè, czy zawsze byäa to droga nieutwardzo- na. WñtpliwoĈci rodzi doskonale za- chowane, wybrukowane kostkñ gra- nitowñ skrzyĔowanie omawianej dro- gi z drugñ, takĔe zanikajñcñ, a kie- dyĈ prowadzñcñ wĈród äñk. Dzisiaj droga – ulica ma charakter ĈcieĔki, wiöc ze wzglödów bezpieczeþstwa w roku 2004 przeniesiono na plac przykoĈcielny figurö Ĉw. Jana Nepo-

mucena, która do tego czasu staäa wĈród drzew przy alei. Zabytkowa fi- gura pochodzi z roku 1716, jej auto- rem byä Gotfryd Wegler, a fundator- kñ opatka klarysek Brygida von Stra- chowitz [Antkowiak 1991].

Stare drogi o ciekawej konstruk- cji moĔna znaleĒè takĔe w samym centrum duĔych miast. Wystarczy popatrzeè na ulicö Wysokñ w Pozna- niu. Znajduje siö ona w dzielnicy Sta- re Miasto, bardzo blisko Starego Ryn- ku. Prowadzi od ulicy Piekary ostro w dóä (krawödĒ doliny Warty) do Pla- cu Wiosny Ludów, a wybrukowa- na jest piöknymi kamieniami polny- mi – klasyczne „kocie äby”. Do tego dochodzñ po obu stronach wspania- äe granitowe rynsztoki. Uliczka ma jeszcze jeden ciekawy element: jej dolna czöĈè jest szersza, natomiast górna – bardzo wñska. Tak wñska, iĔ wiökszoĈè dzisiejszych duĔych samochodów osobowych ledwie siö na niej mieĈci. Nawierzchni i cha- rakteru uliczki nie zmieniono, mimo Ĕe kilka lat temu wybudowano przy niej bardzo nowoczesny biurowiec.

Podobnie we Wrocäawiu, nie- co dalej od samego centrum, ale nie na peryferiach, moĔna znaleĒè piök- nñ drogö brukowanñ kostkñ granito- wñ i z „latówkñ”. Tym razem kostki sñ lepiej ociosane, niemal jednako- wych rozmiarów i uäoĔone bardzo regularnie. Jest to fragment ulicy Spi- skiej, biegnñcy pomiödzy ogródka- mi dziaäkowymi, na wysokoĈci Par- ku Skowroniego. Pozostaäa czöĈè tej samej ulicy jest juĔ wyasfaltowana.

Ryc. 3. „Kocie äby” i wspóäczesna kostka chodnikowa, ãagów

Fig. 3. The road cobbled by field stones and modern pavement, ãagów

Ryc. 4. Ukäad kostki brukowej i äaty asfaltowe

Fig. 4. A composition of road cobbled with patches of asphalt

57

Podsumowanie

Conclusion

Porównujñc nawierzchnie sta- rych dróg moĔna dojĈè do wnio- sku, Ĕe to, czym brukowano zaleĔa- äo od regionu kraju oraz od lodowca.

W obszarze ostatniego zlodowacenia rzeczñ normalnñ sñ tzw. kamienie polne, czyli fragmenty skaä metamor- ficznych i magmowych przywleczo- ne w masie lñdolodu i wciñĔ wyory- wane z pól. Byä to zatem najtaþszy, a zarazem bardzo twardy i wytrzy- maäy materiaä budowlany i to z niego powstawaäy tzw. „kocie äby”. Dolny ćlñsk leĔy poza zasiögiem ostatniego zlodowacenia, ale za to ma m.in. gra- nity. Tak wiöc tutaj ta skaäa staäa siö gäównym materiaäem, z którego wy- twarzano kostki brukowe. Byäy one mniej lub bardziej ociosane, o wy- miarach róĔnych lub prawie iden- tycznych. Takie zróĔnicowanie ko- stek oraz sposób ich ukäadania umoĔ- liwiaäo powstanie dróg róĔnej jako- Ĉci i kategorii. Jedno jest pewne – nie- zaleĔnie od zastosowanego surowca, takie drogi doskonale pasujñ do oto- czenia. Wprawdzie wielkich pröd- koĈci nie da siö na nich rozwijaè, ale przez to zmuszajñ do zmniej- szenia tempa i rozejrzenia siö do- okoäa – a tam jest naprawdö piöknie.

Fotografie wykonaäa autorka.

Photographs made by author.

Klara Tomaszewska Katedra Botaniki i Ekologii RoĈlin

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Department of Botany and Plant Ecology Wrocäaw University of Environmental and Life Sciences

Literatura

1. Antkowiak Z., 1991, KoĈcioäy Wrocäawia, Wyd. Muzeum Archidie- cezjalne we Wrocäawiu, s. 169–172.

2. Danielewicz W., Maliþski T., Za- torski J., 1995, Kulturowe i przyrod- nicze znaczenie zadrzewieþ wzdäuĔ historycznych traktów ĈródleĈnych na terenie parku Krajobrazowego

„Puszcza Zielonka” [w:] „Przeglñd Przyrodniczy” VI, 3/4, s. 159–170.

3. Encyklopedia Wrocäawia, 2006, Wydawnictwo DolnoĈlñskie, s. 477–

478, 741.

4. Gruchanowska M., Walczak B., 1977, Säownik gwary miejskiej Po- znania, PWN.

5. Haber Z., Urbaþski P., 2005, Ksztaätowanie terenów zieleni z ele- mentami ekologii, Wyd. AR w Pozna- niu, s. 234.

6. Hilsberg L., 2005, Zieleþ jako element ochrony Ĉrodowiska nowej drogi – ostatni etap projektowania i wykonania inwestycji (na przykäa- dzie dróg w terenach otwartych) [w:]

„Przeglñd Przyrodniczy” XVI, 1–2, s. 143–149.

7. Kolasiþska A., 2005, Infra- struktura komunikacyjna zespoäu przyrodniczo -krajobrazowego „Mo- rasko” w Poznaniu sieciñ korytarzy ekologicznych [w:] „Przeglñd Przy- rodniczy” XVI, 1–2, s. 151–167.

8. Murzynowska Grupa OTOP

„Klangor”, 2008, „Warcianka” Dro- ga od döbu koäo koĈcioäa w Murzy- nowie do Warcina i Döbiþca”, ma- szynopis, s. 4.

9. Piekarska M., 2009, Ochro- na przyrody [w:] „Przyroda Gminy Skwierzyna” pod red. L. Lipnickiego, Wyd. Urzñd Miejski w Skwierzynie;

s. 235–246.

10. Ratyþska H., Szwed W., 1997, Ksztaätowanie szaty roĈlinnej na po- boczach autostrad w prowincji No- ord Holland (Holandia) [w:] „Prze- glñd Przyrodniczy” VIII, 4, s. 11–22.

Ryc. 6. Brukowane skrzyĔowanie dwóch nieistniejñcych dróg polnych, Wrocäaw – Osobowice Fig. 6. The cobbled cross-roads of two no longer existing dirt roads, Wrocäaw – Osobowice Ryc. 5. Bardzo rzadko spotykany krawöĔnik

przy drodze z „latówkñ”

Fig. 5. A very rare kind of kerb-stone along the road with shoulder