ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LII, zeszyt 1 − 2005
Moyer V. H u b b a r d, New Creation in Paul’s Letters and Thought (SNTSMS 119), Cambridge: University Press 2002, ss. 293 (z indeksami).
Recenzowana pozycja dotyczy tematu „nowego stworzenia” w Listach i mys´li apostoła Pawła. W jej skład wchodz ˛a trzy cze˛s´ci obejmuj ˛ac dwanas´cie rozdziałów (w tym wprowadzenie i zakon´czenie opatrzone równiez˙ numeracj ˛a). Monografia jest przepracowan ˛a rozpraw ˛a doktorsk ˛a, przedstawion ˛a w 1998 r. na Uniwersytecie w Oxfordzie.
Autor studium stawia sobie za cel nas´wietlenie problemu nowego stworzenia w Pawłowej wizji chrzes´cijan´skiego z˙ycia. Samo wyraz˙enie „nowe stworzenie” poja- wia sie˛ w pis´miennictwie Apostoła w 2 Kor 5, 17 i Ga 6, 15; idea nowego stworze- nia/z˙ycia dochodzi cze˛s´ciej do głosu. Ustalenie znaczenia kaine¯ ktisis domaga sie˛ – zdaniem Hubbarda – przybliz˙enia szerszego kontekstu wyraz˙enia. W osi ˛agnie˛ciu wytyczonego celu posługuje sie˛ on metod ˛a historii tradycji, według której kaz˙d ˛a idee˛
poprzedza historyczny rozwój. Tu znajomos´c´ z˙ydowskich z´ródeł z okresu drugiej s´wi ˛atyni jest nieodzowna. Autor zwraca jednoczes´nie uwage˛ na to, z˙e nie moz˙na sie˛
koncentrowac´ tylko na z´ródłach poza-Pawłowych, gdyz˙ Apostoł rozwijał z˙ydowsk ˛a tradycje˛ i dodawał nowe mys´li – st ˛ad nalez˙y takz˙e przeprowadzic´ pogłe˛bion ˛a analize˛
jego Listów, które stanowi ˛a podstawowy kontekst symboli religijnych, na jakie sie˛
powołuje. Zaproponowana metoda odpowiada postawionemu problemowi: jest prosta w załoz˙eniu i jednoczes´nie skuteczna w realizacji celu.
Monografia rozwi ˛azuje postawiony problem w trzech duz˙ych obszarach odpowia- daj ˛acych trzem cze˛s´ciom pracy: nowe stworzenie w tekstach z˙ydowskich, idea nowe- go stworzenia (przejs´cia ze s´mierci do z˙ycia) w mys´li Pawła oraz wyraz˙enie „nowe stworzenie” w Listach Apostoła. Z´ ródła biblijne i pozabiblijne stanowi ˛a mozaike˛
znaczen´: nowy kosmos, nowy człowiek czy nowa wspólnota. Kolejne etapy studium wynikaj ˛a z siebie logicznie i w kon´cowym etapie analiz pozwalaj ˛a lepiej zrozumiec´
idee˛ nowego stworzenia w mys´li Pawła. Z kolei w zakon´czeniu pracy Hubbard nie tylko podsumowuje główne osi ˛agnie˛cia, ale takz˙e umieszcza je w szerszym kontek- s´cie mys´li Apostoła.
We współczesnej biblistyce panuje przekonanie, z˙e wyraz˙enie „nowe stworzenie”
w 2 Kor 5, 17 i Ga 6, 15 nalez˙y interpretowac´ odmiennie: w pierwszym teks´cie w sensie antropologicznym, w drugim – w sensie kosmologicznym. Hubbard potwier- dza pierwszy pogl ˛ad i odpiera drugi. Wykazuje przekonuj ˛aco, z˙e oba teksty nalez˙y tłumaczyc´ antropologicznie. Nowe stworzenie – to nie odmieniony s´wiat, ale odmie- niony człowiek. W tym celu słuz˙y mu szeroko nakres´lony kontekst z˙ydowski, ale
przede wszystkim pis´miennictwo Pawła. W rezultacie odsłania róz˙ne aspekty nowych narodzin: wiod ˛ac ˛a role˛ Ducha S´wie˛tego, wewne˛trzny wymiar przemiany człowieka (zaczerpnie˛ty z Jr i Ez), jej społeczn ˛a funkcje˛, stoj ˛ac ˛a w tle symbolike˛: s´mierc´–z˙ycie.
Przy lekturze pracy Hubbarda narzuca sie˛ nieodparcie wraz˙enie, z˙e prowadzone analizy nie zmierzaj ˛a bezpos´rednio do okres´lonego celu. Wynika to z ustawienia problemu (nas´wietlenie kontekstu wyraz˙enia „nowe stworzenie”), ale równiez˙ z za- proponowanej prezentacji zagadnienia. Autor omawia najpierw teksty prorockie ze ST, dalej z˙ydowskie apokryfy, naste˛pnie odwołuje sie˛ do osi ˛agnie˛c´ antropologii kultury, póz´niej studiuje fragmenty z Listu do Rzymian i do Galatów, aby wreszcie w ostatnich dwóch rozdziałach przyst ˛apic´ do analizy wyraz˙enia w 2 Kor i Ga. Ale i tu czytelnik musi uzbroic´ sie˛ w cierpliwos´c´: zanim do tego dojdzie, Autor studiuje prawie rozdział po rozdziale główn ˛a mys´l obu Listów, po czym przechodzi do anali- zy samego fragmentu (wiersz po wierszu), by w kon´cu sformułowac´ ostateczne wnioski. W pracy razi w zwi ˛azku z tym cze˛ste zapewnianie czytelnika, z˙e sens prowadzonych analiz dostrzez˙e on w zakon´czeniu. Domys´lam sie˛, z˙e Autor rozwaz˙ał inne układy swej pracy, ale w zgodzie z wytyczonym celem uznał, z˙e obecny jest najbardziej przejrzysty.
Co zas´ dotyczy analiz przygotowawczych, gdy dojdziemy do kon´ca, nie mamy przekonania, z˙e wszystko, co zostało zrobione, było rzeczywis´cie konieczne. Wydaje sie˛, z˙e przeprowadzone studium wykracza poza to, co niezbe˛dne. W jednym przypad- ku sam Autor to przyznaje: Ksie˛dze Jubileuszów pos´wie˛ca jeden rozdział (3), aby w zakon´czeniu stwierdzic´, z˙e nie słuz˙y ona duz˙ ˛a pomoc ˛a (s. 237 i 238). Przed- miotem obiekcji nie jest sama analiza Jub, ale pos´wie˛cenie jej oddzielnego rozdziału.
Ponadto, nie widac´ jasno przełoz˙enia osi ˛agnie˛c´ studium przygotowawczego na zrozu- mienie wyraz˙enia „nowe stworzenie” w 2 Kor i Ga. W tym celu Autor przypomina to, co mówił we wczes´niejszych rozdziałach i kaz˙e czytelnikowi dostrzec zwi ˛azek.
Powraca zatem nie najlepiej rozwi ˛azany problem prezentacji problemu; ujmuj ˛ac to inaczej: zapowiadanie w pocz ˛atkowych rozdziałach tego, co nast ˛api póz´niej, a naste˛p- nie przypominanie w kon´cowych tego, co zostało powiedziane wczes´niej.
Monografia Hubbarda stanowi bez w ˛atpienia cenny wkład w nas´wietlenie kon- tekstu wypowiedzi Apostoła Pawła w 2 Kor 5, 17 i w Ga 6, 15, co moz˙emy krótko uj ˛ac´ jako dokonan ˛a przez Ducha S´wie˛tego przemiane˛ człowieka w Chrystusie (orien- tacja antropologiczna). Wymaga ona jednak cierpliwos´ci w oczekiwaniu na kon´cowy rezultat.
Waldemar Rakocy CM
Steven M. B r y a n, Jesus and Israel’s Traditions of Judgement and Restora- tion(SNTSMS 117), Cambridge: University Press 2002, ss. 278 (z indeksami).
Studium dotyczy z˙ydowskich tradycji s ˛adu i odrodzenia: ich rozwoju i zrozumie- nia w Izraelu i przez Jezusa. Składa sie˛ ono ze wste˛pu, pie˛ciu rozdziałów, zakon´cze- nia, bibliografii i indeksów. Jest to kolejna monografia ze znanej i cenionej serii rozpraw z zakresu Nowego Testamentu publikowanych w Cambridge w Wielkiej Brytanii.
Tradycje Izraela, dotycz ˛ace s ˛adu i odrodzenia, Autor lokuje w ramach z˙ydowskiej eschatologii, w której konteks´cie moz˙emy jedynie zrozumiec´ działalnos´c´ Jezusa.
Uczeni – jak zauwaz˙a – kład ˛a nacisk w Jezusowej eschatologii przede wszystkim na jej przyszł ˛a realizacje˛, co wynika z faktu, z˙e zbyt mało z oczekiwan´ Izraela wypeł- niło sie˛ za Jego ziemskiej misji. Mówi ˛a w zwi ˛azku z tym o jej zapocz ˛atkowanym wypełnieniu sie˛ w wymiarze duchowym. Autor usiłuje zweryfikowac´ ten pogl ˛ad odwołuj ˛ac sie˛ do tradycji s ˛adu i odrodzenia w Izraelu, a naste˛pnie w misji Jezusa.
W pierwszej cze˛s´ci pracy stawia jasno problem i podaje metode˛ (s. 1-12). Obie tradycje wymagaj ˛a nie tylko stwierdzenia autentycznos´ci poszczególnych przekazów, ale przes´ledzenia równiez˙ ich rozwoju.
Bryan poszukuje punktów stycznych mie˛dzy zapowiadanym przez Jezusa s ˛adem a oczekiwaniami Z˙ ydów zwi ˛azanymi z odrodzeniem Izraela. Jak powi ˛azac´ w cze˛s´cio- wo dokonanej eschatologii s ˛ad nad Izraelem z przekonaniem, z˙e odrodzenie juz˙ sie˛
zacze˛ło? Autor rozprawy udziela odpowiedzi w kolejnych rozdziałach pracy. Dowo- dzi, z˙e w przekonaniu Jezusa odrodzenie Izraela nie miało nast ˛apic´ po uprzednim s ˛adzie (jak utrzymywano w Izraelu), ale s ˛ad i odrodzenie dokonuj ˛a sie˛ jednoczes´nie;
stanowi to koniec wybran´stwa Izraela. Jezus tworzy alternatywn ˛a tradycje˛ wzgle˛dem wizji proroków. Podstawowe elementy z˙ydowskiej eschatologii, jak ponowne ukon- stytuowanie Izraela, s´wie˛tos´c´ narodu wybranego czy nowa s´wi ˛atynia zacze˛ły sie˛ juz˙
z misj ˛a Jezusa. Cze˛s´ciowo zrealizowana eschatologia nie jest niczym nowym; za nowos´c´ w studium Bryana nalez˙y uznac´ zapocz ˛atkowan ˛a realizacje˛ w misji Jezusa oczekiwan´ zwi ˛azanych z ziemskim wymiarem odrodzenia Izraela, a nie tylko ich wypełnienie w wymiarze duchowym. Odrodzenie Izraela ma − według niego − wy- miar społeczny (s. 244). Studium potwierdza jednoczes´nie wnioski innych uczonych, z˙e Jezus był prorokiem odrodzenia Izraela.
Bryan poddaje analizie wybrane perykopy Ewangelii i nas´wietla je tekstami poza- biblijnymi, co doprowadza go do wyz˙ej wskazanych wniosków. W przypadku niektó- rych perykop rzuca nowe s´wiatło na ich interpretacje˛. Przykładowo konflikt Jezusa z przywódcami narodu na tle kontaktu z grzesznikami widzi pod k ˛atem odrodzenia Izraela: oponenci Jezusa uwaz˙ali, z˙e grzesznicy s ˛a przeszkod ˛a w przygotowaniu Izraela na nastanie odrodzenia (s. 68); podobne podejs´cie do Samarytan pozwala nas´wietlic´ przypowies´c´ w Łk 10, 30-37. Na uwage˛ zasługuj ˛a analizy w rozdz. 5, dotycz ˛ace czystos´ci zwi ˛azanej ze spoz˙ywaniem pokarmów, gdzie w przekonuj ˛acy sposób odsłania słabe strony niektórych rezultatów badan´ takich uczonych, jak
ROCZNIKI TEOLOGICZNE 52:2005 z. 1
J. Neusner czy E. P. Sanders. Pozwala mu to spojrzec´ w innym s´wietle na prawo czystos´ci w konteks´cie konfrontacji z faryzeuszami i uczonymi oraz przedstawic´ je jako przeszkode˛ w realizacji odrodzenia Izraela.
W przeprowadzonym studium jego Autor odwołuje sie˛ do licznych z´ródeł i to z okresu, jakiego dotycz ˛a analizy. Praca wydaje sie˛ dobrze udokumentowana z´ródło- wo. W ˛atpliwos´ci mog ˛a dotyczyc´ jedynie interpretacji tych z´ródeł. Dlatego w niektó- rych przypadkach – chociaz˙ rozumowanie wydaje sie˛ bardzo poprawne – moz˙na miec´
w ˛atpliwos´ci co do zgodnos´ci wniosku z rzeczywistym stanem (np. s. 68 i 70). Jak w kaz˙dym studium, w którym autor dowodzi pewnej tezy, dostrzega sie˛ w kilku przypadkach w pracy Bryana z góry ukierunkowan ˛a interpretacje˛ faktów. Ponadto, rzeczywistos´c´ s ˛adu i odrodzenia Izraela w samych z´ródłach nie jest jasna (róz˙ne wizje staroz˙ytnych autorów) – st ˛ad jasny, całos´ciowy obraz wymyka sie˛ naukowym rygorom i pozostawia duz˙e moz˙liwos´ci interpretacyjne.
Wartos´c´ studium polega na ukazaniu, w jaki sposób Jezus przejmuje z˙ydowskie tradycje s ˛adu i odrodzenia Izraela i poddaje je przetworzeniu, nie kaz˙ ˛ac jednoczes´nie tym, którzy czekali na ich realizacje˛, widziec´ j ˛a tylko w wymiarze duchowym. War- tos´c´ wniosków pozostawiamy ocenie ewentualnych czytelników. Mimo to uznajemy rozprawe˛ za próbe˛ ukazania w nieco nowym s´wietle postrzegania przez Jezusa rze- czywistos´ci s ˛adu i odrodzenia Izraela.
Waldemar Rakocy CM
Roman B a r t n i c k i, Ewangelie synoptyczne. Geneza i interpretacja, Warszawa 2003, wyd. 3, ss. 530.
Ks. prof. Roman Bartnicki jest Rektorem Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyn´skiego, jego profesorem oraz wybitnym specjalist ˛a w obszarze badan´ nad Ewan- geliami synoptycznymi. Wczes´niejsze dwa wydania ksi ˛az˙ki ciesz ˛a sie˛ duz˙ym uzna- niem ws´ród uczonych, jak i studentów zajmuj ˛acych sie˛ zagadnieniami dotycz ˛acymi synoptyków. O zainteresowaniu t ˛a problematyk ˛a s´wiadczy fakt, z˙e poprzednie nakła- dy zostały wyczerpane i zaistniała koniecznos´c´ trzeciego wznowienia publikacji.
Recenzja obejmuje cał ˛a pozycje˛, ale skupia sie˛ głównie na tym, co trzecie wyda- nie (wzgle˛dem poprzednich) wnosi nowego w przegl ˛ad problematyki zwi ˛azanej z Ewangeliami synoptycznymi. To, co uderza w trzecim wydaniu, to to, z˙e jej Autor s´ledzi na biez˙ ˛aco dyskusje˛ na powyz˙szy temat i w kaz˙dym kolejnym wydaniu aktua- lizuje informacje znajduj ˛ace sie˛ w ksi ˛az˙ce. Dotyczy to wszystkich omawianych za- gadnien´, gdzie zostaj ˛a uwzgle˛dnione ostatnio opublikowane prace z danego zakresu i prezentowane nowe teorie. Oprócz tego na szczególn ˛a uwage˛ zasługuje fakt, z˙e
ROCZNIKI TEOLOGICZNE 52:2005 z. 1
Autor uwzgle˛dnia rodz ˛ac ˛a sie˛ dyskusje˛, prezentuj ˛ac j ˛a w kaz˙dym kolejnym wydaniu w odre˛bnym rozdziale. Wydanie trzecie zawiera zatem nowy rozdział (XIX), zatytu- łowany „Trzecie poszukiwanie Jezusa historycznego”. Tytuł odnosi sie˛ do dwóch wczes´niejszych podejs´c´ do Ewangelii synoptycznych, pierwszego liberalnego i drugie- go – ukierunkowanego teologicznie. We współczesnej biblistyce uczeni dochodz ˛a do wniosku, z˙e równiez˙ drugie podejs´cie jest niesatysfakcjonuj ˛ace. Tzw. trzeci nurt poszukiwan´ usiłuje „naprawic´” niedoci ˛agnie˛cia drugiego podejs´cia. Ks. Bartnicki przedstawia je w trzech punktach: chodzi najpierw o wł ˛aczenie Jezusa historycznego w kontekst judaizmu, z którego „wydarto” Go w celu uwypuklenia Jego chrzes´cijan´- skiej toz˙samos´ci; po drugie, w miejsce zainteresowan´ teologicznych pojawia sie˛
socjologiczne (kulturowo-historyczne) podejs´cie do problematyki, co wynika z pierw- szego; pierwsze dwa podejs´cia rodz ˛a trzecie, tzn. uczeni nie ograniczaj ˛a sie˛ do z´ródeł kanonicznych, lecz w celu lepszego poznania s´rodowiska, w jakim z˙ył Jezus, uwzgle˛dniaj ˛a równiez˙ z´ródła niekanoniczne.
Omówienie tzw. trzeciego nurtu badan´ nad Ewangeliami synoptycznymi poprzedza obszerna literatura na temat Jezusa historycznego z ostatniego c´wierc´wiecza. Kaz˙da pozycja zawiera notke˛ dotycz ˛ac ˛a jej wkładu w poszukiwania nad Jezusem histo- rycznym oraz jej ocene˛. Pozwala to na zorientowanie sie˛ w podejmowanej problema- tyce i wartos´ci studium. Znajdziemy tam nie tylko publikacje autorów chrzes´cijan´- skich, lecz takz˙e z˙ydowskich, którzy z˙ywo interesuj ˛a sie˛ postaci ˛a Jezusa z Nazaretu.
Studium ks. Bartnickiego prezentuje oprócz tzw. trzeciego nurtu badan´ aktualn ˛a problematyke˛ na temat Ewangelii synoptycznych. Prezentacje˛ cechuje wyczerpuj ˛acy charakter. Autor uwzgle˛dnia, przykładowo, najnowsze metody stosowane w biblisty- ce, a przeszczepione z innych dziedzin wiedzy, jak retoryka, narratologia czy semio- tyka (rozdz. XI-XIII). Praca otwiera sie˛ jednoczes´nie na nurt feministyczny w Kos´- ciele (rozdz. XV), prezentuj ˛ac podejs´cie do Biblii z punktu widzenia kobiety, której rola została zminimalizowana. Ponadto oprócz znanych i dobrze wypracowanych me- tod, jak Formgeschichte czy Redaktionsgeschichte, znajdziemy nowe próby inter- pretacji Biblii, zwłaszcza Wirkungsgeschichte, czyli historie˛ oddziaływania tekstu na jego czytelnika. To podejs´cie jawi sie˛ jako niezwykle istotne w kon´cowym etapie zajmowania sie˛ kaz˙dym tekstem biblijnym. Autor uwzgle˛dnił równiez˙ wypowiedzi Magisterium Kos´cioła i omówił dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z 1993 r.
Charakterystyczn ˛a ceche˛ publikacji ks. R. Bartnickiego stanowi d ˛az˙enie do uwzgle˛dnienia wszystkich pojawiaj ˛acych sie˛ w biblistyce teorii i podejs´c´ do Ewange- lii synoptycznych, pocz ˛awszy od staroz˙ytnos´ci. Ewangelie synoptyczne zostały ukaza- ne w szerokiej optyce badan´, co dostarczy kaz˙demu czytelnikowi szerokiego spek- trum informacji. Autor przedstawia wyczerpuj ˛aco i obiektywnie stan badan´ unikaj ˛ac tendencyjnego wpływania na czytelnika, ale pozostawiaj ˛ac mu swobode˛ wyboru takiego podejs´cia do zagadnienia, jakie mu najbardziej odpowiada. Publikacja stanowi bez w ˛atpienia najlepsz ˛a prezentacje˛ problematyki w Polsce; be˛dzie słuz˙yła uczonym pragn ˛acym zasie˛gn ˛ac´ w niej rzetelnej wiedzy, ale jednoczes´nie pozwalaj ˛ac innym zorientowac´ sie˛ w dyskusji na temat Jezusa z Nazaretu.
Waldemar Rakocy CM
Waldemar R a k o c y CM, Paweł Apostoł. Chronologia z˙ycia i pism, Cze˛- stochowa: Edycja S´wie˛tego Pawła 2003, ss. 415.
Studium stanowi pierwsze całos´ciowe opracowanie zagadnienia w s´rodowisku biblijnym. Ws´ród opracowan´ z˙ycia s´w. Pawła przewaz˙aj ˛a biografie (w Polsce i poza krajem), rzadziej spotyka sie˛ chronologie. Tym cenniejsze jest prezentowane studium.
Wyniki badan´ Autor przedstawia w dziesie˛ciu rozdziałach, ujmuj ˛acych najwaz˙niej- sze etapy z˙ycia Apostoła, od narodzin po me˛czen´stwo. W odróz˙nieniu od biografii Autor przedstawia tylko to, co jawi sie˛ jako wiarygodne historycznie lub przynaj- mniej bardzo prawdopodobne. Ks. Rakocy rekonstruuje z˙ycie s´w. Pawła weryfikuj ˛ac wartos´c´ historyczn ˛a doste˛pnych na jego temat przekazów, ustala naste˛pstwo zdarzen´, ich czas i miejsce w misji Apostoła. Nie zajmuje sie˛ aspektami z˙ycia s´w. Pawła, których nie moz˙na wykazac´ w sposób naukowy. Z tej racji najwie˛cej uwagi pos´wie˛ca okresowi działalnos´ci Apostoła, który − za Dziejami Apostolskimi − nazywamy trzema podróz˙ami misyjnymi. Wynika to z faktu, z˙e z tego okresu pochodz ˛a listy Apostoła, pisane do jego wspólnot, które zawieraj ˛a wiele informacji. Oprócz informa- cji zaczerpnie˛tych z listów Autor odwołuje sie˛ do licznych z´ródeł pozabiblijnych, literackich (zwł. historycznych) i archeologicznych. Wykorzystanie przekazów auto- rów staroz˙ytnych pozwoliło ks. Rakocemu ukazac´ w nowym s´wietle znaczn ˛a cze˛s´c´
epizodów z z˙ycia s´w. Pawła.
Najwie˛ksze osi ˛agnie˛cia studium ks. Rakocego moz˙na przedstawic´ w dwóch grupach:
wydarzenia z z˙ycia Apostoła i listy. Autor wnosi najpierw znaczny wkład w ustalenie daty narodzin Apostoła (pomimo nielicznych przekazów na ten temat), naste˛pnie podaje nowe argumenty za czasem tzw. Soboru Jerozolimskiego, wie˛zieniem efeskim, misj ˛a Apollosa w Koryncie czy pobytem Apostoła w wie˛zieniu w Cezarei. Wydarzenia te – razem z innymi znanymi juz˙ faktami – pozwalaj ˛a zrekonstruowac´ schemat z˙ycia s´w. Pawła. W przypadku innych epizodów Autor przedstawia aktualny stan badan´ i po- mniejsze racje, które potwierdzaj ˛a dotychczasowe wyniki badan´.
Jednak najwie˛kszy wkład ks. Rakocy wnosi w ustalenie czasu i miejsca napisania przez s´w. Pawła poszczególnych listów. To z kolei rzuca s´wiatło na epizody z z˙ycia Apostoła. Autor studium wytycza nowe perspektywy badawcze w przypadku 1 Tes, 1-2 Kor, Rz, Flp i Kol; zrywa tez˙ cze˛sto z dotychczasowymi utartymi pogl ˛adami.
W tym celu zostały wykorzystane informacje pozabiblijne, bez których byłoby to nie- moz˙liwe. Warto tu wymienic´ staroz˙ytne przekazy dotycz ˛ace np. podróz˙y morskich, tj. okresu ich odbywania (od wiosny do jesieni) i czasu ich trwania pomie˛dzy róz˙ny- mi os´rodkami. Mie˛dzy innymi na tej podstawie Autor podaje realny czas, jaki mógł upłyn ˛ac´ pomie˛dzy poszczególnymi wydarzeniami. Ten czynnik razem z innymi prze- kazami historycznymi i archeologicznymi sprawia, z˙e naszym oczom odsłaniaj ˛a sie˛
fakty dotychczas nieznane.
Jak juz˙ powiedzielis´my, studium rzuca nowe s´wiatło na przebieg z˙ycia s´w. Pawła i na jego pis´miennictwo; jest to najlepsze w Polsce krytyczne opracowanie tego
ROCZNIKI TEOLOGICZNE 52:2005 z. 1
zagadnienia (istniej ˛a opracowania pojedynczych epizodów), które dostarczy kaz˙demu, kto interesuje sie˛ działalnos´ci ˛a Apostoła, rzetelnych informacji na jego temat. Ksi ˛az˙- ka stanowi cenny wkład w biblistyke˛ polsk ˛a i be˛dzie punktem odniesienia dla kaz˙de- go, kto pragnie poznac´ z˙ycie tego wielkiego Ewangelizatora narodów. Chociaz˙ naj- wie˛kszy poz˙ytek przyniesie ona biblistom, to w równym stopniu mog ˛a j ˛a czytac´
studenci teologii, a nawet ludzie nie obeznani z problematyk ˛a. Metoda historyczna, analiza z´ródeł, wydaje sie˛ przyste˛pna dla wie˛kszos´ci czytelników. Z powyz˙szych racji gor ˛aco polecam j ˛a wszystkim zainteresowanym.
Ryszard Rubinkiewicz SDB
