CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME?

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T. XV - 2009 INSTYTUT PRAHISTORII, U AM POZNAŃ - ISBN 978-83-7177-527-7 ISSN 0239-8524

CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME?

WHETHER THE BROMME CULTURE EXISTED?

M ichał Kobusiewicz Instytut Archeologii i Etnologii PAN ul. Rubież 46, 61-612 Poznań, Poland

ABSTRAKT. Substantial progress in the Final Palaeolithic studies in Central and Eastern Europe over the last three decades sheds a new light on the problem o f the Bromme culture. It turned out that the Lyngby points, known also as ‘fossile directeur’, have been found in a large number far away from the core area of the Bromme culture. Their presence in these areas has been interpreted by many scholars as an indication of arrival of the groups from southern Scandinavia. However, detailed analysis of these projectile points indicates that they comprised an excellent and efficient hunting weapon commonly adopted by all tundra hunters. By no means they can be treated as a cultural marker. Moreover, it is not at all clear whether the Bromme culture existed? Majority of studies used to focus upon flint artefact typology. However, its heu­ ristic potential in the discussed area has been exhausted and its further continuation is counterproductive. Alternative research strategy is needed aimed at recognition of cultural differentiation in Final Palaeo­ lithic and Mesolithic along with different aspects of hunter-gatherers existence such as subsistence pattern, space organisation in settlement, social organisation, spiritual life, anthropological structure, etc. This new approach is the only means o f objective reconstruction of cultural differentiation o f the oldest periods of the European prehistory.

Kultura Bromme, zwana też niekiedy Bromme-Lyngby, wyróżniona została po raz pierwszy w 1923 r. przez G. Schwantesa1. Szeroko opracował j ą W. Taute2, którego definicja tej kultury została ogólnie przyjęta i zaakceptowana. Za główny i właściwie jedyny wyróżnik zespołów wyrobów krzemiennych kultury Bromme uznano występowanie grotów zwanych grotami Lyngby. Od innych grotów z trzon­ kiem różnią się one rozmiarami. Według Tautego dzieli się je na długie - ponad 5,5 cm długości i ponad 1,7 cm szerokości, wąskie - także ponad 5,5 cm długości, lecz mniej niż 1,7 cm szerokości oraz krótkie, czyli te, których długość jest mniejsza

' S c h w a n t e s 1923. 2 T a u t e 1968.

76 MICHAŁ KOBUSIEWICZ

niż 5,5 cm, lecz szerokość przekracza 1,7 cm (rye. 1). Mniej lub więcej wyodrębnio­ ny trzonek znajduje się z reguły na końcu proksymalnym. Łuskany jest zwykle na stronę dorsalną, rzadko retuszem naprzemiennym. Niekiedy sęczek jest zachowany i wtedy koniec trzonka bywa szerszy. Ostry koniec retuszowany jest rzadko. Często na jednej, niekiedy na obu krawędziach występuje retusz, na ogół dorsalny. Wąskie i krótkie okazy stanowią według Tautego formę przejściową między dużymi grotami Lyngby a grotami ahrensburskimi.

Technologia krzemieniarska zespołów Bromme polega na eksploatacji rdzeni wiórowych, jednopiętrowych, często stożkowatych. Spotyka się jednak także okazy dwupiętrowe wspólnoodłupniowe. Stosowano zarówno twardy, jak i miękki tłuk.

Na podstawie stosunkowo nielicznych danych kulturę Bromme datuje się na dru­ gą połowę allerodu i na początki dryasu III3. Niektórzy badacze z kulturą Bromme łączyli też charakterystyczne tak zwane motyki z poroża renifera, zwane motykami Lyngby. Zważywszy jednak, że, jak dotychczas, ustalenie bliższej chronologii tych wyrobów jest bardzo trudne, występowanie ich wiąże się dziś tylko ogólnie z ugru­ powaniami należącymi do technokompleksu z liściakami z allerodu i dryasu III.

Lyngby Kreis to, według Tautego, grupa zespołów o stosunkowo małej liczbie typów narzędzi retuszowanych. Groty typu Lyngby występują w nich albo wyłącz­ nie, albo w przeważającej ilości w stosunku do innych liściaków. Takie są właśnie inwentarze określonej przez niego grupy Segebro-Bromme. Spotyka je na zwartym obszarze na Jutlandii, wyspach duńskich, w południowej Szwecji, w Szlezwiku- -Holsztynie i na Rugii. Druga grupa Lyngby Kreis Tautego, zwana Tolk-Sprenge, tym różni się od Segebro-Bromme, że obok grotów Lyngby i ahrensburskich w jej inwentarzach mogą występować także tylczaki, których liczba powinna być mniej­ sza od liczby liściaków. Sam Taute pisze, że tylko te proporcje dzielą inwentarze typu Tolk-Sprenge od inwentarzy technokompleksu z tylczakami, w tym wypadku od kultury Federmeser, w których tylczaki przeważają nad liściakami także w tych inwentarzach obecnych. Zespoły typu Tolk-Sprenge występują na południe od Se­ gebro-Bromme w północnych Niemczech, począwszy od zachodniej Holandii po środkową Odrę.

Z podziałem takim zgadzają się też inni badacze. Na przykład S. Andersen4, któ­ ry teren grupy Segebro-Bromme nazywa core area kultury Bromme.

Rozwój badań późnego paleolitu na terenach Niżu środkowej i wschodniej Eu­ ropy, odnotowany w ciągu trzech ostatnich dekad, jakie nastąpiły po ukazaniu się fundamentalnego dzieła W. Tautego, spowodował nowe odkrycia, które wiążą się z problematyką jego Lyngby Kreis, czyli kultury Bromme. Okazało się mianowicie, że groty Lyngby występują licznie daleko, nieraz bardzo daleko, poza ogólnie przy­ jętym zasięgiem tej kultury. Spotyka się je na Niżu polskim, na Litwie, Białorusi, na północy Ukrainy, a nawet sięgają do źródeł Wołgi w Rosji, zaledwie 200 km na

3 E r i k s e n 2002. 4 A n d e r s e n 1988.

Rye. 1. Liściaki typu Lyngby: a - długie, b - wąskie, c - krótkie (wg W. T a u t e 1969) Fig. 1. Lyngby points: a - long, b - narrow, c - short (after W. T a u t e 1969)

78 MICHAŁ KOBUSIEWICZ

północny zachód od Moskwy, około 1600 km w linii prostej na wschód od core area w Jutlandii. Liściaki Lyngby spotyka się tu zarówno w zespołach pochodzących z regularnych badań wykopaliskowych, jak i, dużo częściej, z kolekcji powierzch­ niowych. Poza nielicznymi wyjątkami występują one pojedynczo lub w małej ilości w różnorodnych kulturowo kontekstach (ryc. 2).

Z Polski, z pasa Niżu północnego znamy takie stanowiska, jak: Szczecin-Krze- kowo, pow. loco; Szczecin-Bukowo, pow. loco; Świnoujście, pow. loco; Gudo- wo 3a, pow. Drawsko Pomorskie; Jaglisko 1, Jaglisko 3, Jaglisko 3a, Jaglisko 19, pow. Choszczno; Rędocin 15, pow. Choszczno; Lubiszewo 4, pow. Drawsko5; Wierz­ chowo la, pow. Drawsko; Złocieniec b, pow. Drawsko; Chocimski Młyn 1, pow. Chojnice; Męcikał 3, pow. Chojnice; Pałcz II, pow. Bydgoszcz; Bydgoszcz-Czersko Polskie, pow. loco6; Toruń - Wzgórza Piaskowe7; Zusno, pow. Suwałki; Toczyło- wo, pow. Białystok; Ełk, pow. loco; Wólka, pow. Siemiatycze; Woźna Wieś 1, pow. Grajewo; Mielnik, pow. Siemiatycze8; Puchówka 9, pow. Olecko; Rajgród 25, pow. Grajewo; Dręstwo 9/10, pow. Augustów9; Wołkusz 3, pow. Augustów; Wołkusz 5, pow. Augustów; Burdeniszki 1 d/e, pow. Suwałki; Burdeniszki 4, pow. Suwałki; Ry- gol 1, pow. Augustów10. Z pasa Niżu centralnego: Strumienno lc, pow. Krosno Od­ rzańskie; Pomorsko 1, pow. Zielona Góra; Kargowa e, pow. Zielona Góra"; Smol- no Wielkie 1, pow. Zielona Góra; Wojnowo 2, pow. Zielona Góra; Potrzanowo 5, pow. Wągrowiec; Zielątkowo 4, pow. Poznań; Zwoła 1, skup. 1, pow. Środa12; Siedl- nica 17 1/73, pow. Wschowa; Siedlnica 17 11/78, pow. Wschowa13; Witów 1, skup. III, pow. Kutno; Ruszkow, pow. Koło14; Całowanie IV, wyk. III, pow. Otwock15; Ca­ łowanie, poziom V, pow. Otwock16; Borsukówka, pow. Białystok17; Świdry Wielkie, pow. Otwock18; Nowy Młyn la, pow. Skarżysko-Kamienna; Nowy Młyn Ib, pow. Skarżysko-Kamienna19; Jacentow 10, pow. Końskie; Dorohucza II, pow. Świdnik20; Stańkowicze I, pow. Siemiatycze; Stańkowicze II, pow. Siemiatycze21; Czemierniki 3,

5 B a g n i e w s k i 1997. 6 K o b u s i e w i c z 1999. 7 M a r c i n i a k 1982. 8 S u l g o s t o w s k a 1989. 9 S i e m a s z k o 1999. 10 S z y m c z a k 1999. 11 K o b u s i e w i c z 1970. 12F o j u d , K o b u s i e w i c z 1978; K o b u s i e w i c z 1999. 13 B u r d u k i e w i c z 1999. 14 C h m i e l e w s k a 1978. 15 S c h i l d 1988. 16 S c h i l d 1975. 17 S u l g o s t o w s k a 1989. 18 S a w i c k i 1936. 19 K o z ł o w s k i J.K., K o z ł o w s k i S.K. 1977. 20 L i b e r a 1990. 21 S z m i t 1929.

CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME? 79

pow. Radzyń; Nowa Praga (dzielnica Warszawy); Dąbrówka, pow. Rzeszów; Biał­ ka, pow. Łęczyn; Borsuki 3, pow. Hrubieszów22.

W południowym pasie Niżu leżą: Grzybowa Góra X/59+IV/60, pow. Skarżysko- -Kamienna23; Bobrowice, pow. Krosno 24 i Chwałowice, pow. Stalowa Wola25. Sta­ nowiska z grotami Lyngby znane są ze strefy wyżynnej w południowo-wschodniej Polsce: Dzierzkowice Wola, pow. Kraśnik; Grodek 1, pow. Hrubieszów; Trzciniec, pow. Opole Lubelskie i Pakoszówka, pow. Sanok26.

Z terenów Litwy znamy skupienie stanowisk z grotami Lyngby nad środkowym Niemnem: Vilnius I; Erżarynas 15,16, rej. Alytus; Maksauka 6, rej. Mergeżeris 8, rej. loco; Kasetos, rej. Várenos; Gribasa, rej. Várenos; Dereżnica 31, rej. Várenos; Ilgis 1, rej. Várenos27.

Dalej na wschód stanowiska takie występują na Polesiu Białoruskim: Nobel, rej. Zariczanski; Krasnosielie, rej. wołodimirski; Janowo, rej. bykivski, Koromka, rej. rga- cziwski; Bierestieniewo, rej. orszański; Opol II, Polesie; Greńsk, rej. kormianski; Pid- liszczyna, Polesie28 oraz na Polesiu Ukraińskim: Pribor 4, rej. Narodiczeski; Lipa, Po­ lesie; Rudnia, Polesie; Goromowka, Polesie; Nienenkowo, Polesie; Newir, Polesie; Listka, Polesie; Bolszoj Midsk, rej. Kostopolski; Lutka, rej. Starowiżywski.

Jeszcze dalej na wschód stanowiska z grotami Lyngby znane są z zachodniej Ro­ sji w guberni twerskiej, u źródeł Wołgi: Ust-Tudovka I, rej. rżewski; Anosowo, rej. siczywskii; Troickie 3, rej. zabiwski29 i Podoł III, rej. Seliżarski30.

Tak na terenach od Odry do Wołgi przedstawia się rozrzut geograficzny charak­ terystycznego narzędzia przewodniego kultury Bromme. Nie są to zapewne wszyst­ kie stanowiska tego rodzaju. Skrupulatnie szukając, znalazłoby się ich prawdopo­ dobnie więcej. Ale reprezentacja jest wystarczająca, by móc wyciągnąć wnioski. Nowe dane wzbogacają mapę znalezisk tego rodzaju liściaków opublikowaną przez Tautego blisko czterdzieści lat temu. Wówczas podawał on dla terenów od Renu do Niemna 98 stanowisk z jednym liściakiem Lyngby, 21 stanowisk z dwoma do trzech okazów, 9 stanowisk z czterema do dziewięciu oraz 1 stanowisko Bromme) z ponad pięćdziesięcioma okazami tego rodzaju31.

Nie będę tu analizował występowania grotów Lyngby na obszarach leżących na południe i zachód od core area. Dla Niemiec wschodnich podał je B. Gramsch32.

22 L i b e r a 1995 23 S c h i 1 d 1975. 24 B u r d u k i e w i c z 1979. 25 L i b e r a 1990. 26L i b e r a 1995. 27 R i m a n t i e n e 1971; S u l g o s t o w s k a 1989; Z a l i z n y a k 1995; 1998. 28 S u l g o s t o w s k a 1989; Z a l i z n y a k 1995; 2005. 29 Z a l i z n y a k 1999. 30 S i n i c y n a 1999. 31 T a u t e 1969. 32 G r a m s c h 1988.

t Moskv

Rye. 2. Miejsca występowania liściaków Lyngby pojedynczo lub w zespołach

Polska: 1 - Szczecin-Krzeka; 2 - Szczecin-Bukowo; 3 - Świnoujście; 4 - Gudowo 3a; 5 - Jaglisko 1; 6-Jaglisko 3; 7 - Jaglisko 3a; 8 - Jaglisko 19; 9-Rędocin 15; 10-Lubisze- wo4; 11 -Wierzchowo la; 1 2 - Złocieniecb; 13-ChocimskiMłyn 1; 14-Męcikał3; 15-PałczII, 1 6 - Bydgoszcz-CzerskoPolskie; 1 7 - Toruń-WzgórzaPiaskowe; 18-Zusno; 19-Toczyłowo;20-Ełk;21 -Wólka; 22-WoźnaWieś 1; 23-Mielnik; 24-Puchówka9;25-Rajgród 25; 26-Dręstwo 9/10;27-Wołkusz3;28-Wołkusz5;29-Burdeniszki ld/e; 30 - Burdeniszki 4; 31- Rygol 1; 32 - Strumienno lc; 33 - Pomorsko 1; 34 - Kargowa e; 35 - Smolno Wielkie 1; 36 - Wojnowo 2; 37 - Potrzanowo 5; 38 - Zielątkowo 4; 39 - Zwoła 1, skup. 1; 40 - Siedlnica 17,1/73; 41 - Siedlnica 17, n/78; 42 - Witów 1, skup. III; 43 - Ruszków; 44 - Całowanie IV, wyk. III; 45 - Całowanie poziom V; 46 - Bor- sukówka; 47 - Świdry Wielkie I; 48 - Nowy Młyn la; 49 - Nowy Młyn Ib; 50 - Jacentów 10; 51 - Dorohucza II; 52 - Stańkowicze I; 53 - Stańkowicze II; 54 - Czemierniki 3; 55 - Nowa Praga; 56 - Dąbrówka; 57 - Białka; 58 - Borsuki 3; 59 - Grzybowa Góra X/59+IV/60; 60 - Bobrowice; 61 - Chwałowice; 62 - Dzierzkowice Wola; 63 - Gródek lc; 64 - Trzciniec; 65 - Pakoszówka

Litwa: 66 - Vilnius I; 67 - Erżerynas 15; 68 - Erżerynas 16; 69 - Maksauka 6; 70 - Merageżeris 8; 71 - Kaśetos; 72 - Gribasa; 73 - Derażnica 31; 74 - Ilgis Białoruś: 75 - Nobel; 76 - Krasnosielie; 77 - Janowo; 78 - Koromka; 79 - Bierestieniewo; 80 - Greńsk; 81 - Opol II; 82 - Pidliszczyna

Północna Ukraina: 83 - Pribor; 84 - Lipa; 85 - Rudnia; 86 - Goromowka; 87 - Newir; 88 - Bolszoj Midsk; 89 - Lutka Rosja: 90 - Anosowo; 91 - Podoł III; 92 - Troickie; 93 - Ust-Tudowka I

Fig. 2. Assemblages and individual Lyngby points

Poland: 1 - Szczecin-Krzeka; 2 - Szczecin-Bukowo; 3 - Świnoujście; 4 - Gudowo 3a; 5 - Jaglisko 1; 6 - Jaglisko 3; 7 - Jaglisko 3a; 8 - Jaglisko 19; 9 - Rędocin 15; 10 - Lu- biszewo 4; 11 - Wierzchowo la; 12 - Złocieniec b; 13 - Chocimski Młyn 1; 14 - Mecikal 3; 15 - Pałcz II; 16 - Bydgoszcz-Czersko Polskie; 17 - Toruń-Wzgórza Piaskowe; 18 - Zusno; 19 - Toczyłowo; 20 - Ełk; 21 - Wólka; 22 - Woźna Wieś 1 ; 23 - Mielnik; 24 - Puchówka 9; 25 - Rajgród 25; 26 - Dręstwo 9/10; 27 - Wołkusz 3; 28 - Wołkusz 5; 29 - Burdeniszki ld/e; 30 - Burdeniszki 4; 31 - Rygol 1; 32 - Strumienno lc; 33 - Pomorsko 1; 34 - Kargowa e; 35 - Smolno Wielkie 1; 36 - Wojnowo 2; 37 - Potrzanowo 5; 38 - Zielątkowo 4; 39 - Zwoła 1, cluster 1; 40 - Siedlnica 17,1/73; 41 - Siedlnica 17,11/78; 42 - Witów 1, cluster III; 43 - Ruszków; 44 - Całowanie IV, trench III; 45 - Cało­ wanie level V; 46 - Borsuówka; 47 - Świdry Wielkie I; 48 - Nowy Młyn la; 49 - Nowy Młyn Ib; 50 - Jacentów 10; 51 - Dorohucza II; 52 - Stańkowicze I; 53 - Stańkowicze II; 54 - Czemierniki ; 55 - Nowa Praga; 56 - Dąbrówka; 57 - Białka; 58 - Borsuki 3; 59 - Grzybowa Góra X/59+IV/60; 60 - Bobrowice; 61 - Chwałowice; 62 - Dierzkowice Wola; 63 - Gródek lc; 64 - Trzciniec; 65 - Pakoszówka

Lithuania: 66 - Vilnus I; 67 - Erżerynas 15; 68 - Erżerynas 16; 69 - Maksauka 6; 70 - Merageżeris 8; 71 - Kaśetos; 72 - Gribasa; 73 - Derażnica 31 ; 74 - Ilgis Byelorussia: 75 - Nobel; 76 - Krasnosielie; 77 - Janowo; 78 - Koromka; 79 - Bierestieniewo; 80 - Greńsk; 81 - Opol II; 82 - Pidliszczyna

Ukraine: 83 - Pribor; 84 - Lipa; 85 - Rudnia; 86 - Goromowka; 87 - Newir; 88 - Bolszoj Midsk; 89 - Lutka Russia: 90 - Anosowo; 91 - Podoi III; 92 - Troickie; 93 - Ust-Tudowka 1

82 MICHAŁ KOBUSIEWICZ

Wspomnieć jednak trzeba liczne przypadki występowania we Francji grotów z trzonkiem, które znalezione w zespołach Bromme w Skandynawii nie wywołały zdziwienia. D. de Sonnleville-Bordes33 określaje jako „pokrewne nordyjskim”. Wy­ stępują one na terenach leżących na południe od Loary aż po Garonnę i na wschód i zachód od Masywu Centralnego. Spotyka się je w niewielkiej ilości lub pojedynczo w inwentarzach późnopaleolitycznych datowanych przez D. de Sonnleville Bordes na dryas II i początek allerodu. Byłyby więc nieco starsze niż zespoły klasycznej kultury Lyngby.

Ze stanowiska Hengistbury Head we wschodniej Anglii znamy liściaki typu Lyng­ by. Kulturową przynależność tego zespołu autorzy określają jako należące do szeroko rozumianego technokompleksu z tylczakami z okresów Bòllingu i Allerodu34.

Wróćmy jednak do zagadnień prahistorii Niżu środkowej i wschodniej Europy. Opierając się na odkryciach liściaków Lyngby wielu badaczy uznało, że ich wystę­ powanie jest śladem fizycznego pobytu ludności kultury Bromme, zamieszkującej południową Skandynawię. Ich zdaniem znaleziska tych grotów znaczą trasy jej wę­ drówek po rozległych terenach Niżu europejskiego aż do źródeł Wołgi.

I tak: w roku 1971 R.K. Rimantiene wyróżniła grupę stanowisk, leżących na Lit­ wie nad środkowym Niemnem, mających w swych inwentarzach liściaki Lyngby. Nazwała je „bałtyckim magdalenienem” w którym widzi wyraźne związki z za­ chodnioeuropejską kulturą Bromme. Związki te oznaczają fizyczne pojawienie się tej ludności mającej przywędrować południowym wybrzeżem Bałtyku35. W 1975 r. S.K. Kozłowski uznał, że zespoły z Litwy i Białorusi stanowią przedłużenie grupy wschodniej (polskiej) kultury Bromme36, zaś w roku 1977 wraz J.K. Kozłowskim zespoły takie nazywają Bromianem sensu largo i oznaczają na mapie ich skupie­ nia37. L. Zaliznyak w 1999 r. w pełni potwierdza tezę R.K. Rimantiene o fizycznym pojawieniu się ludności Bromme, mającej wędrować wzdłuż południowego Bałty­ ku na Litwę i Białoruś w dorzecza Niemna, Prypeci i Dniepru. Zagony „Bromij- czyków” widzi też daleko na wschód nad górną Wołgą38. Ostatnio J.K. Kozłowski również przychyla się do tej hipotezy. Uważa, że grupy ludności Bromme szły na Litwę i północną Białoruś szlakiem przebiegającym dzisiaj pod wodami południo­ wego Bałtyku39. Co do osadnictwa ludności Bromme, przybyłej ze Skandynawii, na Pomorzu nie ma też wątpliwości Z. Bagniewski, zaznaczając na mapie wyraźne jej enklawy40. K. Szymczak w 1995 r. wyróżnia natomiast nową, datowaną na allerod, kulturę perstuńską do której zalicza inwentarze z liściakami Lyngby z litewskiego

33 S o n n l e v i l l e - B o r d e s 1988. 34 B a r t o n , B e r g m a n 1988. 35 R i m a n t i e n e 1971. “ K o z ł o w s k i S.K. 1975. 37 K o z ł o w s k i J.K., K o z ł o w s k i S.K. 1977. 38 Z a l i z n y a k 1999. 39 K o z ł o w s k i J.K. 2004. 40 B a g n i e w s k i 1997.

CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME? 83

magdalenianu bałtyckiego zdefiniowanego przez R.K. Rimantiene oraz kilka zespo­ łów z Polski północno-wschodniej oraz kulturę wołkuszańską, datowaną na dryas III, na którą składają się stanowiska tylko z północno-wschodniej Polski. Na podstawie występowania grotów Lyngby obie te kultury uważa za pokrewne kulturze Brom­ me41. Mówiąc o zespole z Grzybowej Góry X/59+IV/60 z Polski Środkowej, leżą­ cych na południowej krawędzi Niżu, R. Schild pisze, że grupa ludności kultury Bromme przybyła tu z odległości 800 km po hematyt - czerwony barwnik42. To tłu­ maczenie ma logiczną podstawę.

Należy, moim zdaniem, zastanowić się, czy powyższe poglądy są wystarczająco uzasadnione. Czy rzeczywiście w końcu plejstocenu, we wczesnym okresie historii ludów europejskich, tak daleko wędrowały grupy ludzkie - ze Skandynawii aż nad górną Wołgę? Czy można uznać je za fakt h i s t o r y c z n y ?

Przyjrzyjmy się zespołom zawierającym w swym składzie liściaki Lyngby. Poza kilkoma wyjątkami, o których bliżej powiem później, wszystkie, jeśli nie są to zna­ leziska pojedynczych grotów, zawierają w swym składzie liściaki ahrensburskie lub świderskie, ewentualnie tylczaki różnych odmian, a czasami wszystkie te elemen­ ty razem. Oto liczne przykłady (L = liściak lub liściaki lyngbijskie, A = liściak lub liściaki ahrensburskie, Ś = liściak lub liściaki świderskie, F = tylczak lub tylczaki Federmesser):

Stanowiska z Polski: Bierzwnik 19, pow. Choszczno (LA); Jaglisko 1, pow. Choszczno (LA); Jaglisko 3, pow. Choszczno (LAF); Jaglisko 3a, pow. Choszczno (LF); Ełk, pow. loco (LA); Puchówka, pow. Olecko (LAŚ); Mielnik, pow. Siemia­ tycze (LA); Woźna Wieś, pow. Augustów (LF); Wólka, pow. Siemiatycze (LŚ); Wołkusz 5, pow. Augustów (LŚ). O innych stanowiskach kultury wołkuszańskiej K. Szymczak pisze, że posiadają groty ahrensburskie lub do nich zbliżone. Po­ morsko 1, pow. Zielona Góra (LAŚ); Smolno Wielkie 1, pow. Zielona Góra (LAŚ); Wojnowo 2, pow. Zielona Góra (LAŚ); Kargowa e, pow. Sulechów (LF); Witów 1, skup. III, pow. Kutno (LAŚ); Siedlnica 17 1/73, pow. Wschowa (LF); Siedlnica 17 11/78, pow. Wschowa (LF); Zwoła 1, skup. 1, pow. Środa (LAŚ); Dąbrówka, pow. Rzeszów (LŚ); Dorohucza II, pow. Świdnik (LŚ); Nowa Praga - dzielnica War­ szawy (LŚ); Gródek lc, pow. Hrubieszów (LŚ); Świdry Wielkie I, pow. Otwock (LŚ); Całowanie, poziom V, pow. Otwock(LAŚ); Stańkowicze I, pow. Siemiaty­ cze (LŚ); Stańkowicze II, pow. Siemiatycze (LŚ). Z Litwy: Dereżnica, rej. Verenos (LŚ); Kaśetos, rej. Verenos (LAŚ); Ezjarynas 15, rej. Alytus (LAŚ); Erżarynas 16, rej. Alytus (LAŚ); Gribasa rej. Várenos (LŚ). Z Polesia Białoruskiego: Krasnosiel­ ce, rej. wołodimirski (LAŚ); Nobel, Krzemienica 2, rej. zariczniański (LŚ); Nobel, Krzemienica 5, rej. zariczniański (LAŚ); Lutka, rej. starowiżiwski (LAŚ); Kut, rej. bykivski (LAŚ); Janowo, rej. bykiwski (LAŚ); Pidliszczyna, Polesie (LA). Z

Pole-41 S z y m c z a k 1995. 42 S c h i l d 1995.

84 MICHAŁ KOBUSIEWICZ

sia Ukraińskiego: Pribor 4, rej. narodiczeski (LAŚ); Rudnia, Polesie, (LŚ); Bolszoj Midsk, rej. kostopolski (LA) i z zachodniej Rosji: Podoł III, rej. seliżarski (LŚ).

Praktycznie, jeśli w zespole znajdują się rdzenie, obok jednopiętrowych wystę­ pują także dwupiętrowe wiórowe, wspólnoodłupniowe typu mazowszańskiego.

Ze środkowowschodniej Europy znamy też nieliczne przykłady, gdzie w inwen­ tarzach spotyka się wyłącznie groty Lyngby. Postępując geograficznie od zachodu, są to: Grzybowa Góra X/59+IV/60 w Polsce, Vilnius I na Litwie oraz dwa stanowi­ ska z zachodniej Rosji leżące nad górną Wołgą: Anosowo i Troickie 3. Inwentarze z Grzybowej Góry X/59+IV/60, Vilnius I i Troickie 3 są ubogie i to mogłoby tłuma­ czyć brak innych liściaków. Anosowo jest stanowiskiem wybitnie pracownianym, a więc nietypowym. Rdzenie mazowszańskie pojawiają się także na stanowiskach rosyjskich.

Wszystko, co powyżej powiedziano, wskazuje na to, że mamy do czynienia ze znaleziskami grotów Lyngby rozsianymi na ogromnej przestrzeni w towarzystwie liściaków ahrensburskich, świderskich, liściaków zwanych nietypowymi, których kształty nie mieszczą się w definicji wyżej wymienionych tylczaków Federmesser lub innych typów, a nawet jednozadziorców typu hamburskiego. Liściaki lyngbij- skie spotyka się też często w inwentarzach ogólnie uznanych za reprezentujące kon­ kretne kultury technokompleksu z liściakami, na przykład świderską w Świdrach Wielkich I43 czy w Witowie 1 skup. III44, ahrensburską w Eggstedt czy Stellmoor w północnych Niemczech45 lub zaliczane do technokompleksu z tylczakami, jak Siedlnica 17 1/73 i Siedlnica 17, II/7846.

Ogromna większość tych znalezisk to zapewne różnego rodzaju mieszaniny spo­ wodowane albo wielokrotnością osadnictwa, albo zmieszaniem przez kolekcjone­ rów. Dla badaczy stanowią więc niewielką wartość. Znamy jednak także pewną dość znaczną liczbę zespołów, głównie z Polski, gdzie w ostatnich dekadach pro­ wadzono bardziej intensywne badania, zdobytych podczas regularnych wykopalisk, w których znalazły się, zwykle nieliczne, liściaki Lyngby w towarzystwie liściaków innych typów: Jaglisko 1, Jaglisko 3, Jaglisko 3a, Woźna Wieś 1, Pomorsko 1, Woł­ kusz 3, Wołkusz 5, Strumienno lc, Siedlnica 17, 1/73, Siedlnica 17, 11/78, Witów

1 skup. 3, Całowanie IV, wykop III, Całowanie poziom V. W Rosji stanowiskiem pochodzącym z regularnych badań jest Podoł III nad górną Wołgą. Nawet i w tych wypadkach nie mamy całkowitej pewności, że ma do czynienia z zespołami homo­ genicznymi. Jednak prawdopodobieństwo że tak jest, znacznie wzrasta.

Jakie więc wnioski wysnuć można na podstawie zarysowanego powyżej obrazu? Już wcześniej podnosiły się głosy, że grot Lyngby stanowił dobro międzykultu­ rowe.

43 S a w i c k i 1936. 44 C h m i e l e w s k a 1978. 45 T a u t e 1969.

CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME? 85

W roku 1966 B. Ginter stwierdził, że grot Lyngby stanowi główny, jeśli nie je ­ dyny, element prądu międzykulturowego47. W 1974 r. tenże autor pisze, że „nie jest wykluczone, że grot typu Lyngby stanowi dobro międzykulturowe. Znany jest we wszystkich kulturach, począwszy od zachodnioeuropejskiego madlenu, przez Fe- dermesser, ahrensburgian i sviderian na Ukrainie skończywszy. Jego zdaniem po­ jęcie „grot Lyngby” powinno się odróżniać od pojęcia „kultura Bromme-Lyngby”. Większość grotów Lyngby nie ma żadnego związku z kulturą Bromme48. Według R. Schilda „pojedyncze znaleziska grotów Lyngby z północno-zachodniej Europy niewątpliwie tylko w ograniczonym stopniu mogą się łączyć z osadnictwem kultury Bromme”49. M. Otte uważa, że nie powinno się przeceniać znaczenia kilku narzędzi jakiegoś typu (w tym wypadku tylczaków), znajdowanych tu i ówdzie w różnych

kontekstach kulturowych, w celu dowodzenia rozległej dyfuzji kulturowej50. W pełni zgadzam się z wymienionymi wyżej poglądami. Grot Lyngby — ostrze oszczepu lub strzały - był po prostu doskonałym, skutecznym wynalazkiem jako broń myśliwska. Należał do zestawu narzędzi myśliwskich wszystkich łowców. Wywodzą­ cy się z późnego madlenu zachodniej Europy wynalazek ten rozszedł się po całym Niżu. Przetrwał po wczesny mezolit, na przykład Pinnberg warstwy la i Ib w północ­ nych Niemczech51 czy Ust-Tudowka w Rosji nad górną Wołgą52, znany jest też w póź­ nym mezolicie - Kotiki V53. Ta forma grotu występuje również w neolicie54. Różnice w wielkości i formie wynikają z różnego przeznaczenia (grot oszczepu czy strzały), obfitości surowca. Największe groty Lyngby znamy z Danii i znad górnej Wołgi - w obu wypadkach z terenów obfitujących w dobry krzemień. Zapewne na kształt wy­ robów wpływ miały także indywidualne upodobania i zdolności ich twórcy.

Liściak Lyngby niewątpliwie związany jest ze środowiskiem niżowej lasotundry i tundry parkowej, choć spotyka się go też sporadycznie poza Niżem.

Nie jest on żadnym wyznacznikiem kulturowym. Jako skuteczne narzędzie zo­ stał zaakceptowany przez wszystkie łowiecko-zbierackie ludy na Niżu. Jego poja­ wienie się nie oznacza przybycia ludzi z południowej Skandynawii. Tak jak pistolet automatyczny Kałasznikowa, wielce popularny na Bliskim Wschodzie, nie oznacza przybycia tam Rosjan.

Znamy z prahistorii przykłady rozejścia się jakiegoś typu wyrobów na ogrom­ nych przestrzeniach. Przykładem takim mogą być drobne tylczaki, w krótkim cza­ sie pojawiające się w Europie i w północnej Afryce. Zbrojniki trapezowate w końcu okresu atlantyckiego podbiły cały Niż. Dlatego zresztą przez długi czas inwentarze

47 G i n t e r 1966. 48 G i n t e r 1974. 49 S c h i l d 1975. 50 O t t e 1988. 51 R u s t 1958; T a u t e 1969. 52 Ż y l i n , K r a w c ó w 1991 (za: S i n i c y n a 1999). 53 S i n i c y n a 1999. 54 T a u t e 1969.

86 MICHAŁ KOBUSIEWICZ

je zawierające nazywano tardenuaskimi, tak jak obecnie inwentarze z ostrzami Lyn­ gby nazywa się zespołami Bromme.

Nie było więc wędrówki ludności ze Skandynawii na Litwę, Białoruś i nad górną Wołgę. Po co by z resztą tam szli, przecież nie z powodu przeludnienia.

Środowisko Niżu europejskiego w strefach tundrowych było w schyłku plejsto­ cenu mało zróżnicowane (choć na pewno południowa Skandynawia była cieplejsza niż dorzecze górnej Wołgi). Nie było więc konieczności zróżnicowanej adaptacji a więc wytwarzania istotnie różniących się kultur. Uważam, że nie było osobnych kultur ahrensburskiej i świderskiej55. Jest wątpliwe, czy była osobna kultura Brom­ me. Owszem, jest kilka stanowisk z przewagą dużych grotów, ale mają one elementy innych tak zwanych kultur. A te inne tak zwane kultury mają często wyraźne ele­ menty Bromme.

Za tym, że klasyczne zespoły grupy Bromme-Segebro są pozostałościami obozo­ wisk o jakiejś wyspecjalizowanej funkcji łowieckiej może świadczyć, podkreślane przez Tautego, typowe dla nich ubóstwo form narzędzi retuszowanych, znajdowa­ nych obok licznych liściaków Lyngby56. Cecha ta łączy te zespoły z podobnymi do nich inwentarzami znad górnej Wołgi (Podoł III).

Być może specyficzne inwentarze, takie jak Bromme na Zelandii czy Podoł III nad górną W ołgą pełniły jakąś podobną funkcję łowiecką.

Naszym celem jest poznawanie prawdziwej historii prawdziwie istniejących nie­ gdyś grup ludności pradziejowej. Przesadne analizowanie podobieństw czy różnic między wyrobami krzemiennymi do tego nie prowadzi. Rozumowanie, że zmiany kształtów narzędzi są przewidywalnym procesem ewolucyjnym, wręcz genetycz­ nym, jak w przyrodzie, nie jest słuszne. Formy i sposoby wytwarzania narzędzi nie podlegają prawom przyrody. Narzędzia wytwarzane przez ludzi wcale nie muszą przekształcać się ewolucyjnie, przybierając kolejne formy, dziedziczące zawsze coś z formy poprzedniej, jak na przykład usiłuje się tłumaczyć powstanie grotów ah- rensburskich - ewolucją od jednozadziorców hamburskich przez ostrza Havelte do liściaków. Ludzie nie reagują zawsze w ten sam sposób na stresy, z jakimi się spoty­ kają. Europa po ustąpieniu lodowca stała się „mikrolityczna”, a Ameryka Północna po ustąpieniu lodowca „typologicznie” nie zareagowała57.

Chcąc odtworzyć historię europejskich łowców schyłku plejstocenu, mamy do dyspozycji, jak dotychczas, prawie wyłącznie materiały krzemienne. Na nich więc skupia się od dawna cała nasza uwaga. Z nich staramy się wydobywać, czasem za wszelką cenę, naszą wiedzę o wczesnych pradziejach. Jednak potencjał poznaw­ czy, wynikający z badania typologii inwentarzy krzemiennych z tego obszaru, zo­ stał wyczerpany. Kontynuowanie tego kierunku za wszelką cenę prowadzi na ma­ nowce. Tworzy się sztuczne, nieprawdziwe jednostki-kultury. Każe się ich twórcom

55K o b u s i e w i c z 2002. 56 T a u t e 1969.

CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME? ₈₇

wędrować, wypierać jednych, a asymilować drugich, ulegać akulturacji, rozkwitać albo zanikać. Oczywiście, procesy tego rodzaju zapewne zachodziły, ale my ich nie znamy, a tasując inwentarze krzemienne na różne sposoby bliżej ich nie poznamy. Wiem, że to co powiedziałem w wielu wypadkach wzbudzi niechęć i spotka się ze sprzeciwem. Mimo to z uporem nadal twierdzę, że drogą którą należy podążać w celu rozpoznania podziału kulturowego, jaki zapewne istniał w późnym paleoli­ cie i w mezolicie, nie są spekulacje typologiczne dotyczące wyrobów krzemiennych (czasem też i innych), lecz wysiłki skierowane na poznanie wszelkich innych aspek­ tów życia ówczesnych ludzi - podstaw gospodarczych, form osadnictwa, organiza­ cji społecznej, kultury duchowej, składu antropologicznego (DNA?) itd. Dopiero zdobycie tych danych wraz z udoskonaleniem chronologii wydarzeń pozwoli orze­ kać czy i jakie były różnice lub podobieństwa między grupami ludzkimi w owym czasie i umożliwi ewentualnie zaproponowanie nowego podziału kulturowego, na pewno bliższego historycznej prawdy. Jak zdobywać te tak bardzo pożądane dane, to już zupełnie inne zagadnienie58.

Wiem, że mówiąc to wszystko nie odkrywam Ameryki. Coraz więcej badaczy zdaje sobie z tego sprawę. Rzadko jednak, jeśli w ogóle, spotyka się na piśmie de­ klaracje tego rodzaju poglądów. Dlatego też, poruszając sprawę zasięgu czy wręcz istnienia kultury Bromme uznałem, iż może dobrze by było to szersze zagadnienie rozwinąć.

BIBLIOGRAFIA A n d e r s e n S.

1988 A survey o f the Late Palaeolithic o f Denmark and southern Sweden, (w :)De la Loire a I ’Oder.

Les civilisations du paléolithique final dans le nord-ouest européen, ed. M. Otte, BAR Inter­

national, Series 444, s. 523-566. B a g n i e w s k i Z.

1997 O schylkowo paleolitycznych kulturach kompleksu z liściakami na Pomorzu [Sum. On Late Palaeolithic Cultures o f Complex with Tanged Points in Pomerania], Acta Universitatis Wratislaviensis No. 1924, Studia Archeologiczne XXIX, Wrocław, s. 25-92.

B a r t o n R.N.E., B e r g m a n C.A.

1988 The Upper Palaeolithic Tool Assemblage from Hengistbury Head, (w:) De la Loire a I ’Oder. Les civilisations du paléolithique final dans le nord-ouest européen, ed. M. Otte, BAR Inter­

national, Series 444, s. 447-463. B o w e r J.R.R, K o b u s i e w i c z M.

2002 A Comparative Study o f Prehistoric Foragers in Europe and Nord America. Cultural Respon­

ses to the End o f the Ice Age, Mellen Studies in Anthropology, vol. 6, The Edvin Mellen Press,

Leviston-Quinston-Lampeter.

88 MICHAŁ KOBUSIEWICZ

B u r d u k i e w i c z J.M.

1979 Problematik des Spatpalaolithikums im siidwesten der VR Polen, „Veròffentlichungen des Museums fur Ur und Friihgeschichte Potsdam” 12, s. 9-38.

1999 Tanged Points in Sudeten Foreland, (w:) Tangend Points Cultures in Europe, ed. S.K. Ko­ złowski, J. Gurba & L. Zaliznyak, Lublin, s. 104-109.

C h m i e l e w s k a M.

1978 Późny paleolit pradoliny warszawsko-berlińskiej [Sum. The Late Palaeolithic in the Warsaw- Berlin ice-marginal streamway], Ossolineum.

E r i k s e n B.V.

2002 Reconsidering the geochronological framework o f Lateglacia! hunter-gatherer colonization

ofsouthern Scandinavia, (w:) Recent Studies in the Final Palaeolithic o f the European Plain,

ed. B.V. Eriksen, B. Bratlund, Jutland Archaeological Society Publications 39, s. 25-42. F o j u d R., K o b u s i e w i c z M.

1978 Osadnictwo z epoki kamienia w Zwoli, woj. poznańskie [Summary in Russian: Stone Age

Settlement in Zwoła, Poznań Voivodship], „Wiadomości Archeologiczne” t. 43, s. 18-30. G i n t e r B.

1966. Przyczynek do znajomości zachodniej strefy przemieszania przemysłowego cyklu mazowszań-

skiego [Rés. Contribution à l’étude dc la zone occidentale d ’entremèlement industriel du

cycle masovien], Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CXL1X, Prace Archeolo­ giczne z. 8, s. 23-38.

1974 Spatpaláolithikum in Oberschlesien und im Flussgebiet der oberen Warta, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCXXXVI1. Prace Archeologiczne z. 17.

G r a m s c h B.

1988 Paléolithique final dans la region entre Oder et lE lb e, (w:) ed. M. Otte De ìa Loire a I ’Oder.

Les civilisations du Paléolithiqoefinal dans le nordouest européen, BAR International Series

444, s. 511-122. K o b u s i e w i c z M.

1970 Paleolit schyłkowy w środkowo-zachodniej Wielkopolsce [Res. Late Palaeolithic in Western Central Greater Poland], „Światowit” 31, s. 19-100.

1999 Ludy zbieracko-lowieckiepółnocno-zachodniej Polski [Res.: Hunting Gathering Societies of North-Western Poland], Poznań.

2002 Ahrensburgian and Sviderian: two different modes o f adaptation? (w:) Recent studies in the

Final Palaeolithic o f the European Plain, ed. B. Eriksen, B. Bratlund, Jutland Archaeological

Society Publications 39, s. 117-122. K o z ł o w s k i J.K.

2004 Świat przed rewolucją neolityczną. Wielka historia świata, t. 1, Kraków. K o z ł o w s k i J.K., K o z i o w s k i S.K.

1977 Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa. K o z ł o w s k i S.K.

1975 Quelques remarques sur le Bromienn, „Acta Archaeologica” 46, s. 134-142. Libera J.

1990 Liściaki typu Lyngby w inwentarzach krzemiennych na obszarze międzyrzecza środkowej Wi­ sły i Bugu, „Lubelskie Materiały Archeologiczne” 3, s. 13-28.

1995 Późny paleolit i mezolit środkowo-wschodniej Polski, cz. I: Analiza, Lublin. M a r c i n i a k M.

1982 Kultury archeologiczne paleolitu schyłkowego I mezolitu w dolinie dolnej Wisły (od Torunia

do Grudziądza), maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w To­

CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME? 89

O t t e M.

1988 Bilan d ’un rencontre, (w:) De la Loire a l ’Oder. Les civilisations du Paléolithique final dans

le nord-ouest européen, ed. M. Otte, BAR International, Series 444, s. 723-731

R i m a n t i e n e R.K.

1971 Paleolit i mezolit Litwy, Vilnius.

R u s t A.

1958. Die Funde vom Pinnberg, Neumilnster. S a w i c k i L.

1936 Przemyśl świderski ze stanowiska wydmowego Świdry Wielkie /, „Przegląd Archeologicz­ ny” 5, s. 1-23.

S c h i l d R.

1975 Późny paleolit, (w:) Prahistoria ziem polskich. Paleolit i mezolit, red. W. Chmielewski, W. Hensel, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 159-338.

1988. Processus de changement dans le paléolithique final des plaines septentrionales, (w:) De

la Loire a l 'Oder. Les civilisations du Paléolithique final dans le nord-ouest eurpéen, ed.

M. Otte, BAR International, Series 444, s. 595-602. S c h w a n t e s G.

1923 Eine Zivilization von palaolithischem Geprage in Flolstein, „Mitteilungen Anthropologischer Gesellschaft” 57, s. 158-161.

S i e m a s z k o J.

1999 Tanged points in the basin o f Lega and Elk rivers, (w:) Tanged Point Cultures in Europe, ed. S.K. Kozłowski, J. Gurba, L. Zaliznyak), Lublin, s. 186-193.

S i n i c y n a G.

1999 Problems o f Valdai Mesolithic, (w:) Tanged Point Cultures in Europe, ed. S.K. Kozłowski, J. Gurba, L. Zaliznyak, Lublin, s. 318-324.

S o n n l e v i l l e - B o r d e s D.

1988 Les pointes d ’affinites nordiques dans le paléolithique final au sud de la Loire, (w.) De la Lo­

ire a l ’Oder. Les civilizations du Paléoloithique final dans le nord-ouest Europén, ed. M. Otte,

BAR International, Series 444, s. 621-654. S u l g o s t o w s k a Z.

1989 Prahistoria międzyrzecza Wisły i Niemna u schyłku plejstocenu [Sum. The Prehistory o f the Area between the Vistula, Niemen and Dniestr Rivers during the Final Pleistocene], Warszawa.

S z m i t Z.

1929 Badania osadnictwa epoki kamiennej na Podlasiu, „Wiadomości Archeologiczne” 10, s. 36-109.

S z y m c z a k K.

1995 Epoka kamienia Polski północno-wschodniej na tle środkowoeuropejskim, Warszawa. 1999 The Palaeolithic cultural units with Tanged Points in Northeastern Poland, (w:) Tanged

Points Cultures in Europe, ed. S. Kozłowski, J. Gurba, L. Zaliznyak, Lublin, s. 93-101.

T a u t e W.

1968 Stilspitzen-Gruppen im nordlichen Mitteleuropa. Ein Beitrag zur Kentniss der spaten Altstein-

zeit, Koln-Graz.

Z a l i z n y a k L.

1995 The Sviderian Reindeer-Hunters o f Eastern Europe, Beitrage zur Ur- und Frtihgeschichte

Mitteleuropas 5, Archàologische Fachliteratur, Wilkau-Hasslau.

1998 Pieredhistoria Ukrainy X -V tis. de n.e. [Sum. Prehistory o f Ukraina X-V millenary B.C.], Kijev.

90 MICHAŁ KOBUSIEWICZ

1999 Finalnyj paleolit pivnicznowo zachodu shidnoj Evropy [Sum. Final Palaeolithic o f north­ western part o f eastern Europe], Kijev.

2005 Finalnyj paleolit i mezolit kontynentalnoj Ukrainy [Sum. Final Palaeolithic and Mesolithic of the continental Ukraine], Kiev.

Ż y l i n M.G., K r a w c ó w A.E.

1991 Rannij komplex stojanki Ust- Tudowka, (w:) Archeologia wierchnewo Powołża, red. F.W. Wa-

siliew, Niżnyj Nowgorod.

W H ETHER THE BRO M M E CULTURE EXISTED? S u m m a r y

The Bromme culture was distinguished by G. Schwantes in 1923 and then extensively studied by W. Taute in 1969 and described as the ‘Lyngby Kreis’. In this cultural circle, he distinguished the Se- gebro-Bromme group. Its inventories comprised a relatively small number o f retouched tools, while the Lyngby points decidedly prevailed over other types o f tanged points. They can be found on the Jutland peninsula, the Danish Isles, in southern Sweden, Schlezwig-Holstein and Rugen. The second group of the ‘Lyngby Kreis’, as defined by W. Taute, is called the Tolk-Sprenge one and comprises assemblages composed o f the Lyngby and Ahrensburg points and the Federmesser backed blades. The Tolk-Sprenge assemblages are placed south o f the Segrebo-Bromme group in northern Germany from the German- Dutch border to the middle Oder valley.

Studies undertaken over the last three decades indicate that the Lyngby points have been found in a large number far away from the core area o f this culture. They have been reported in the Polish part o f the North European Plain, in Lithuania, Byelorussia, northern Ukraine up to the Volga springs in Russia (Fig. 2). They have also been discovered in eastern Germany, France and eastern England. Their presence in these areas has been interpreted by many scholars as an indication o f arrival o f the Bromme culture groups from southern Scandinavia. They have argued that these points were indicative o f migration o f these groups throughout the North European Plain up to the upper Volga river. Could it be regarded as a historical fact?

Analysis o f the Bromme culture assemblages indicate that with a few exceptions all o f them (unless they represent individual points) comprise the Ahrensburg and the Swiderian tanged points in addition to backed blades o f different type, often all o f them. They are often accompanied by the Masovian type cores. The Lyngby points are often found in assemblages representing other technocomplexes with tan­ ged points.

All these observations may suggest that the Lyngby points were o f intercultural significance. They comprised efficient type o f hunting weapon and were an intrinsic element o f hunting weaponry o f all hunters. One can then rule out a migration from Scandinavia to Lithuania, Byelorussia and the upper Volga river. The North European Plain tundra zone at the end o f the Pleistocene has been hardly diffe­ rentiated. Hence, there was no need for diversified adaptation and consequently emergence o f significan­ tly different cultures. I would argue that there were no distinctive the Ahrensburgian and the Swiderian cultures. I also doubt that there was a separate Bromme culture. Certainly there were individual sites with a dominance o f large points but they also had elements o f other cultures. At the same time, other cultures had often distinct elements o f the Bromme culture.

Hypothesis about specialised hunting function o f classical assemblages o f the Bromme-Sgebro cul­ ture may be supported, as stressed by W. Taute, by a typically small number o f retouched tools found along with numerous Lyngby points.

It is our aim to recognise a true history o f the then existing human prehistoric groups. Too detailed comparative analysis o f flint objects does not provide an adequate methodology. Furthermore, changes

CZY ISTNIAŁA KULTURA BROMME? 91

in tools shape cannot certainly be explained by presumptive evolutionary or genetic process, similar to the one in nature. Neither forms nor methods o f tools production can be explained by laws o f nature. Tools made by people do not need to transform themselves in an evolutionary manner and new forms do not need necessarily to inherit some elements from their predecessors.

In order to reconstruct a history o f the European hunter-gatherers we can rely almost exclusively on flint materials. They are the only means to build up our knowledge about early phases o f the prehi­ storic past. However, heuristic potential o f typological studies o f flint inventories in the discussed time span and area has been exhausted and its further continuation is counterproductive. Alternative research strategy is needed aimed at recognition o f cultural differentiation in Final Palaeolithic and Mesolithic along with different aspects o f hunter-gatherers existence such as subsistence pattern, space organisation in settlement, social organisation, spiritual life, anthropological structure (DNA?), etc. This new data, along with more precise dating o f subsequent events, is the only means to distinguish and categorise similarities and differences between local groups at that time and may contribute to new cultural divi­ sion, certainly closer to the historical truth.