Makrofaunistyczna stratygrafia miocenu w okolicach Tarnobrzega

T om (Volume) X L I — 1971 Zeszyt (Fascicule) 2 Krakó w 1971

W I L H E L M K R A C H 1

M AKROFAUNISTYCZNA STRATYGRAFIA M IOCENU W OKOLICACH TARNOBRZEGA

La stratigraphie du Miocene dans les forages a Piaseczno, pres de Tarnobrzeg

W związku z pracami dokumentacyjnymi przeprowadzonymi przez przemysł siarkowy otrzymałem z szeregu otworów materiał zawierający makrofaunę mioceńską. Ponadto rozporządzałem materiałem z odkrywki sztucznej w Piasecznie, co łącznie pozwoliło na przeprowadzenie korelacji i stratygrafii utworów. Jest sprawą oczywistą, iż osiągnięte wyniki będą miały charakter uzupełniający w stosunku do badań mikropaleontologicz- nych i innych, niemniej uważam za słuszne ogłoszenie tych materiałów drukiem jako świadectwo wszechstronności badań, którymi objęte były utwory siarkonośne.

O t w ó r 28-K

Głęb. 26,90 m — Ił jasnopopielaty z Syndosmya rejlexa, Cardium lithopo- dolicum, Cardium sp., Mohrensternia angulata, Serpula sp. Wiek — sarmat dolny.

O t w ó r 36-K >

Głęb. 31,50 m — Ił jasnopopielaty z Syndosmya rejlexa, Hydrobia pun- ctum.

Głęb. 32,70 m — J.w. z Cardium lithopodolicum, Syndosmya reflexa, Mohrensternia sarmatica, Modiola sarmatica, Mohrensternia. angulata, Serpula gregalis. Obie próbki wskazują na sarmat.

Głęb. 43,20 m — Ił szary z Chlamys neumayri (masowo). s Głęb. 44,20 m — Ił ciemny z pokruszonymi skorupami — Corbula gibba,

Isocardia hoernesi, Chlamys neumayri, Modiola hoernesi. Obie próbki wskazują na g. torton (badenian), grabowian.

O t w ó r 55-K

Głęb. 24,00 m — Ił jasnopopielaty z Syndosmya reflexa, Mohrensternia angulata, M . sarmatica, Hydrobia punctum.

Głęb. 25,40 m — Syndosmya reflexa, Cardium lithopodolicum ?, Mohren­

sternia sarmatica, M . angulata, Serpula gregalis (masowo).

Głęb. 27,20 m — Ił popielaty z Syndesmya reflexa, Cardium lithopodoli­

cum, Hydrobia stagnalis, H . punctum, Mohrensternia angulata. Wszy­

stkie próbki wskazują na dolny sarmat.

Głęb. 37,00 m — Ił ciemny kruchy z fauną: Chlamys neumayri, Corbula gibba, Ostrea cochlear navicularis. Wiek-g. torton (badenian), grabo- wi§n.

1 Kraków, ul. Senacka 3. Pracownia Młodych Struktur P A N .

O t w ó r 550

Głęb. 26,90 m — Ił popielaty z Syndosmya rejlexa, Mohrensternia sar- matica, M . angulata.

Głęb. 28,50 m — Ił j.w. z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Mohrenster­

nia angulata.

Głęb. 29,50 m — Ił jasnopopielaty i ciemny (tufit) bez fauny. Wszystkie próbki wskazują na sarmat dolny.

Głęb. 34,40— 34,95 m — Ił ciemny z Corbula gibba, Chlamys neumayri.

Głęb. 36,50 m — Ił ciemny z wpryśnięciami siarki bez fauny. Wiek-g.

tortori (badenian), grabowian.

Głęb. 45,70— 45,80 m — Piaskowiec wapnisty, ciemny z siarką. Fauna:

Modiola hoernesi, Chlamys lilii, Ch. scissa wulkae, Vermetus intortus.

Wiek-d. torton (badenian), g. opolian, ogniwo erwiliowe i nadlitotam- niowe.

O t w ó r 551

Głęb. 27,60 m — Ił jasnopopielaty z Syndosmya rejlexa, Cardium pro- tractum, Mohrensternia angulata. Wiek-sarmat dolny.

Głęb. 40,10 m — Ił ciemny z Ch. neumayri. Wiek g. torton (badenian) grabowian.

O t w ó r 552

Głęb. 39,60 m — Piasek zailony z fragmentami skorup. Sarmat?

O t w ó r 555

Głęb. 65,90— 66,50 m — Piaskowiec szary, wapnisty, osiarkowany. Fauna:

Chlamys lilii, Modiola hoernesi, Cardium baranowense, Cardita scalaris, Ervilia pusilla, Chlamys scissa wulkae. Wiek — d. .torton (badenian) g. opolian, ogniwo erwiliowe i nadlitotamniowe.

O t w ó r 557

Głęb. 31,70 m — Ił jasnopopielaty z Serpula sp.

Głęb. 47,70 m — Ił jasnopopielaty z przerostem ciemnego mułku. Fauna:

Syndosmya reflexa (masowo), Mohrensternia sp.

Głęb. 48,30 m — Ił jw. z Cardium protractum, Syndosmya rejlexa, M oh­

rensternia angulata, Serpula sp.

Głęb. 49,50 m — Ił jw. z Syndosmya reflexa (masowo), Cardium litho- podolicum, Mohrensternia angulata, Serpula gregalis.

Głęb. 50,20 m — Ił jw. z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Hydrobia punctum. Wszystkie próbki wskazują na dolny sarmat.

Głęb. 56,20 m — Ił ciemny z detrytusem muszlo wy m z Chlamys elini? wiek — g. torton (badenian), grabowian.

O t w ó r 560

Głęb. 42,80 m — Ił jasnopopielaty z Cardium sp., Syndosmya reflexa, Mohrensternia angulata, M . sarmatica, Hydrobia punctum.

Głęb. 46,00 m — Ił jw. z Cardium lithopodolicum?, Syndosmya rejlexa, Mohrensternia sp. Wiek obu próbek — sarmat dolny.

Głęb. 55,00 m — Ił ciemnopopielaty z Chlamys elini, Ch. neumayri. Wiek

— g. torton (badenian), grabowian.

O t w ó r 562

Głęb. 45,00 m — Ił popielaty z Cardium sp., C. protractum, Syndosmya reflexa, Hydrobia punctum, Mohrensternia angulata, Serpula gregalis.

Wiek — sarmat dolny.

O t w ó r 564

Głęb. 43,90 m — Ił popielaty z Cardium ruthenicum, C. suessi?, Syndos­

mya reflexa, Mohrensternia sarmatica?, Serpula gregalis.

Głęb. 49,50 m — Ił jw. z Cardium lithopodolicum, Syndosmya reflexa, Mohrensternia sarmatica, M . angulata, Serpula gregalis.

Głęb. 52,00— 52,10 m — Ił popielaty z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Serula gregalis. Wiek próbek — sarmat dolny.

Głęb. 63,20 m — Ił ciemny, kruchy z detrytusem muszlowym. Fauna:

Chlamys neumayri, Ch. elini, Corbula gibba, Ostrea sp. Wiek — torton g. (badenian), grabowian.

O t w ó r 567

Głęb. 21,75 m — Ił popielaty z Modiola sarmatica, Cardium sp., Serpula gregalis. Wiek — sarmat dolny.

Głęb. 54,20 m — Ił ciemny, piaszczysty z Nucula nucleus, Isocardia hoer­

nesi, Leda fragilis. Wiek — torton g. (badenian), grabowian.

Głęb. 66,50 m — Piaskowiec wapnisty osiarkowany z Cardium barano- zoense. Wiek — torton d. (badenian), opolian, ogniwo nadlitotamniowe.

O t w ó r 572

Głęb. 47,30 m — Ił popielaty z Syndosmya reflexa, Hydrobia punctum, Mohrensternia sarmatica, M . angulata, Serpula gregalis.

Głęb. 48,60 m — Ił jw. z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Mohrensternia angulata, M . pseudoangulata, Hydrobia punctum.

Głęb. 51,60 m — Ił jw. z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Hydrobia ven­

trosa, H. punctum, Mohrensternia angulata, Retusa truncatula, Serpula gregalis.

Głęb. 54,00 m — Ił jasnopopielaty z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Mohrensternia sp. Wiek próbek — sarmat dolny.

Głęb. 56,20 m — Ił popielaty z Chlamys neumayri, Nucula nucleus, Iso­

cardia hoernesi, Leda fragilis. Wiek — torton g. (badenian), grabowian.

O t w ó r 611

Głęb. 40,60 m — Ił ciemny z Chlamys neumayri (masowo), Modiola hoer­

nesi, Lutetia nitida? Wiek — torton g. (badenian), grabowian.

O t w ó r 598

Głęb. 32,20 m — Ił ciemny, kruchy z Chlamys neumayri, Ch. elini, Cor­

bula gibba. Wiek — torton g. (badenian), grabowian.

O t w ó r 612

Głęb. 30,10 m — Ił jasnopopielaty z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Mohrensternia hydrobioides, M . angulata, Hydrobia punctum. Wiek — sarmat dolny.

O t w ó r 619

Głęb. 40,00 m — Ił popielaty z Cardium ruthenicum, Syndosmya reflexa, Hydrobia ventrosa, H. punctum, Mohrensternia hydrobioides.

Głęb. 41,00 m — Ił jasnopopielaty z Syndosmya reflexa, Cardium sp., Hydrobia punctum, H. frauenfeldi, H. ventrosa, Mohrensternia angu­

lata, Retusa truncatula, Serpula gregalis. Wiek próbek — sarmat dolny.

Głęb. 49,60 m — Ił ciemny z Chlamys neumayri, Ch. elini, Corbula gibba, Głęb. 51,60 m — Ił jw. z Chlamys neumayri, Ch. elini, Corbula gibba.

Wiek próbek — torton g. (badenian), grabowian.

Najstarszymi utworami mioceńskimi w okolicy Tarnobrzega są war­

stwy z węglem brunatnym. Opis ich znajdujemy u K. K o w a l e w s k i e -

TiMł «tratygr«íie*n» aloctnu • PímíczeI» koło SarnobrMga

•

i

O' 5

O o

S a 5 ^{H M H H M H M MMM}

\0 \Û ffN’â

4* IA M MM

Olr

á M N M M H

V i

sf sO• 8

\Ù

9

»ia CM

SX

CM

CMH\ H MM

*IA IA•

<v

IA

CsCM MM M M

01 S\

N% O

? 5 sC H N MM N H H M H

CM•»

Ä ^{M H M}

»

»•

s H H H OJ«

f t MM M

UN .

» M

3IA

<7* r*

0>5(î

4* (A H M M M H M M

\

01

M> M M H

Ol

» O«t

Ï H MM H H M

o

¡R co- O

ÿ s £ ^{M M M H H M}

O4»

IAIA MM

&

ŁA e* oi

S 5 R ^{MM MM M M M}

01

R ^{. M}

4AIA IA

ffs IA

• O • _M ^{0% IA}

ft5 ¡8 M M M M M M IAIA

«0•à ^{M M M} f«»

? ^{H M}

OIA IA

o> o

a’*R ^{M M M M}

* ^lA

&&

XIA O CM

CM CM MM M M M M M

Ocw

K> ^{M M M M M M}

sK\ ^{(A C*} £ SÂ ^{MM MM M M M}

01 O!

î * f ^{M M M M} iCM

a\_•

SO

5h

!

i

I a

»s 1 1

<r1

flC

.1 _1-

i

&

i

H «A ¿ o ' î i l f c

¿ a .

i

3||ä| j| | e | ii| j, f i l i ! l L ‘ 3 i

i l 1 « 1 i | i | ! l l i l | mSVjoooai&i&i&ssiääiSä

t

9

•

•H9

€A

<8

N*•

O0

1_•rf

• v. ä

r| « S »N.»-!

H® •

9

¡

►î|h*s^ S 3 . ô o Bs-fe^a 3 3 | J l l i 3 â l & i - a S S S S i f l î l l i i i 3 ç

o

1 ; i lO o

* 3 f c i l J ïà !

"V_•

3 ï i ' " f i3 a * si* a i s s «s §3

•ri 9

mS

▼4 R Sh pI o-p

3 2 2 3 3 3 3 P,j3¿ «H

m

f | ! ï ! ! jMlOOW>

N»

I

* ł Ï -O

1 -

* $

go (1957), K. i S. P a w ł o w s k i c h (1965). Wiek tych warstw nie jest definitywnie ustalony, niemniej na podstawie makro- i mikrofauny nie można ich zaliczyć do helwetu, jak to skłonni są mniemać wymienieni autorzy (por. W . K ra,ch , 1962). W badanych otworach w Piasecznie tych

osadów brak.

Młodsze osady znane z okolicy Tarnobrzega to wapienie litotamniowe, które w Piasecznie również nie zostały nawiercone, ale o ich istnieniu przekonujemy się z badań opartych na wierceniach przeprowadzonych w pasie Chmielnik— Tarnobrzeg (K. K o w a l e w s k i , 1957; E. Łucz- k o w s k a, 1964, 1967; W . K r a c h , 1967; S. i K. P a w ł o w s c y , 1965).

W pobliskich Swiniarach według S. P a w ł o w s k i e g o (1965) miąższość wapieni litotamniowych osiąga 60— 70 m. Pozycję stratygraficzną wapieni, określają fauny. Są one nieco inne i uboższe niż w litotamniach zachod­

niego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, G. Śląska czy Krakowskiego o czym wzmiankowałem wcześniej (W. K r a c h , 1962).

Niektóre wiercenia w Piasecznie przebiły nadległe warstwy należące do ogniwa nadlitotamniowego. Występują tu gatunki Cardium baranowense i Chlamys scissa wulkae. Warstwy tego typu według E. Ł u c z k o w s k i e j (1964, 1967) zawierają biozonę z Uvigerina costai. Z makrofauny brak tu A. denudatum, gatunku znamiennego dla równowiekowych warstw denu- datowych facji mułowcowej bądź piaszczysto-marglistej rozpowszechnionej na dużym obszarze pasa Chmielnik— Tarnobrzeg.

W stropie ogniwa nadlitotamniowego w otworach Piaseczna niezbyt wyraźnie zaznacza się ogniwo erwiliowe z Modiola hoernesi, Ervilia pu- silla i Chlamys lilii, występujące na dużych obszarach obrzeżenia święto­

krzyskiego.

Wyższe osady chemiczne — wapienie osiarkowane nie będą tu roz­

patrywane.

Ponad nimi w całym regionie świętokrzyskim występują osady ilasto- -margliste zaczynające się spągowym ogniwem spirialisowym, w naszych otworach niejasno wyodrębnionych od właściwych warstw pektenowych.

W tyęh ostatnich masowo występują przegrzebki Chlamys neumayri i Ch. elini. Według E. Ł u c z k o w s k i e j w ogniwie tym występuje zona z Cibicides crassiseptatus (1964, 1967). Jeżeli chodzi o ogniwo spirialisowe, to znajduje one swój odpowiednik w warstwach chodenickich zapadliska przedkarpackiego. Według nowszych podziałów zostały one wraz z osa­

dami chemicznymi zaliczone do nowo wydzielonego podpiętra Bochenia- nu 1. Zaobserwowany fakt powolnego przejścia horyzontu spirialisowego w warstwy pektenowe, należące do podpiętra grabowianu s.s., pociąga za sobą pewną trudność w ustalaniu granicy pomiędzy podpiętrami boche- nianu i grabowianu. Innym znamiennym faktem rzucającym się w oczy przy porównaniu regionów zapadliskowych i brzeżnych to duża różnica miąższości i brak paleogeograficznego powiązania.

Stropowe osady jasnopopielatych iłów należą do dolnego sarmatu. Cha­

rakteryzuje je niejednokrotnie masowe występowanie gatunków z rodzaju Syndosmya, Cardium, Mohrensternia i Hydrobia. Podobne utwory i zespoły

1 Problem przynależności wiekowej warstw chodenickich był omawiany na po­

siedzeniach grupy roboczej podkomitetu stratygrafii neogenu Paratetydy w Polsce, działającej w ¡ramach Komisji ‘Nauk Geol. P A N od r. 1968 w Krakowie. W . chode- nickie 'zostały ¡dołączone wraz ¡z osadami chemicznymi do nowo wydzielonego pod­

piętra bochenianu.

faun występują w pasie zalegania miocenu pomiędzy Chmielnikiem i Tar­

nobrzegiem. W sarmacie dolnym tego pasa wydzieliła E. Ł u c z k o w s k a (1964, 1967) kilka stref mikrofaunistycznych, z których najniższy z Ano- malinoides dividens według tej autorki odpowiada warstwom buhłowskim na Wołyniu. Makrofauna próbek z Piaseczna nie pozwala na oddzielenie niższej strefy faunistycznej jako buhłowskiej. Nasz zespół jest typowo sarmacki i zarówno w Piasecznie, jak i w innych miejscowościach nie stwierdza się w facjach ilasto-marglistych fauny mieszanej tortońsko- -sarmackiej, znamionującej warstwy buhłowskie. W literaturze polskiej opisywany typ warstw znany był pod nazwą warstw syndesmyowych, uważanych w całości za buhłowskie (J. C z a r n o c k i , 1934; W . F r i e d- ,b e r g. 1931). Na obszarach występowania sarmatu w krajach sąsiednich obecność osadów buhłowskich nie jest jasno postawiona. Skłaniałbym się do przypuszczenia, iż warstwy syndosmyowe odpowiadają górnej części warstw buhłowskich na Wołyniu, uważanych przez większość geologów ukraińskich za sarmat. Być może, iż niezgodność obserwowana pomiędzy warstwami pektenowymi a syndosmyowymi odpowiada luce stratygraficz­

nej i okresowi czasu, w którym w zapadlisku przedkarpackim osadzały się warstwy buhłowskie, a na Wołyniu ich brzeżne odpowiedniki (por. W . K r a c h , 1969).

Pracownia Geologii Młodych Struktur Z N G P A N Kraków

W Y K A Z L I T E R A T U R Y R E F E R E N C E S

A 1 e x a n d r o w i c z S. (1961), Stratygrafia warstw chodenickich i g rakowieckich w Chełmie nad Rabą. Kwart. geol. 35.

A l e x a n d r o w i e z S. (1963), Stratygrafia osadów mioceńskich w Zagłębiu Górno­

śląskim (Stratigraphy of the Miocene Deposits in the Upiper Silesian Basin). Pr.

Inst. Geol. 39.

C 'z a r n o c k i J. (1934), Poziom buhłowski w Polsce, jego stratygrafia i związek

;z tak zwanym sarmatem świętokrzyskim. Posiedź. Państw. Inst. Geol. 39.

F r i e d b e r g W . (1931), Uwagi nad nowszemi próbami podziału naszego miocenu (Bemerkungen über neue Versuche der Stratigraphie des Miocäns von Polen).

Rocz. Pol. Tow. Geol. 7.

K o w a l e w s k i K. (1957), Trzeciorzęd Polski południowej. 1 (Tertiaire de la Po­

logne méridionale). Biul. Inst. Geol. 119.

K r a c h W . (1962), Zarys stratygrafii miocenu Polski południowej (Esquisse de la stratigraphie du miocène de la Pologne méridionale). Rocz. Pol. Tow. Geol. 32, 4.

K r a c h W . (1967), Miocen okolic Grzybowa (The Miocene of the Vicinity of Grzybów near Staszów), Acta geol. pol. 17, 1.

K r a c h W . (1969), Warstwy buhłowskie i ich pozycja stratygraficzna. Kwart. geol.

13, 4.

Ł u c z k o w s k a E. (1955), O tortońskich otwornicach z warstw chodenickich i gra- ibowieckich okolic Bochni (Tortonian Foraminifera from the Chodenice and Gralbowiec Beds in the Vicinity of Bochnia). Rocz. Pol. Tow. Geol. 23.

Ł u c z k o w s k a E. (1964), Stratygrafia miikropaleonitolagiczna miocenu w rejonie Tarnobrzeg—Chmielnik. Pr. Pol. Ak. Nauk. Kom. N. Geol. 20.

Ł u c z k o w s k a E. (1967), Paleoekologia i ¡stratygrafia mikropaleontoloigiczna mio­

cenu okolic Grzybowa koło Staszowa (Paileoecology and Micropaleontological

Stratigraphy of Ihe Miocene in the Vicinity of Grzybów near Staszów). Acta geol. pol. 17, 1.

P a w ł o w s k a K. (1965), Syntetyczny opis litoS'tratygraficzny osadów miocenu na obszarze m iędzy Chmielnikiem i Tarnobrzegiem. Przewodnik X X X V I I I Zjazdu Pol. Tow. Geol.

P a w ł o w s k i S. (1969), Zarys budowy geologicznej okolic Chmielnika— Tarno­

brzega. Ibidem.

RÉSUMÉ

On a determiné mollusques des forages à Piaseczno. Les forages tra­

versèrent les dépôts du Badenian (sous-étages Opolian, et Grabovian) et du Sarmatien inférieur (sous-étages Buhlovian et Vohlynian). La liste d’espèces est présentée au tableau 1.

On remarqua la difficulté de séparer les couches à Spirialis de celles qui appartiennent au sous-étage Grabovian. Les couches à Spirialis corres­

pondent à celles de Chodenice, dans l’avant-fosse carpathique. Dans les dépôts du Sarmatien se rencontre l’assemblage à Syndosmya et à Anoma- linoides dividens (E. Ł u c z k o w s k a , 1964, 1967). C’est un assemblage typique pour le sous-étage Buhlovian. L ’absence de la faune mixte tortono- -sarmatienne prouve que les couches à Syndosmya ne correspondent qu’à la partie supérieure du sous-étage Buhlovian, d’après Łaskarew. Une la­

cune stratigraphique qui n’existe pas dans l’avant-fosse carpathique les sépare du Grabovian.

Laboratoire Géologique de l’Aoademie Polon, de Sci.

Kraków