erudytów
Adam Adamandy Kochański, Gottfried Wilhelm Leibniz, Korespondencja Adama Adamandego Kochańskiego i Gottfrieda Wilhelma Leibniza z lat 1670-1698, D. Sieńko (tłum.), wyd. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2019, ss. 256.
Postaci Gottfrieda Wilhelma Leibniza nie trzeba z pewno´sci ˛a przedstawia´c czytelnikom ZFN, wszak w archiwum czasopisma mo˙zna znale´z´c wiele artykułów na jego temat, wymie´nmy chocia˙z trzy ostatnio opublikowane: (Heller, 2016; Bubula, 2011; Heller, 2008).
Zupełnie inaczej rzecz ma si˛e z po- staci ˛a polskiego jezuity Adama Adamandego Kocha´nskiego – ten wybitny uczony XVII wieku poja- wił si˛e w kr˛egu zainteresowania au- torów ZFN tylko raz na marginesie rozwa˙za´n o recepcji my´sli Galile- usza (Targosz, 2003). Najwy˙zszy wi˛ec czas, aby przypomnie´c zna- czenie równie˙z i tej postaci dla roz- woju refleksji filozoficznej w kon- tek´scie nauki.
Naukowa korespondencja pol- skiego jezuity Adama Adaman- dego Kocha´nskiego oraz słynnego filozofa Gottfrieda Wilhelma Lei-
z najciekawszych i najwa˙zniej- szych w historii polskiej nauki (a tak˙ze zwi ˛azanej z ni ˛a filozo- fii). Obejmuje okres prawie trzy- dziestu lat i cho´c niestety dotrwała do naszych czasów w niekomplet- nym stanie, to i tak zachowany zbiór 39 listów stanowi unikalne
´swiadectwo rozwoju nauki pod ko- niec XVII wieku oraz kształto- wania si˛e pogl ˛adów zwi ˛azanych z nowoczesn ˛a metod ˛a naukow ˛a. Li- sty przynosz ˛a niezwykłe bogac- two tre´sci ubranej w kunsztown ˛a form˛e epistolarn ˛a, za´swiadczaj ˛ac,
˙ze mamy do czynienia z najwybit- niejszymi przedstawicielami respu- blica eruditorum. Korespondencj˛e zapocz ˛atkował młody, licz ˛acy 24 lata Leibniz, który zabiegał o kon- takt z Kocha´nskim, sławnym ju˙z wówczas uczonym. Tematyk˛e li- stów mo˙zna podzieli´c za tłumaczk ˛a, Dorot ˛a Sie´nko, na pi˛e´c głów- nych grup: a) zagadnienia nauk
´scisłych (matematyka, astronomia) oraz przyrodniczych; b) zagad- nienia konstruktorsko-in˙zynieryjne;
c) j˛ezykoznawstwo oraz badania dotycz ˛ace pochodzenia ludów i na- rodów; d) sprawy zwi ˛azane z mi- sjami w Chinach i tamtejsz ˛a kul- tur ˛a; e) problematyk˛e alchemiczn ˛a i medyczn ˛a (zob. s. 25). Korespon- dencja ukazuje z jednej strony wiel-
ZagadnieniaFilozoficznewNauce(PhilosophicalProblemsinScience) nr66(2019),ss.305–309•CC-BY-NC-ND4.0
kie znaczenie, jakie przykładano wówczas w nauce do metod mate- matycznych, z drugiej za´s istne si- lva rerum, które próbowali w jaki´s sposób przy pomocy teorii opano- wa´c ówcze´sni uczeni. Lektura ko- respondencji jest wyj ˛atkow ˛a oka- zj ˛a do ujrzenia nauki in statu na- scendi, a koniec wieku XVII sta- nowi bardzo wa˙zny okres kształto- wania si˛e nowo˙zytnej nauki (wspo- mnijmy cho´cby wczesne wzmianki Leibniza o istocie rachunku ró˙z- niczkowego doskonale ukazuj ˛ace intuicje genialnego twórcy). Hi- storyk i filozof nauki odnajdzie tam wiele interesuj ˛acych w ˛atków – nie sposób wymieni´c tu wszyst- kich, wi˛ec z własnej perspektywy chciałbym wskaza´c trzy: kwestie z zakresu metodologii nauk, epi- stemicznej roli przyrz ˛adów nauko- wych oraz maszyn licz ˛acych.
Niniejsze wydanie korespon- dencji nie jest bynajmniej pierwsz ˛a edycj ˛a. Dzieje edycji dokonanych przez polskich uczonych s ˛a dobrym
´swiadectwem trudno´sci w roz- woju rodzimej historiografii nauki.
Pierwsze wydanie w j˛ezyku orygi- nalnym zostało dokonane przez Sa- muela Dicksteina na łamach „Prac Matematyczno-Fizycznych” (Dick- stein, 1901; 1902) na podstawie od- pisów Eduarda Bodemana. Jedynie dwa listy z tego zbioru zostały prze- tłumaczone przez warszawskiego
matematyka i opublikowane nieco wcze´sniej na łamach (notabene!)
„Przegl ˛adu Filozoficznego” (Dick- stein, 1897). W edycji Dicksteina brakowało dwóch listów, które po wielu latach opublikował równie˙z w odpisach z oryginałów Stanisław Dobrzycki (1967). Komplet łaci´n- skich odpisów Bodemana i Do- brzyckiego bez zmian przedruko- wał Bogdan Lisiak SJ (2005). Po stu latach od pierwszej edycji Dick- steina konieczne było opracowa- nie nowego wydania uwzgl˛edniaj ˛a- cego nowoczesny aparat krytyczny, wci ˛a˙z nie posiadali´smy równie˙z tłu- maczenia cało´sci korespondencji.
W nowym opracowaniu i tłumacze- niu nale˙zało uwzgl˛edni´c równie˙z aktualn ˛a wiedz˛e z zakresu histo- rii i filozofii nauki. Niestety dzieła tego Lisiak nie mógł dokona´c, pi- sz ˛ac z ˙zalem we wst˛epie, ˙ze „[. . . ] w ˛atków było zbyt wiele, a podawa- nie tłumacze´n przekraczało mo˙zli- wo´sci redaktorów i wydawnictwa”
(Lisiak, 2005, s. 9). Wyja´snił rów- nie˙z, ˙ze u podstaw współczesnych problemów le˙zało niezrozumienie znaczenia edycji korespondencji w polskim ´srodowisku naukowym.
Recenzent Komitetu Bada´n Nauko- wych oceniał, ˙ze „edycja listów nie jest podstaw ˛a do premiowania” (Li- siak, 2005, s. 10 [przypis]). Nie jest to niestety jedyny współczesny przykład braku zrozumienia zna-
czenia edycji korespondencji na- ukowej w polskim ´srodowisku na- ukowym. Tym bardziej wi˛ec przy- j ˛a´c nale˙zy z wielkim uznaniem re- cenzowane tu nowoczesne tłuma- czenie listów Kocha´nskiego i Leib- niza, wydane niezwykle starannie i z wielk ˛a dbało´sci ˛a o wytworn ˛a opraw˛e graficzn ˛a.
Na marginesie trzeba doda´c, ˙ze dominuj ˛acy w Polsce brak zrozu- mienia dla znaczenia edycji kore- spondencji naukowej powoduje, ˙ze wiele naszych historycznych skar- bów mo˙ze jeszcze długo spoczy- wa´c na półkach archiwów – ani re- prezentanci humanistyki, ani repre- zentanci nauk cz˛esto nie s ˛a w sta- nie dostrzec ich warto´sci. Oczywi-
´scie s ˛a chlubne wyj ˛atki, a jednym z dowodów na to, ˙ze s ˛a w naszym kraju naukowcy, jak i wydawcy ro- zumiej ˛acy ten stan rzeczy, jest oma- wiana publikacja.
Tłumaczenie dokonane przez Dorot˛e Sie´nko jest, jak wspomnia- łem, pierwszym tłumaczeniem ca- łej korespondencji na j˛ezyk pol- ski. Tłumaczka uzupełniła tekst
´zródłowy wcze´sniejszych wyda´n (Dickstein, 1901; 1902; Dobrzycki, 1967; Lisiak, 2005) w oparciu o kry- tyczne wydanie listów Leibniza:
Sämtliche Schriften und Briefe. Do
zbioru dodała równie˙z w „Dodatku”
trzy listy z korespondencji z innymi uczonymi, które pozwoliły lepiej na´swietli´c dyskutowane przez Ko- cha´nskiego i Leibniza problemy za- warte w Li´scie pyta´n do o. Bouveta.
O znaczeniu edycji decy- duje przede wszystkim poziom tłumaczenia, który oceniam wy- soko, poniewa˙z tłumaczka sta- rała si˛e bardzo wiernie odda´c sens wypowiedzi uczonych, jed- nocze´snie unikaj ˛ac wielu pułapek, które czyhaj ˛a na tłumacza nie- znaj ˛acego dobrze kontekstu hi- storycznego i naukowego. Dru- gim aspektem decyduj ˛acym o mo- jej wysokiej ocenie tej publika- cji jest bardzo dobre opracowa- nie krytyczne. Liczne cenne przy- pisy ukazuj ˛a doskonał ˛a orientacj˛e tłumaczki w niezwykle bogatym tle historycznym korespondencji.
Jej uwagi wyra´znie nawi ˛azuj ˛a do erudycyjnego stylu Kocha ´nskiego i Leibniza, co nadaje publika- cji wysok ˛a warto´s´c, a komenta- rzom pewn ˛a spójno´s´c stylistyczn ˛a z tekstem ´zródłowym. Godne uwagi jest równie˙z wprowadze- nie, ukazuj ˛ace czytelnikowi sze- roki kontekst historyczny oraz naj- wa˙zniejsze w ˛atki korespondencji1. Szkoda, ˙ze cz˛e´s´c ta nie została
1Jako ciekawostk˛e mo˙zna powiedzie´c, ˙ze praca nad publikacj ˛a trwała około de- kady, a cz˛e´sciowo zwi ˛azana była z działalno´sci ˛a grupy historii nauki Centrum Kopernika Bada ´n Interdyscyplinarnych.
bardziej rozbudowana, gdy˙z pozo- stawia pewien niedosyt, który jed- nak dla dociekliwego czytelnika mo˙ze sta´c si˛e inspiracj ˛a do wła- snych studiów.
Na zako ´nczenie mo˙zna jesz- cze zapyta´c, dlaczego korespon- dencj˛e dwóch uczonych wydało niezwykle starannie i pi˛eknie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Za wyja´snienie niech wystarczy urywek listu Leibniza, wychwalaj ˛acy (nie je- den raz zreszt ˛a!) króla Sarmacji, Jana III Sobieskiego: „Nie bez racji bowiem nazywa si˛e Wiel- kim waszego Króla, który – je- dyny spo´sród wszystkich, któ- rzy ´cwicz ˛a si˛e w cnocie Boha- terstwa, nie zabiega o podziw dla siebie i otrzymał panowanie w królestwie wzniosłej my´sli, za- nim i Fortuna ogłosiła go kró- lem [Polski]” (s. 96). Szczere
´swiadectwo jednego z najwi˛ek- szych uczonych tamtych czasów powinno wej´s´c do kanonu wie- dzy ka˙zdego wykształconego Po- laka. Niestety tak nie jest, a nawet w´sród historyków nauki wiedza ta nie jest powszechna. Wci ˛a˙z na- zbyt mało wiemy o tamtych cza- sach i w zwi ˛azku z tym nie mo-
˙zemy docenia´c naszego wkładu naukowo-filozoficznego. Ksi ˛a˙zki takie, jak recenzowana, mog ˛a jed-
nak skutecznie odwróci´c ten nie- szcz˛e´sliwy stan rzeczy.
Paweł Polak
Bibliografia
Bubula, D., 2011. Woluntaryzm w uj˛eciu Gottfrieda Wilhelma Leibniza i Samuela Clarke’a.
Philosophical Problems in Science (Zagadnienia Filozo- ficzne w Nauce)[Online], (48), ss. 77–94. Dost˛epne na:<http : / / zfn . edu . pl / index . php / zfn / article/ view / 140> [ostatni do- st˛ep: 9 lipca 2019].
Dickstein, S., 1897. Wyj ˛atek z kore- spondencji Kocha´nskiego z Lei- bnizem. Przegl ˛ad Filozoficzny, 1, ss. 71–85.
Dickstein, S., 1901. Koresponden- cya Kocha´nskiego i Leibniza według odpisów D-ra E. Bo- demanna z oryginałów, znajdu- j ˛acych si˛e w Bibliotece Kró- lewskiej w Hanowerze, po raz pierwszy do druku podana przez S. Dicksteina. Prace Matematyczno-Fizyczne [On- line], 12, ss. 225–273. Dost˛epne na: <http : / / pldml . icm . edu . pl/ pldml / element / bwmeta1 . element . bwnjournal - article - pmfv12i1p8bwm> [ostatni do- st˛ep: 9 lipca 2019].
Dickstein, S., 1902. Koresponden- cya Kocha´nskiego i Leibniza, według odpisów D-ra E. Bo- demanna z oryginałów, znaj- duj ˛acych si˛e w Bibliotece kró- lewskiej w Hanowerze, po raz pierwszy do druku po- dana przez S. Dicksteina (ci ˛ag dalszy i doko´nczenie). Prace Matematyczno-Fizyczne [On- line], 13, ss. 237–283. Dost˛epne na: <http : / / pldml . icm . edu . pl/ pldml / element / bwmeta1 . element . bwnjournal - article - pmfv13i1p6bwm> [ostatni do- st˛ep: 9 lipca 2019].
Dobrzycki, S., 1967. Deux lettres in- édites de Leibniz à Kocha´nski.
Organon, 4, ss. 217–228.
Heller, M., 2008. Stworzenie ´swiata według Leibniza. Philosophical Problems in Science (Zagadnie- nia Filozoficzne w Nauce)[On- line], (42), ss. 3–14. Dost˛epne na:<http : / / zfn . edu . pl / index . php/ zfn / article / view / 243>
[ostatni dost˛ep: 9 lipca 2019].
Heller, M., 2016. Wyzwanie dla ra- cjonalno´sci: Leibniz i pocz ˛a- tek ery Newtona. Philosophical Problems in Science (Zagadnie- nia Filozoficzne w Nauce)[On- line], (61), ss. 5–22. Dost˛epne na:<http : / / zfn . edu . pl / index . php/ zfn / article / view / 377>
[ostatni dost˛ep: 9 lipca 2019].
Lisiak, B., red., 2005. Koresponden- cja Adama Adamandego Ko- cha´nskiego SJ (1657-1699), se- ria: ´Zródła do Dziejów Kultury.
Kroniki i Listy nr 1. Kraków:
Wy˙zsza Szkoła Filozoficzno- Pedagogiczna „Ignatianum”:
Wydawnictwo WAM.
Targosz, K., 2003. Polski w ˛atek w ˙zyciu i sprawie Galileusza
„Galileo Galilei e il mondo po- lacco” Bronisława Bili´nskiego (1969) z uzupełnieniami. Phi- losophical Problems in Science (Zagadnienia Filozoficzne w Na- uce), (32), ss. 45–90.
