Historia sztuki, klasa I Dzień dobry,
dziś opowiem Wam czym jest ikonografia oraz wyjaśnię kilka pojęć związanych z tym tematem.
Na pewno nie raz zastanawialiście się dlaczego na przykład figury świętych mają często ze sobą określone przedmioty i co one oznaczają albo co mogą oznaczać różnego rodzaju przedmioty, które pojawiają się na obrazie.
To bardzo trudne zadanie opowiedzieć o tym w dużym skrócie – musimy się przecież zmieścić w jednej lekcji, a ilość materiału i wskazówek jest ogromna.
Spróbuje Wam to jakoś uporządkować, najpierw należy wyjaśnić czym jest:
- ikonografia – jest to dziedzina badań historii sztuki, której celem jest opis, rozpoznanie i
interpretacja treści zawartych w dziele sztuki. Chodzi o to, by w dziele sztuki rozpoznać elementy symboliczne, by dzięki ich znajomości móc je właściwie zinterpretować. Krótko mówiąc – ikonografia to wiedza o symbolach i ich znaczeniach.
- atrybut – nazywamy nim znak rozpoznawczy danej postaci, zazwyczaj jest on związany z życiem lub śmiercią tej osoby. Dzięki temu, że w dziele sztuki postać przedstawiana jest ze swoim atrybutem nie potrzebujemy podpisu by odgadnąć kim ta postać jest. Aby jednak to zrobić musimy znać cały wachlarz atrybutów przypisywanych świętym, postaciom literackim czy historycznym.
- alegoria – jest formą przenośni, metafory. Z alegorią mamy do czynienia wtedy, kiedy przedmiot lub postać przedstawiona w sztuce lub literaturze ma podwójny sens, np. jabłko jest owocem, ale ma też drugi ukryty sens: przedstawiane na obrazie jest zazwyczaj synonimem grzechu. Co jest bardzo ważne i co odróżnia nam alegorię od symbolu: alegoria ma zawsze jedno ustalone znaczenie, np. alegorią miłości jest Kupidyn ze strzałą, a alegorią śmierci jest kościotrup z kosą. Nie podlegają one
interpretacji, w każdym utworze będą oznaczać to samo.
- symbol – symbol również jest rodzajem przenośni, jednak przy jednym znaczeniu dosłownym, może on mieć cały szereg znaczeń ukrytych, np. dzwon – może oznaczać wezwanie, żałobę, ale także radość, ogłoszenie dobrej nowiny. Podobnie wiele symbolicznych znaczeń w zależności od kontekstu może mieć kolor czerwony – może oznaczać władzę, siłę, miłość, ale także zbrodnię czy zdradę i grzech.
Dlatego interpretując symbole, dobrze mieć szerszą wiedzę kulturową, by móc je właściwie odczytać.
Źródła
Co jest źródłem określonych przedstawień ikonograficznych?
1. Źródła związane z Kościołem katolickim:
- najczęściej wykorzystywanym źródłem ikonograficznym z racji swojego zasięgu i długowiecznej dominacji kościoła katolickiego jest Biblia. Bez względu na to czy jesteśmy osobami wierzącymi czy nie, Biblia należy do naszego dziedzictwa kulturowego i należy znać jej treść. Oprócz głównych postaci czyli Adama, Ewy, Marii, Jezusa, Józefa trzeba znać wielu innych, którzy się tam pojawiają:
Maria Magdalena, Jan Chrzciciel, Św. Piotr i inni apostołowie, Mojżesz, król Dawid, Hiob, Noe i wiele innych. Warto rozróżniać też, które postaci pojawiają się w Starym, a które w Nowym Testamencie.
Biblia jest źródłem nie tylko postaci ale także scen, które się w niej rozgrywają i które również należy umieć rozpoznać np. Zwiastowanie (Maria i anioł), Nawiedzenie (Maria i Elżbieta), Boże Narodzenie, Ostatnia wieczerza, Droga Krzyżowa, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Wniebowzięcie (Maria), Wniebowstąpienie (Jezus), Zesłanie Ducha Świętego, Zuzanna i starcy, Betszaba w kąpieli, Judyta i Holofernes, Salome z głowa Jana Chrzciciela czy przedstawienia w typie Pieta, Ecce Homo, Salvator Mundi, Noli me tangere (Jezus, Maria Magdalena), Deesis (Chrystus Pantokrator, Maria, Jan
Chrzciciel).
- oprócz Biblii źródłem historii związanych z Kościołem Katolickim są apokryfy. Są to księgi o tematyce religijnej, które nie zostały oficjalnie uznane przez kościół za natchnione, dlatego też nie weszły do kanonu biblijnego. Apokryfy zawierają dużo tekstów związanych z postacią Marii oraz Narodzinami Jezusa. Były one inspiracją szczególnie w okresie wczesnochrześcijańskim.
- hagiografie - czyli żywoty świętych, legendy i opisy dokonywanych przez nich cudów, to kolejne
takie dzieła jak Drzwi Gnieźnieńskie z historią życia i męczeńskiej śmierci św. Wojciecha czy freski Giotta opowiadające o życiu św. Franciszka z Asyżu.
Najważniejsi bohaterowie biblijni (i nie tylko) mają swoją własną rozbudowaną ikonografię, co oznacza, że istnieje wiele „ustandaryzowanych” sposobów ich przedstawiania w sztuce, czyli tzw.
typów ikonograficznych. Przyjrzyjmy się najbardziej popularnym sposobom ukazywania tych postaci oraz ich atrybutom, dzięki którym będziemy mogli ich rozpoznać:
- Jezus Chrystus
• Chrystus Dobry Pasterz – młodzieniec niosący owcę na barkach, wywodzi się wprost ze starożytności – w taki sposób przedstawiano Hermesa; czasem zamiast owcy na ramionach jest otoczony stadem owieczek; typ ikonograficzny Dobrego Pasterza odwołuje się do przypowieści o zagubionej owcy pojawiającej się w Ewangelii św. Łukasza oraz słów Chrystusa „Ja jestem dobrym pasterzem” pochodzących z Ewangelii św. Jana.
• Chrystus Pantokrator – typ ukształtowany we wczesnym chrześcijaństwie, Jezus jako brodaty mężczyzna o surowym obliczu, ujęty frontalnie w pozycji siedzącej lub stojącej, później także w popiersiu lub półpostaci. Prawą dłonią wykonuje gest błogosławieństwa, w lewej trzyma otwartą lub zamkniętą księgę – Pismo Święte. Chrystus jako Władca Świata (Pantokrator z gr.
oznacza Wszechwładca); w świątyniach umieszczany głównie w kopułach lub górnych częściach apsyd. W tej formie występuje także w przedstawieniu typu Deesis (modlitwa, prośba), z Marią i Janem Chrzcicielem.
• S alvator Mundi – Zbawiciel świata – przedstawienie frontalne, stojące lub siedzące, w lewej dłoni trzyma jabłko królewskie (z czasem zastępowano kulą ziemską), a prawą wykonuje gest błogosławieństwa
• Maiestas Domini – Chrystus tronujący, często umieszczany z czterema symbolami
ewangelistów oraz w mandorli czyli owalnej aureoli, jego nogi spoczywają na kuli ziemskiej lub tęczy; ten typ ikonograficzny wywodzi się z wizji Boga przedstawionej w Apokalipsie św.
Jana.
• Chrystus Sędzia – pojawiający się w scenach Sądu Ostatecznego, jako sędzia jednocześnie surowy i litościwy, połączenie dwóch poprzednich przedstawień, po obu jego stronach ukazane są lilia zmiłowania i rozżarzony miecz sprawiedliwości. W tej scenie Chrystusowi mogą asystować Matka Boża, Jan Chrzciciel i święci. Bardzo często nad jego głową unoszą się
aniołowie trzymający symbole - narzędzia Męki Pańskiej (tzw. arma Christi) tj. krzyż, korona cierniowa, kolumna biczowania, gwoździe i młotek oraz włócznia)
• Pasja czyli historia Męki Pańskiej – wszystkie sceny prowadzące od momentu wjazdu na osiołku do Jerozolimy do Ukrzyżowania (z Marią i Janem Ewangelistą oraz Marią Magdaleną), zdjęcia z krzyża i złożenia do grobu (Modlitwa w Ogrójcu, Pocałunek Judasza, Biczowanie, Opłakiwanie - Pieta)
• Również związane z pasją, ale traktowanie oddzielne: Ecce Homo („Oto człowiek” – słowa Piłata prezentującego umęczonego Chrystusa ludowi żydowskiemu), Chrystus Boleściwy, Chrystus Frasobliwy, Noli me tangere („Nie dotykaj mnie” lub „Nie zatrzymuj mnie” – z Marią Magdaleną, po Zmartwychwstaniu)
• Zmartwychwstanie
• Wniebowstapienie
- Maria
• Hodegetria (Wskazująca drogę) – najstarszy i najpopularniejszy w historii sztuki typ przedstawienia Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Maryja ukazana jest frontalnie, najczęściej w półpostaci, na lewym ramieniu trzyma Chrystusa a prawą dłonią na niego wskazuje; między postaciami nie ma kontaktu, upozowani są sztywno, patrzą przed siebie;
popularny w sztuce wczesnochrześcijańskiej
• E leusa – Madonna z Dzieciątkiem, Jezus obejmuje matkę i przytula się do jej policzka; typ popularny w sztuce wczesnochrześcijańskiej
• Maesta – Madonna na tronie w otoczeniu Świętych i aniołów, popularny typ w XII i XIII w.
• Piękna Madonna – typ rzeźby przedstawiający Madonnę z Dzieciątkiem, popularna około 1400 roku; Maria ukazana jako młoda, delikatna dziewczyna o piękne idealizowanej twarzy; postać stoi w kontrapoście, jej ciało okrywa bogato drapowana szata
• sceny z udziałem Marii: Zwiastowanie (archanioł Gabriel, lilia jako znak niewinności), Nawiedzenie (św. Elżbieta), Narodzenie Jezusa, Święta Rodzina (Maria, Jezus, Józef), Pokłon Mędrców, Ucieczka do Egiptu (osiołek!), sceny pasyjne – Matka Boża Bolesna (Mater
Dolorosa), Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny (w towarzystwie apostołów), Assunta czyli Wniebowzięta (w chmurach, w otoczeniu aniołów)
• Sacra Conversazione – Maria z dzieciątkiem, po obu jej stronach symetrycznie ustawieni Święci
• Mater Misericordiae – Matka Boska Miłosierna, w płaszczu, którym obejmuje postacie ludzkie
• Maria Immaculata – Maria niepokalanie poczęta, młoda dziewczyna w białej sukni i niebieskim płaszczu, stoi na kuli ziemskiej, księżycu lub chmurze w aureoli z gwiazd
• Św. Anna Samotrzeć – przedstawienie Św. Anny, Marii i małego Jezusa
Atrybuty Świętych:
- apostołowie
• Jan – orzeł
• Marek – lew
• Mateusz – anioł
• Łukasz – byk lub wół
- Jan Chrzciciel – baranek, głowa na tacy (Jan krytykował małżeństwo króla Heroda i Herodiady, której córka, Salome, zażądała od króla za swój taniec głowy Jana na tacy), długa laska z krzyżem;
młody ubrany w skórę wielbłąda
- Piotr – klucze (klucze do Królestwa Bożego), kogut, odwrócony krzyż (tak został ukrzyżowany), łódź, sieci
- Paweł – czerwony płaszcz, miecz (został ścięty) - Andrzej – krzyż w kształcie litery X
- Tomasz – włócznia (niewierny)
- Jan Ewangelista – orzeł, kielich z wężem, kielich z wężem, kielich z hostią - Maria Magdalena – naczynie na wonności, czaszka, świeca
- Józef – narzędzia ciesielskie; przedstawiany z małym Jezusem i lilią
- Łukasz – ewangelista, lekarz; wół/byk, księga, zwój; uznany za malarza ikon i autora pierwszych portretów Marii, przedstawiany malujący obraz
- Sebastian – młody mężczyzna, prawie nagi(ma tylko perizonium czyli opaskę na biodrach), jego ciało przeszywają strzały, nad głową przybity wyrok śmierci; niekiedy zbroja u stóp
- Hieronim – uczony/pustelnik; pustelnia, księga, pióro, lew, kapelusz kardynalski,
- Archanioł Michał – występuje na przedstawieniach Sądu Ostatecznego; miecz, tarcza, oszczep, waga, szatan w postaci smoka u stóp, czasem glob ziemski w dłoniach, skrzydła białe, czasem pawie - Archanioł Rafał – przedstawiany w towarzystwie dziecka (Tobiasza); laska pielgrzyma, krzyż - Weronika – chusta z odbiciem twarzy Jezusa (mandylion, veraicon)
- Katarzyna Aleksandryjska – koło (łamana kołem), miecz (ścięta mieczem), gałązka palmy;
przedstawiana w otoczeniu uczonych
- Katarzyna ze Sieny – czarno – biały habit (dominikanka), w dłoniach stygmaty, trzyma lilię, na głowie korona cierniowa
- Barbara (z Nikomedii) – wieża, miecz, kielich, hostia, palma (była torturowana); zazwyczaj ma koronę na głowie
- Cecylia – męczennica, przypisywano jej umiejętność gry na instrumentach; cytra, lutnia, harfa, organy, anioł, wieniec z białych i czerwonych róż, miecz (próbowano odciąć jej głowę)
- Roch – pielgrzym w łachmanach wskazujący na rany na nogach (dżuma), przy jego nogach pies (może trzymać w pysku chleb lub tobołek)
- Agnieszka – baranek (niewinność), palma męczeńska, dwie korony, żółte szaty (12 letnia chrześcijanka, wyszła z płomieni cało, ścięta mieczem),
- Jerzy – żołnierz, przedstawiany jako postać konna, walczy ze smokiem; długa lanca lub miecz, baranek, biała chorągiew
- Jan Nepomucen – przedstawiany w stroju kapłańskim; palma męczeńska, modlitewnik, krucyfiks, aureola z 5 gwiazd (napis „tacui” – milczałem, tajemnica spowiedzi; wrzucony do rzeki za to, ze nie chciał zdradzić tajemnicy spowiedzi królowej)
- Florian – żołnierz, kamień młyński u szyi (zginął w rzece), woda, płonący dom, ogień, chorągiew - Dominik – założyciel zakonu, białe szaty, czarny płaszcz; lilia, różaniec, pies z płonącą pochodnią (domini canes – psy pańskie)
- Agata – kleszcze, misa lub taca z odciętymi piersiami (taki rodzaj tortury...), palma
- Ambroży – biskup, ul i pszczoły (legenda mówi, że jak był dzieckiem wlatywały mu do ust i nie czyniły mu żadnej krzywdy)
- Judasz – mężczyzna składający pocałunek na obliczu Jezusa, żółte szaty, monety - Joanna d’Arc – młoda dziewczyna w zbroi, płonący stos, więzienie
- Franciszek z Asyżu – pokazywany w brązowym habicie, z tonsurą (wygolona głowa), ze
- Mojżesz – tablice kamienne, wokół głowy włosy lub promienie układające się w rogi (opromieniony) - Dawid – głowa Goliata u stóp, proca, kamień
- Wawrzyniec – ruszt (wg źródeł był na nim torturowany)
- Dorota – owoce i kwiaty (w drodze na śmierć zakpiono z niej, ona powiedziała, że idzie idzie do ogrodów niebieskich – wtedy pojawiło się dziecko z koszem z kwiatami i owocami )
- Krzysztof – legenda mówi o olbrzymie (4 m.), który przenosił pielgrzymów przez rzekę;
przedstawiony z Dzieciątkiem na ramieniu
- Apolonia – obcęgi, wyrwane zęby, płonący stos do którego sama wchodzi - Eustachy (także Hubert) – jeleń z krucyfiksem w porożu
- Erazm (z Formii) – pokazywany w chwili kiedy wyciągają mu jelita lub z korbą, na którą nawijane są jego jelita
- Dionizy (kefaloforia) – trzyma w rękach własną głowę (pierwszy biskup Paryża, według legendy ścięty na wzgórzu Montmartre – stąd nazwa, wziął swoją głowę i pomaszerował z nią kilka
kilometrów)
- Jakub – apostoł, brat Jana Ewangelisty, legenda mówi, że dostał się do Hiszpanii i Portugalii, by głosić Dobra Nowinę; ukazywany jako pielgrzym, z laską, kapeluszem pielgrzymim i muszlą
Jeśli któryś ze świętych jest niejasny w swym opisie – proszę sprawdzić samodzielnie. Pisałam to dość skrótowo, więc może się tak zdarzyć, że niektóre opisy będą zbyt ogólne.
