Dorota Sikora
Antoine-Joseph Dezallier d’Argenville
i jego dzieło
Ochrona Zabytków 55/3/4, 391-403
2002
Dorota Sikora
architekt krajobrazuKrajowy O śro d ek Badań i D oku m en tacji Zabytków
ANTOINE-JOSEPH DEZALLIER D'ARGENVILLE I JEGO DZIEŁO
T
raktat La Théorie et P ratique du Jardinage to pod stawowe i uniwersalne źródło informacji o osiem nastow iecznym ogrodzie regularnym. Choć tak w aż ny zarów no dla historyków ogrodów jak i specjalis tów z dziedziny rewaloryzacji założeń ogrodow ych, nie doczekał się tłum aczenia na ję zyk polski. Pewne je g o fragm enty przytaczali w swoich książkach profesorowie Gerard Ciołek i Longin M ajdecki1. Celem poniższego artykułu jest przybliżenie postaci sam e go autora - A ntoine-Josepha Dezalliera d 'A rgenville i głoszonych przez niego poglądów.
W iek XVIII to dla sztuki ogrodowej wiek szcze gólny - czas ścierania się dw óch stylów w sposobie kształtowania ogrodów: starego, zwanego powszechnie kla sycznym lub regularnym i now ego, określanego ogólnie jako krajobrazowy. W tych czasach zmierzchu ogrodu klasycznego ukazało się w 1709 r. w Paryżu dzieło niezw ykłe: L a T h é o rie e t P ra tiq u e du J a r d i n a g e ой T o n traite à f o n d d es b ea u x ja r d in s , appelés c o m u n é m e n t les ja r d in s d e p r o p r e té , c o m m e so n t les p a r te r r e s , les b o s q u e ts , les b o u lin g r in s , etc ...
3. The fo u rth Thing required in a good Situation, is, the view and P rospect o f a fin e Country. Ogród w W olborzu, kompozycja ogrodowa zakończona widokiem na otaczający krajobraz, Franciszek Placidi, 1768-1773
3. The fo u rth Thing required in a good Situation, is, the view and Prospect o f a fin e Country. The garden in W olborz, composition with a view o f the surrounding countryside, Franciszek Placidi, 1768-1773
1. Gerard Ciołek. Ogrody polskie, W arszawa 1954; Longin M ajdecki. H istoria ogrodów . W arszawa 1981.
1. A ntoine-Joseph D ezallier d ’A rgenville, m iedzioryt Vincenzo Vangelisti, 1775
1. Antoine-Joseph Dezallier d ’Argenville, copperplate by Vincenzo Vangelisti, 1775
Antoine-Josepha Dezalliera d ’Argenville, będące uni wersalnym podręcznikiem XVIII-wiecznej klasycznej sztuki ogrodowej. Postać Antoine-Josepha Dezalliera d 'A rgenville jest w pamięci współczesnych history ków ogrodów do tego stopnia z dziełem tym uto żsa m iana, że b y w a on p rzed staw ian y w y łączn ie j a k o teoretyk sztuki ogrodowej z pominięciem wielu zna czących dokonań w różnych dziedzinach osiemnasto wiecznej wiedzy przyrodniczej. Pom yłka ta staje się zrozumiała, kiedy zdamy sobie sprawę ze znaczenia L a T h é o rie e t P ra tiq u e du J a r d in a g e (jak się przyjęło w skrócie ten traktat tytułow ać) dla w ie d z y 0 sztuce ogrodowej.
A nto in e-Jo sep h D ezallier d ’A rgenville urodził się w Paryżu 1 lipca 1680 r.2 Jego ojciec, rów nież A n to in e , h an d larz je d w a b iu z L yo n u po p r z e p r o w adzce do Paryża osiedlił się przy ulicy Saint- Jacq u es, w parafii Saint Benoit w dzielnicy sztycha- rzy i drukarzy, gdzie rozpoczął pracę jak o księgarz. 13 lutego 1679 r. poślubił M arie M ariette, skoli- gaconą z rodziną Mariette, której członkowie słynęli ja k o k o lek cjo n erzy , w y d a w c y , handlarze s z ty c h ó w 1 rytow nicy. Za sp raw ą tego m ałżeń stw a ro d z in a D ezallier do łączy ła do tradycji rodziny M a rie tte . A n to in e -Jo se p h D e zallier w y c h o w y w a ł się w ięc w śro d o w isk u , w którym up raw ian o r y to w n ic tw o oraz kolekcjonowano sztychy, dzieła sztuki i różne osobliwości3.
Naukę rozpoczął w gim nazjum w Plessis, j e d n o cześnie pobierając lekcje rysunku u Bernarda Picarta ( 1 6 7 3 -1 7 3 3 ), autora dzieła L es Im p o stu re s in n o cen tes ou R ecu eil d ’e sta m p e s d 'a p rès d iv e rs p e in tres illu stre s, tels que R afaël, Le G uide, C a rlo M a- ratti, Le P oussin, R em b ra n d t, etc. g ra v é e s à leu r intention, et selon le g oût p a rticu lier de chacun d'eux, et a cco m p a g n é d'un d isco u rs su r les pré ju g é s d e c e r tains cu rie u x to u c h a n t la g ra v u re4 (1754) i u księdza Rogera de Pi lésa (1635-1709), autora C o n versa tio n su r la C o n n a issa n ce de la P ein tu re et su r le J u g e m e n t q u 'o n d o it fa ir e d es ta b le a u x3 oraz C o u rs de P e in tu re p a r P r in c ip e s 6. U czył się ró w n ie ż a r c h i tektury u Alexandra Jean-Baptiste Le Blonda (1 6 7 9
1719), z którym później podjął współpracę.
Dezallier miał 29, a jego współpracownik Le Blond 30 lat, kiedy w 1709 r. ukazało się liczące 208 stron dzieło La Théorie et P ratique du Jardinage. Udział Le Blonda w tworzeniu książki był znaczący. Zawierała 32 ilustracje, z których autorem około 2/3 był właśnie on. Le Blond już jako młody człowiek cieszył się opinią świetnego architekta. W 1706 r., w wieku 27 lat został zaangażowany do budowy Hotel Vendôme przy Pałacu Luksemburskim w Paryżu. Następnie zrealizo wał Hotel de Clermont przy rue de Varennes (również w Paryżu) oraz zamek w Châtillon. Po o trzym aniu od cara Piotr W ielkiego niezwykle intratnej propozycji, uzyskał od króla pozwolenie na pracę w Petersburgu. Wykonał tam wiele projektów, a przede wszystkim nadzorował prace w Peterhofie, w tym również opra cował projekt pałacowych ogrodów. Zm arł w Rosji w 1719 r. Zanim jednak opuścił Francję, wziął udział w opracowaniu dwóch pierwszych edycji La Théorie et P ra tiq u e du Ja rd in a g e z 1709 i 1713 r. W skutek wielu nieporozumień przez wiele lat właśnie jem u przypisywano pełne autorstw o om aw ianego dzieła.
Po drugiej edycji L a T h é o rie e t P r a tiq u e du Ja rd in a g e w 1 7 1 3 r. Antoine-Joseph Dezallier w yje chał na dw a lata do W łoch, gdzie kontynuował studia nad sztuką i architekturą. Kiedy powrócił do Paryża w 1716 r. w związku ze śmiercią ojca, otrzym ał sta nowisko sekretarza królewskiego i w 1718 r. poślubił Françoise Thérèse Hénard. W 1733 r. otrzym ał tytuł Członka Rady Królewskiej. Po opublikowaniu pracy dotyczącej historii naturalnej w 1742 r. został przyję ty w poczet członków wielu europejskich to warzystw naukowych i akademii, włącznie z Królew ską A k a demią Nauk w Londynie w 1750 r.
W 1748 r. na prośbę Jeana Le Rond d 'A la m b e rta i Denisa Diderota Dezallier został głów nym autorem haseł i artykułów dotyczących sztuki ogrodow ej i hy drauliki w l ’E n cyclo p éd ie. Sam napisał 267 haseł z 741 i pom agał w przygotowaniu wielu ilustracji do tomu I. Ponadto był autorem szeregu naukow ych publikacji doty czący ch historii n aturalnej, a m a to r s ko z a jm o w ał się k o m p o n o w a n ie m m u z y k i7. Z m arł 29 listopada 1765 r. w wieku 85 lat, p o chow ano go w Saint-Nicolas des Champs.
2. Dane biograficzne dotyczące Antoine-Josepha Dezalliera d ’A r genville podano za: Michel C onan, La Fam ille D ezallier, C ré a
teurs de ja rd in s et de paysages en France de la renaissance au X Xle siècle, t. 1, pod redakcją Miehela Racine’a, W ersal 2001.
École Nationale Supérieure du Paysage.
3. Michel Conan przytacza katalog dzieł oferowanych przez ojca 19-letniego wówczas Antoine-Josepha Dezalliera w 1699 r. w jego księgarni la Couronne d ’Or, przy ulicy Saint Jacques. Katalog pre zentuje dzieła z podziałem na dyscypliny: filozofia etyczna, przyro da, medycyna i farmacja, m atematyka i architektura, języki obce i słowniki. Jedyne pozycje z zakresu ogrodnictwa, jakie w ym ienia katalog księgarni to: L 'Agriculture et Maison rustique w opracow a niu Estienne i Liébault, L'Instruction po u r les ja rd in s F ruitiers et
Potagers pióra La Quintinie. Figurują one na liście dzieł z dzie
dziny przyrody, obok Historii naturalnej Pliniusza i O w adów Go- darda. W dziale architektury i matematyki znajdujemy
Arcliitec-tura curiiosa et nova sea fundam enta hydrogica, L 'A tla s ou D es cription de la Savoye et du Piedm ont avec toutes les villes, les édi fic e s, les jardins, les places fo rte s , oraz dzieła Blondela: C ours
d ’architecture avec toutes les fig u res z 1698; L ’art de je tte r les bom bes z 1699, La nouvelle manière de fo rtifier les p la ces z 1699, Le cours de m athém atiques z 1699.
4. N iew inne oszustw a lub zbiór sztychów w zorow anych na
stawnych malarzach, takich ja k (...) etc. wykonanych na ich cześć i zgodnie z właściwym dla nich stylem, uzupełnionych wykładem o przesądach niektórych m iłośników grawernictwa.
5. Rozmowa na tem at wiedzy dotyczącej malarstwa i wyrażania
opinii na je g o temat.
6. M etodyczny Kurs M alarstwa.
7. W illiam Howard Adams, D ezallier D 'A rgenville an d the G ar
den o f the Enlightenm ent, materiały pokonferencyjne. The Tenth
Dezallier miał niewielu poprzedników w kręgu teoretyków ogrodu klasycznego. Najważniejsi z nich to Jaques Boyceau, autor opublikow anego w 1638 r. Traité de Ja rd in a g e , Claude Mollet autor Théâtre des p la n s et ja rd in a g e s ( 1652 r.) oraz André Mollet autor Le jardin de p la isir (1651 r.). Te wielkie dzieła adre sow ane były do w y b ran y ch odbiorców : królow ej szwedzkiej Krystyny czy też do Nicolasa Fouqueta, ministra finansów L udw ika XIV i właściciela Vaux- le-Vicomte. W przeciwieństw ie do dzieł poprzedni ków popularność traktatu Dezalliera sięgała dużo dalej niż kręgi elit związanych z m onarcham i i ich najbliższym otoczeniem. Uniw ersalizm treści i p o w szechność użycia La T héorie et P ra tiq u e du J a r d i n age i były praw dopodobnie św iadom ym zam ierze niem Dezalliera, który ujął zagadnienia kompozycji ogrodu klasycznego w matem atyczne i geometryczne reguły, łatwe do przetłumaczenia na języki obce i przeniesienia na grunt inny niż francuski, w sp o m a gając je obszernie objaśnionymi na rysunkach prak tycznymi przykładami.
Dezallier był ty pow ym przedstawicielem epoki Oświecenia - m etodycznym obserw atorem , starają cym się przelać na papier swoje spostrzeżenia, zro zumieć zaobserw ow ane zjawiska i zrelacjonować je w sposób prosty i praktyczny. W czasie swoich po dróży po Francji, W łoszech i Anglii zbierał infor macje o sztuce ogrodow ej, uzupełniając je szkicami z podróży. Swoją książkę kierował do o só b m iłu ją cych w ieś, do O g ro d n ikó w i In ży n ie ró w . Miało to być więc dzieło przede wszystkim użyteczne, prezen tujące w sposób przystępny, zarówno aktualne trendy w planowaniu ogrodów, jak i najnowsze osiągnięcia techniki i sztuki ogrodniczej.
La T héorie et P ra tiq u e du J a rd in a g e opubli kował w 1709 r. Jean Mariette, który uzyskał w ó w czas pozwolenie króla je dynie na anonim ow e w y d a nie tej książki. Kolejne oryginalne edycje były publi kowane w 1713, 1732 i 1747 r. - druga i trzecia przez Jeana Mariette, czwarta przez Pierre-Jeana Mariette. Ostatnie wydanie, znacznie poszerzone w stosunku do p ierw szeg o , ukazało się w 1760 r. w oficynie Jom berta w Paryżu.
W 1712 r. La T héorie et P ra tiq u e du Ja rd in a g e została przetłum aczona przez Johna Jam esa na an gielski8. Na liście subskrybentów znalazło się 236 nazwisk, w tym aż 69 z tytułami szlacheckimi. Na uwagę zasługuje wstęp, jak im angielską wersję dzieła
8. Pierwszego tłumaczenia na język angielski dokonano z inicjaty wy Jamesa Johnstona z Twickenham , który rozreklamował książkę wśród reprezentantów obu izb Parlamentu. Dzieło to zamówiło 69 ary stokratów: lordów, m arkizów, hrabiów lub książąt, 46 kawalerów (sir), 83 Panów (esquire) oraz blisko dwadzieścia innych osób. Wśród nich znajdujemy takie nazwiska, jak Joseph Addison esq., John Aislabies esq., M r Nicolas Hawksmoor, Georg i Thomas Pitt esq., John Pringle esq. i Robert W alpole esq. Tłum aczenia dokonał John James. Ukazało się w 1712r. pod tytułem The Theory' and Practice
o f G ardening, z pominięciem nazwiska autora, i stanowiło wierne
opatrzono. John James pisze tam między innymi: P la n sze za w iera ją ce ilustracje nie rów nają się z n i czym , co do tą d zostało w ydane na tem at o g ro d n ict wa, a je ż e li zaw arte tam za lecen ia im d o ró w n u ją , to du żo cza su upłynie zanim a n g ielskie og ro d y p r z e w yższą p o d względem doskonałości najsłynniejsze ogrody w e F rancji i we W łoszech, a lb o w iem ro ślin n o ść i naturalne piękn o boskietów , p a rteró w i w gtęb- ników , b ęd ą cych p rzed m io tem tego dzieła, są w tych krajach niepow tarzalne. W 1731 r. przetłumaczono La Théorie et Pratique du Jardinage na język nie miecki9. W tym czasie ukazywały się również liczne pirackie wersje książki, co świadczy o jej dużej po pularności: przed końcem wieku siedem we Francji, trzy w H olandii10, również kilka w Niemczech. Dzieło Dezalliera było także powszechnie znane w osiem nastowiecznej Polsce.
Zamieszczone w La Théorie et P ratique du J a rd i nage plany przedstawiające propozycje ogrodów mia ły kom pozycyjnie wiele wspólnego z dziełami André Le Nótra, ale różniła je skala - w przeważającej więk szości dotyczyły ogrodów obszarowo znacznie mniej szych niż te zakładane dla Króla Słońce. M ożna przy jąć, że w czasie kiedy świetność ogrom nych fortun arystokratycznych powoli zaczęła przemijać D ezal lier starał się znaleźć odbiorców swojego dzieła ró w nież w śród mniej zamożnych klas społecznych. Stąd zw łaszcza w późniejszych wydaniach książki obok propozycji wspaniałych ogrodów rezydencjonalnych znalazły się projekty niewielkich ogrodów miejskich.
Kolejna ważna cecha kompozycji ogrodowych Dezalliera to ich otwarcie na otaczający krajobraz. Znaczenie otwarć widokowych zostało przez Dezallie ra podkreślone już w pierwszym wydaniu w 1709 r. Na przykład pisał: O brzeża p a rteró w należy za a kcen to w a ć w yró żn ia ją cym i się fo r m a m i. Ze w zględu na p ła sk ą p o w ie rzc h n ię , w ym agają one u rozm aicenia (...). A le to za leży o d sytu a cji: je ż e li za u w a żym y, że Z p e rsp e k ty w y któ reg o ś boku p a rteru w yłania się in teresujący w idok, bok ten p ow inien p o zo sta ć o d k ry ty . D ezallier zalecał stosow anie w ogrodzie r o z w iązania typu „a-ha” ", aby nie ograniczać powiązań w id o k o w y c h ogrodu z o taczający m krajobrazem . D o p a try w a n o się w tym w pływ u rodzącej się este tyki angielskich ogrodów krajobrazowych, chociaż w rzeczywistości zainteresowanie estetyką wiejską we Francji pojawiło się znacznie wcześniej, czerpiąc z klasycznych wzorów sztuki włoskiej. W g Michela
odzwierciedlenie pierwowzoru. Poprzedza! je wstęp, w którym tłu macz informow ał, że nie zna nazwiska autora i wysuwał przypusz czenie, że jest nim raczej architekt niż ogrodnik. Kolejna edycja tego tłum aczenia z roku 1728, with very large additions and a new trea
tise o f flo w e rs and orange trees, została przypisana Le Blondowi.
9. Znane są przynajmniej trzy edycje tłumaczenia Frantza Antona Danreittera w Augsburgu, które ukazały się nakładem wydaw nictwa J. A. Pfeffel w latach 1731.1753 i 1764.
10. W 1711, 1715 i 1739 r. 11. Wyd. III z 1747 r., il. 2.
C o n a n a'2 teorie głoszone przez Dezalliera nie m ają w ię k s z e g o zw iązku z rozkw itającą w ó w czas angiel ską sztuką krajobrazową. Wprost przeciwnie, D e zallier krytykuje całkowite zintegrowanie ogrodów
z k ra jo b ra z em , g d y ż w ed łu g niego p o w o d u je to, że w y d a ją się b y ć m n ie js z e n iż są w r z e c z y w is to ś c i: a lb o w ie m na tle są sie d n iej w si, z któ rą się zlew a ją , n ie w y d a ją się b y ć w ię k sze o d d ło n i; co k łó c i się Z p o d s ta w o w ą m a k sy m ą , zg o d n ie z k tó rą n a le ż y za w sze d ą żyć do optycznego pow iększa n ia o g ro d u ".
O pisyw ana przez niego sztuka ogrodow a opiera się na dążeniu do różnorodności, łączy formy płaskie z w ysokościow o zróżnicowanym i, rośliny zim ozielo ne z tracącymi na zimę liście, widoki na
uporząd-12. Michel Conan, op. cit. 13. Wyd. II z 1713 r., str. 20.
14. Opracow ano na podstawie wersji angielskojęzycznej traktatu
The Theory and Practice o f Gardening, wydanej w Londynie
2. The Pleasure o f seeing fro m the
End o f a Walk, or o ff a Terrass fo r fo u r or fiv e Leagues round, a vast N um ber o f Villages, Woods, Rivers, H ills and M eadows with a thousand other Varieties that m ake a beautiful Landskip, exceeds all that I can p o s sibly say o f it. Ogród Branickich
w Choroszczy. Oś główna założenia zakończona pagórkiem z altaną, skąd rozciąga! się widok na dolinę Narwi. Pierre Ricaud de Tirregaille, połowa XVIII w.
2. The Pleasure o f seeing fro m the
End o f a Walk, or o ff a Terrass fo r fo u r or fiv e Leagues round, a vast N um ber o f Villages, Woods, Rivers, H ills and M eadows with a thousand other Varieties that m ake a beautiful Landskip, exceeds all that 1 can p o s sibly say o f it. The Branickis’ Garden
in Choroszcz. The main axis of the prem ise ends with a hillock and a bower offering a view o f the Narew valley. Pierre Ricaud de Tirregaille, mid-eighteenth century
kowane wnętrza ogrodow e z w yreżyserowanym i w i dokami na otaczający krajobraz. Takie kontrastowe zestawienia miały za zadanie nie dopuszczać do p o w stania uczucia znużenia ogrodem , stale zaskakiwać i rozbudzać ciekawość.
T ra k ta t D e z alliera sk ład a się z d w ó c h części - pierwszej poświęconej teorii i drugiej praktyce - podzielonych odpow iednio na osiem i dziesięć roz działów 14. C zęść pierw sza opisuje takie z a g a d n ie n ia, jak: zasady wyboru lokalizacji dla budynku m iesz
kalnego i ogrodu, generalne rozplanowanie ogrodu, n astępnie zakładanie parterów i rabat, sadzenie alei i szpalerów, zakładanie i p ielęgnow anie b o sk ietó w i znajdujących się w nich gabinetów, wykonywanie
w 1712 r., w tłumaczeniu Johna Jam esa, będącej wiernym tłum a czeniem pierwszego francuskiego wydania z 1709 r. W artykule zachowano oryginalną osiemnastowieczną pisownię angielską.
wgłębników i zagospodarow yw anie skarp, budowa pawilonów ogrodow ych, właściwa ekspozycja rzeźb figuralnych, waz i innych elem entów wystroju ar chitektonicznego ogrodu. Część druga poświęcona jest zagadnieniom o bardziej technicznym zabarw ie niu. Dezallier udziela p o d s ta w o w y c h porad d o ty c z ą cych sto so w an ia zasad geometrii przy zakładaniu ogrodu, następnie o m a w ia roboty ziem ne oraz z a sady pro jek to w an ia i budowy tarasów i schodów , po czym przechodzi do sposobów przenoszenia sk o m plikowanych rysunków projektowych w teren w trak cie prowadzenia prac realizacyjnych. Kolejne roz działy dotyczą materiału roślinnego: doboru o d p o wiednich gatunków drzew , sposobu obsadzania róż nych części ogrodu, produkcji i pielęgnacji młodych sadzonek. D w a ostatnie rozdziały poświęcone są sprawom wody w ogrodzie: jej poszukiw aniu oraz
wykorzystaniu w fontannach, basenach i kaskadach, także budowie tych urządzeń. Trudno w artykule w y czerpać bogatą tem atykę całości dzieła D ezalliera, w związku z czym , aby nie zawężać tematu p o s ta now iłam o graniczyć się obecnie do om ów ienia tyl ko części pierwszej.
Początek traktatu to rodzaj prezentacji i autorek lamy sam ego autora. Dezallier podkreśla swoją z n a jom ość włoskich, łacińskich, francuskich i h iszp ań skich dzieł z zakresu ogrodnictwa jak również z n a jo mość czołowych założeń ogrodow ych Paryża i W e r salu. Powołuje się na swoje praktyczne do św ia d c z e nie zdobyte przy zakładaniu wielu ogrodów, co w e d ług niego upoważnia go do wypowiadania się na piś mie w tej tematyce. Jednocześnie nam aw ia c z y te l ników do zakładania ogrodów , które będą czym ś w ię cej niż zwykłym ogrodem u ż y tk o w y m 15.
7. Green Walks are alm ost all sow ed with Grass, except the two racked Paths along the Hedges, they serve in Places out o f the way, f o r
the saving Expences. Ogród w W ilanowie w czasach Marii Zofii i Augusta Czartoryskich - wiele dróg ogrodowych, zwłaszcza w części bos-
kietowej zaprojektowano w formie Zielonych Alej i
7. Green Walks are alm ost all sow ed with Grass, except the two racked Paths along the Hedges, they serve in Places out o f the way, fo r
the saving Expenses. The garden in W ilanów at the time of M aria Zofia and August Czartoryski - numerous garden paths, especially in the
bosquet part, were designed as Green Walks
15. This, at least, I am sure of, that such a garden, as I propose in seem to argue, that their M aster has more regard to his profit, the fo llow ing Chapters, I shall do a private man m ore credit than than to any other concideration, Londyn 1712, cz. I, roz. I , s. 4 the fin e st Fruit and K itchen Gardens in the World, which in truth,
Om awiając zasady wyboru właściwej lo kalizacji dla domu i ogrodu odwołuje się do za sad głoszonych przez W itruw iusza16. Za naj ważniejsze czynniki decydujące o takim w ybo rze uważa korzystne lokalne warunki klim a tyczne, łatwy dostęp komunikacyjny do posiad łości, żyzność gleby. O dradza lokalizację za równo w dolinie, jak i w terenie górzystym, a także zorientowanie bryły budynku na połud nie lub zachód przytaczając w uzasadnieniu opinię, że upał osłabia ludzki organizm, a chłód go wzmacnia. Za ekspozycję najkorzystniejszą dla ogrodu uw aża ek sp o z y c ję po łu d n io w ą. Bardzo ważne jest też dla niego atrakcyjne sąsiedztwo ogrodu, co umożliwia kształtowanie otwarć widokowych na otaczający krajobraz17. Aby dokonać właściwego rozplanowania k o m pozycji ogrodow ej niezbędne jest dokładne przeanalizowanie zalet i wad terenu, na któ rym ogród powstaje, następnie um iejętne p o d kreślenie tych p ierw szych i ukrycie dru g ich 18. Dezallier widzi niebezpieczeństw o, jakie niesie za sobą dla projektanta ogrodu zły smak klien ta i przestrzega przed uleganiem n acisk o m 14. Z kolei stara się pomóc właścicielom ogrodów w wyborze odpow iedniego dla nich p ro je k ta n ta, określając w y m a g a n ia , jakim musi on spro stać. Pożądane umiejętności to zn a jo m o ść g e o metrii i arc h ite k tu ry , zdolności rysunkowe, znajomość materiału roślinnego, dobry smak, będący wynikiem studiów nad obiektami po wszechnie uw ażanym i za piękne, praktyczne dośw iadczenie w sztuce ogrodow ej. Następnie opisuje czynniki, które pow inny d ecydow ać o wielkości ogrodu: m ożliw ości finansow e właściciela20 i kubatura budynku mieszkalnego, do której ogród powinien być dopasow any21.
4. A t the E nd o f these Walks, the Walls m ay be p ierced with Grills or have openings with Ditches at Foot o f them, to continue the view. Pawilon
Wtoski w Ogrodzie Branickich w Białymstoku, usytuowany na zamknięciu jednej z głównych alei ogrodowych. Okna w tylnej ścianie budowli dawały możliwość wglądu z ogrodu do Zwierzyńca Danieli, lata 50. XVIII w. 4. At the End o f these Walks, the Walls may be pierced with G rills or have
openings with D itches at Foot o f them , to continue the view . The Italian
Pavilion in the Branicki Garden in Białystok, situated at the end of one of the chief garden avenues. W indows in the back wall enabled the spectator to see the Fallow Deer Garden, 1750s
16. / shall not take upon me here to quote those Authors, tho ' p o s
sibly I have read m ost o f them, but rather content m yself to m en tion what Vitruvius says, speaking o f the situation o f the Country- H ouses: He tells us that in the situation o f a Country-H ouse, Respect should be had to the region o f the Air, the Clim ate, and to the Conveniency o f the Place; that the place should be easily a c cessible, fertile, plenteous in itself, and adjoining to Rivers and Ports (...) That above all it should be healthful, not situate in low and m arshy G round (...). That on the other hand, the Situation be not to high and montainous, lest it be subject to Fogs and Storms o f Wind, which destroy and tear up all before them : A nd lastly, that the H ouse be not tu r n ’d to the South, or West, because Heat weakens the Body and C old strengthens it, ibidem, 1712, cz. I,
roz.II, O f the Situation of the Ground, and of the Choice one ought to make thereof, s. 7.
17. The fo u rth Thing required in a good Situation, is, the View and
Prospect o f a fin e C ountry (...). For my own part, I esteem noth ing more diverting and agreeable in a Garden, than a fin e view, and a Prospect o f a noble Country. The Pleasure o f seeing, fro m the end o f Walk, or o ff a Terrass, fo r fo u r or fiv e Leagues round, a vast num ber o f Villages, Woods, Rivers, Hills and M eadows with a thousand other Varieties that m ake a beautiful Landskip, ex ceeds all that I can possibly say o f it ( ...) ” , ibidem, 1712, cz. I,
roz. II, O f the Situation of the Ground, and o f the Choice one ought to make thereof, s. 13.
18. Го m ake a com plete D isposition and D istribution o f a general
Plan, respect m ust be had to the Situation o f the G round (...) , to understend the natural Adventages and D efects o f the place: to m ake use o f the one and to redress the o ther” , ibidem, 1712,
cz. I, roz. Ill, O f the Disposition and General Distribution of Gardens, s. 15.
19. An A rchitect has som etim es great cause to com plain, that he
is obliged to subject his Genius and good Taste to the wrong notions o f the Gent el men he has to do with, who are often so fo n d o f their own opinions, as to spoil m any g ood designs, ibidem,
1712, cz. I, roz. Ill, O f the Disposition and General Distribution of Gardens, s. 16.
20. It is better therefore to be content with a reasonable Spot o f
ground well cultivated, than to be am bitious o f having Parks o f such extent that three quarters o f them are oridinaryly neglected,
ibidem , 1712, cz. I, roz. Ill, O f the D isposition and G eneral Distribution o f G ardens, s. 19.
21. Lastly he should consider the charge he w ould be at, an d P ro
portion the size o f his Building and the Extent o f his Garden ac cordingly, ibidem, 1712, cz. I, roz. III. Of the Disposition and
P oszczególne formy zagospodarowania ogrodu mają swoje ściśle określone miejsca w przestrzeni: w bezpośrednim sąsiedztwie budynku powinny zna leźć się partery haftowe, otoczone strzyżonymi bo- skietami lub szpalerami. Te masyw y wysokiej ziele ni, kontrastow o zestawione z płaskimi parterami po winny być w miarę m ożliwości ażurowe w formie. Dezallier poleca tu zadrzewienia typu
Q u in c u n c e , szpalery półpełne, bos- kiety poprzecinane licznymi perspek tyw am i, z w ielom a gabinetami i sala mi w ew nątrz, zdobionymi wgłębnika- mi, fontannami i trejażami. Na pół kolistym zazwyczaj zamknięciu czę ści parterowej ogrodu powinny zna leźć się partery haftowe z fontannami, przecięte trójpromienistym układem d ró g (P a tte d 'o i e ) , łączący ch się z układami alejowymi dalszych czę ści ogrodu. Szkielet ogrodu powinny wyznaczać dwie przecinające się pod kątem prostym drogi - jedna położo na na osi głównej budynku m iesz kalnego, druga do niej prostopadła w części centralnej ogrodu. W po ró w naniu do pozostałych dróg o grodo wych ich szerokość pow inna być po d wojona. Na ich zakończeniach po w in ny znaleźć się ozdobne kraty w o g rodzeniu lub bram y, dające m ożli wość wglądu w otaczający krajobraz. Zam iennie proponowane rozwiązanie to tzw. „a-ha” 22.
Dezallier uczula na konieczność wprowadzania różnorodności do ogro du. Odradza stosowanie tego samego motyw u w blisko siebie położonych fragmentach kompozycji ogrodowej (np. gabinetów czy sal w boskietach 0 tak im sa m y m kształcie i wystroju), gdyż pow oduje to znużenie oglądają cego. Jedynym wyjątkiem są te partie ogrodu, które m ożna ogarnąć jednym sp o jrzen iem (np. partery haftow e) 1 ocenić za c h o w a n ie zasady symetrii w ich k o m p o z y c ji23. Dezallier w yróż nia cztery podstaw ow e typy parte rów:24 parter haftowy (Parterre de b ro deries), kompartymentowy (P arterre
de b ro d eries à co m p a rtim en ts), angielski (P arterre à I ’A ngloise), parter rabatowy (P arterre de p ièces coupées). Partery angielskie poleca zwłaszcza w są siedztwie oranżerii - wówczas przyjm ują one nazwę parterów oranżeriowych (P a rterre de Г O rangerie). Dezallier wspom ina również o parterach wodnych (Parterre d'eau), jednak nie omawia ich szczegółowo,
5. The sam e Work should never be repeated on both Sid es, but in open Places, where
the Eye by com paring them together m ay ju d g e o f their conform ity. Symetria
parterów i różnorodność form boskietów w ogrodzie Briihla na Woli. Jan Fryderyk Knóbel, po 1753 r.
5. The sam e W ork should never be repeated on both Sides, but in open Places, where
the Eye by com paring them together m ay ju d g e o f their conform ity. Symmetrical
parterres and variegated bosquet form s in the Brühl garden in W ola (a district o f W arsaw), Jan Fryderyk Knöbel. after 1753
22. A t the end o f these walks, the walls m ay be pierced with Grills
or have openings with D itches at the Foot o f them, to continue the view , ibidem . 1712, cz. I. rozdział 111, O f the D isposition and
General Distribution o f Gardens, s. 25.
23. The sam e work should never be repeated on both sides, but in
open places, where the eye by com paring them together may ju d g e o f their conform ity, ibidem. 1712, cz. I, roz. Ill, O f the Disposition
and General Distribution of Gardens, s. 28.
24. Ibidem, 1712, cz. I, roz. IV. O f Parterres and Borders of several Kinds, s. 33-34.
6. Tis a general Rule io keep open the prin ci
pal W alks, such as those that fa c e a B uild ing, Pavilion, Cascade, or the like, and these likew ise should be kept wider then others, that fr o m the E nd o f the Walk you m ay see Part o f the fr o n t o f a H ouse or som e other H andsom e object. Widok z części boskieto-
wej Ogrodu Branickich w Białymstoku w kie runku Pawilonu pod Orlem, lata 50. XVIII w. 6. Tis a general Rule to keep open the princi
pa l W alks, such as those that fa c e a B uild ing, Pavilion, Cascade, or the like, and these likew ise should be kept w ider then others, that fr o m the End o f the Walk you m ay see Part o f the fr o n t o f a House or som e other H andsom e object. View from the bosquet
part o f the Branicki Garden in Białystok towards the Pavilion under the Eagle, 1750s
gdyż nie jest to element powszechnie stosowany w j e g o czasach. Parterom towarzyszą rabaty brzeżne (P la te s-b a n d e s), których D e zallier w y ró ż n ia pięć ro d zajó w : ciągłe - otoczone bukszpanem i w y p e ł nione sezonow ym obsadzeniem kwiatowym ; z w y niesieniem ukształtowanym po środku (tzw. karpi grzbiet); rabaty k o m p a rty m e n to w e - p o d zielo n e ścieżkami na kilka fragmentów zgodnie z kompozycją parteru, któremu towarzyszą; rabaty płaskie - o b rz e ż o n e b u k sz p a n e m z pasem traw nika p o śro d k u , c z ę sto ozd ab ian e g e o m e try c z n ie f o rm o w a n y m i lub k w itn ą c y m i k rz e w a m i, wazam i lub w y s ta w ia n y m i w pojem nikach na lato roślinam i o ra n ż e rio w y m i; rabaty towarzyszące parterom oranżeriowym - z ob wódką bukszpanową i częścią środkową w ysypaną piaskiem lub żwirem , przystosowaną do ekspozycji roślin oranżeriowych.
Opisując aleje ogrodowe Dezallier dostrzega nie tylko ich użytkowy charakter, ale też traktuje je jako ważny i atrakcyjny wizualnie element kompozycji
ogrodow ej25. W yróżnia kilka ich rodzajów. Aleje o g rodowe zamknięte są uform owane na kształt bindażu z posadzonych rzędowo drzew lub ciętych szpalerów, dając latem schronienie przed upałem. Aleje otwarte, obsadzone strzyżonymi cisami i niskimi żywopłotam i bukszpanowym i towarzyszą parterom, w głębnikom , ogrodom kuchennym . M ogą być też obsadzone w y sokimi szpalerami i drzew am i, jednak form ow anym i tak, aby ich korony nigdy nie przysłoniły nieba. W szystkie główne drogi ogrodow e (prow adzące do budynku m ieszkalnego, pawilonów ogrodowych, k as kad) powinny być alejami otwartymi, szerszym i niż pozostałe i zakończonymi widokami na najw ażniej sze elementy kompozycji ogrodowej. Aleje m o g ą być pojedyncze - w yznaczone d w o m a rzędami drzew lub dw om a ścianami szpaleru, lub podw ójne - w y z naczone odpowiednio przez cztery rzędy d rzew czy ściany szpalerów. W tym ostatnim przypadku aleja środkowa pow inna być obsadzona d w o m a rzędami drzew z możliwością przechodzenia pom iędzy nimi
25. W alks in Garden, like Streets in a Town, serve to com m unicate
betw een Place and Place, and are so many Guidances an d means to conduct throughout a G arden: Besides the Agreeableness and Convenience they constantly afford in Walking, they m ake one o f the principal Beauties o f Gardens, when they are well executed and w ell kept, ibidem, 1712, cz. I, roz. V, O f W alks, Counter
walks, and Palisades, s. 40.
26. Their Rise should seldom or never exceed three Inches in
a Fathom , lest the Walk be spoiled by the Torrents o f W ater",
ibidem, 1712, cz. I, roz. V, O f Walks, Counter-w alks, and Palisades, s. 42.
do położonych skrajnie dw óch węższych dróg, ró w nież obsadzonych drzew am i, ale z przestrzenią po między pniami wypełnioną ciętym szpalerem. Aleje podw ójne, jak o najbogatsze w formie, powinny być lokalizowane w najbardziej reprezentacyjnych czę ściach ogro d u . C zasam i w ogrodach m o g ą być stosowane również tzw. aleje zielone i aleje białe. Aleje zielone, to te których środek zajmuje pas traw nika. Znajdują one zastosowanie w mniej uczęszcza nych partiach ogrodu i m ogą być sposobem na ogra niczenie kosztów utrzymania nawierzchni. Aleje bia łe, to takie, które w ysypane są bardzo jasnym pias kiem i stale grabione.
Drogi powinny być lekko wyniesione ponad po ziom terenu i w yprofilowane w celu odprowadzenia wody. Ich spadek podłużny nie powinien być w ięk szy niż trzy cale na sążeń26. Przy dużych pochyłościach należy w ykonać biegnące ukośnie w stosunku do kierunku spadku schody darniow e {Allée en Zic-Zac). Szerokość dróg powinna być dostosow ana do ich dłu gości", co jest niezmiernie istotne dla utrzymania wła ściwych proporcji całości kompozycji ogrodowej.
Dezallier podaje receptę na w ykonanie najczę ściej wów czas stosowanej nawierzchni drogi żw iro wej. Nakazuje po w ykorytowaniu terenu pod drogę ułożyć na dnie warstw ę tłucznia kam iennego o gru bości 7-8 cali, na to nasypać warstwę miału k am ien nego (przesianego przez sito) grubości 2 cali, następ nie trzy razy ubić na mokro całą powierzchnię w y k o nanej drogi i posypać po wierzchu żwirem , również zagęszczonym na m okro28.
D rogom ogrodow ym często towarzyszą szpalery, które Dezallier uważa za jedne z ważniejszych ele m entów kompozycji ogrodow ej. Najczęściej sto sowane szpalery to długie i jednolite ściany zieleni, ramujace kwatery boskietów, czy oddzielające od siebie poszczególne części ogrodu. W miejscach ta kich, jak sale ogrodow e czy galerie szpalery mogą być uform ow ane w arkady, dające możliwość wglądu z jed n e g o wnętrza o grodow ego do innego. W ysokość arkady w szpalerze pow inna być dw ukrotnie większa od jej szerokości. Dezallier zaleca, aby w miejscach gdzie nie ma konieczności przechodzenia pod arka dami pozostawić na dole niski żywopłot, tw orzący rodzaj podstawy szpaleru. Arkadom to warzyszą
wy-27. If, fo r Instance, A Walk o f 600 Foot long were no more than
twelve or eighteen Foot wide, it w ould be very defective (...), whereas had it been thirty or six and thirty' Foot wide, it would have look very handsom e and well proportioned. ( ...) So Walks o f 1200 Foot long, should have their Breadth fro m fo r ty two to fo rty eight Foot: Those o f 1800 Foot long, fro m fifty fo u r Foot to sixty Foot; and those o f 2400 Foot, or near h a lf a m ile long, fro m sixty' to seventy n\'o Foot, ibidem. 1712, cz. I, roz. V, O f Walks, Counter-w alks, and Palisades, s. 42.
28. Ibidem, 1712 r., cz. I, roz. V, O f W alks, Counter-w alks, and Palisades, s. 45.
29. Ibidem, 1712 r., cz. I, roz. V, O f W alks, Counter-w alks, and Palisades, s. 47.
30. I f those o f other Parts o f the W ood have twelve Foot in Width,
the M iddle Walk should have eighteen, or fo u r and twenty, ibidem.
konane ze strzyżonej zieleni kolumny czy pilastry, które pow inny zostać zwieńczone wazami uform o wanym i poprzez systematyczne cięcie pędów drzew (zalecany przez Dezalliera gatunek to grab). W szpa lerach m o żn a wycinać nisze, w których staną ławki lub rzeźby, a ciemna zieleń szpalerów stanowi dla nich najkorzystniejsze tło. Wysokość szpalerów może być różna, w zależności od lokalizacji w ogrodzie. Niższe szpalery (B a n q u e tte s) maja zwykle wysokość 3-4 stóp i znajdują zastosow anie przy o b rzeżaniu dróg ogrodow ych. W większości przypadków opty m aln a w y so k o ść szpaleru to 2/3 szerokości drogi, przy w iększej w ysokości zaczy n ają się p roblem y z u trzym aniem odpowiedniego zagęszczenia zieleni. W yjątkiem są wspomniane już wcześniej szpalery, w których korony drzew łączą się, tworząc rodzaj bindaża. W ów czas w dolnych partiach, dla zagęsz czenia szpaleru należy wprowadzić nasadzenia buk szpanu lub cisów, a także niewielkie trejażowe płotki w ysokości pięciu-sześciu stóp, które pom ogą zacho wać efekt zielonej ściany29.
N iezbędny składnik każdego ogrodu czasów D e zalliera to boskiety. Należy je stosować w sposób nie zwykle przem yślany, tak, aby jak o elementy w y so kie nie przysłoniły ważnych widoków. Zadrzewienia tworzące boskiety powinny być przecięte układem dróg, zaprojektow anym na planie gwiazdy, krzyża, krzyża św. Andrzeja lub P atte cl’oie. W boskietach pow inny znaleźć swoje miejsce gabinety, labirynty, wgłębniki, sale ogrodowe i teatry, b e rc e a u x , fon tanny, kaskady. Centrum części boskietowej ogrodu p o w in n o stanowić w yjątkowo atrakcyjne wnętrze o g r o d o w e , np. sala o g ro d o w a , o toczona k a sz ta n o w c a m i z fontanną lub kaskadą, a drogi do niej p ro w a d z ą c e pow inny być szersze niż p o zo stałe20. Dezallier wyróżnia 6 typów zadrzewień: zwierzyńce i laski (B ois T a illis)31 - znajdujące zastosowanie na o b rz e ż a c h rozległych k o m p o zy cji o g ro d o w y c h ; zadrzew ienia średniej wysokości ( 3 0 - 4 0 stóp) oto czone wysokim i szpalerami (B ois m a rm a n tea u x)\ boskiety otwarte (B osquets p a rés), których wnętrze pozostaje nie wypełnione zadrzewieniem; Q uincunce - czyli boskiety szachownicowe, obsadzane drze wami w edług ścisłego porządku geom etrycznego, w czasach Dezalliera według siatki k w ad rató w22
1712 r., cz. I, roz. V, O f W alks, Counter-walks, and Palisades, s. 49 31. Bardzo ciekawy byl sposób użytkowania tego typu zadrze wienia. Zadrzew ienie o powierzchni 100 akrów dzielono na dzie więć części. Co roku wycinano jedną cześć pozostawiając na niej 16 dużych drzew, które z czasem, poprzez naturalną odnowę, da wały początek nowemu zadrzewieniu.
32. The Q uincunces we make now-a-days, are very different fro m
those o f the A ncients m entioned by Vitruvius, that were like the C inque-P oints o f a Die, a Tree being planted in The M iddle or Centre o f fo u r, which is now quite out o f use, because it makes som e W alks narrow er than others. They now plant their Q uin cunces in Lines returned at right A ngles, fo rm in g a Checker or p erfect Square every way, ibidem, 1712, cz. I, roz. VI, O f Woods
i na koniec boskiety z roślin zim ozielonych, które chociaż uważane za najbardziej ozdobne, ze względu na kłopotliwą pielęgnację i długi czas wzrostu były najrzadziej stosowane.
O d d z ie ln y rozdział traktatu p o ś w ię c o n y jest w głębnikom , skarpom i innym p ow ierzchniom tra wiastym w ogrodzie. W głębnik (B o u lin g rin ) może występować w ogrodzie w różnych formach - może to być niewielkie obniżenie terenu o geom etrycznym kształcie z łagodnie ukształtowanymi skarpam i lub też cała kom pozycja ogrodow a z fontanną i o rn a m e n tem gazonow ym na dnie i szpalerami wzdłuż jego krawędzi. W ażna jest głębokość w głębnika, która pow inna wynosić około jednej stopy dla małych w głębników i dwie stopy dla dużych33.
Ostatni, ósmy rozdział części pierwszej traktatu poświęcony jest elem entom architektonicznym , w y stępującym w ogrodzie: pawilonom ogro d o w y m , por tykom , trejażom, bindażom i dekoracji rzeźbiarskiej. Dezallier przyznaje, że powoli wychodzi z mody (głównie ze względów finansowych) stosowanie w du żych ilościach altan trejażowych i bindaży, je d n a k są pewne miejsca w ogrodzie, gdzie pow inny się one znaleźć. W yróżnia dw a typy bindaży: naturalne - utw orzone ze splecionych gałęzi drzew , wspartych na konstrukcji trejażowej, do obsadzania których pro ponuje wiązy i lipy holenderskie oraz graby (do w y pełnienia dolnych partii) oraz bindaże o konstrukcji wykonanej w całości z drew na i metalu. Do w y k o n a nia kraty trejażu najlepsze, według Dezalliera, są lis tewki dębowe (o przekroju poprzecznym 1x1 cal), połączone ze sobą żelaznym drutem. W ielkość oczek kraty w trejażu powinna wynosić od 5 x 5 cali do 7x7 cali. P o d o b n a k o n stru k cja o b o w ią z u je przy w ię k s z o ś c i e l e m e n t ó w a rc h ite k tu r y o g r o d o w e j . M o g ą być one dodatkow o w zbogacane kolum nam i, pilastrami, wazami i innymi elem entam i dek o ra cyjnymi stosowanymi w architekturze. Budow le te powinny być projektowane w oparciu o przyjęty m o duł, z zachowaniem odpowiednich proporcji i po rządku architektonicznego, jak to ma miejsce przy wznoszeniu budynków. Za najwłaściwszy porządek architektoniczny dla budowli o grodow ych Dezallier uznaje porządek joński. Konstrukcje trejażowe mogą być obsadzone krzew am i róż, j a ś m in e m , wicio- k rzew em i w inobluszczem . E lem enty architekto niczne takie, jak pawilony czy trejaże D ezallier po leca ja k o elem enty zam y k ające osie w id o k o w e , zwłaszcza w przypadku ogrodów miejskich.
Kolejny ważny element architektonicznego w y stroju ogrodu to fontanny, które powinny być zlokali zowane w najbardziej reprezentacyjnych i w yekspo nowanych częściach ogrodu. Dla fontann Dezallier zaleca zasto so w a n ie p o rząd k u o k re śla n e g o ja k o R u stick O rd er i ozdobienie ich motywami morskimi. Inne proponowane elementy wystroju związane z w o dą to kaskady, kanały i stawy. Dezallier krótko o m a wia tarasy ogrodow e, podkreślając ich bogatą deko rację rzeźbiarską i częste połączenie z kaskadami, grotami, schodami i ram pam i, z którymi tw orzą k o m pozycyjną całość. Pod tarasem, na niższym poziomie może być ukryta oranżeria.
Dużo uwagi traktat Dezalliera poświęca rzeźbom ogrodow ym . Najcenniejsze to według niego te w y k o nane z m arm uru, mosiądzu lub złoconego ołowiu, zaś najczęściej spotykane to rzeźby z piaskowca lub gip sowe. W śród rzeźb ogrodow ych wyróżnia grupy rzeźbiarskie, pojedyncze rzeźby figuralne pełnoplas- tyczne i rzeźby umieszczane w niszach z dokładnie w ykończoną tylko częścią frontalną. Ponadto w y m ienia p opiersia, herm y, rzeźby figuralne o w y miarach dwukrotnie mniejszych lub większych, niż n a tu raln e w y m ia ry ludzkiej postaci ( C o lo s s a l), umieszczane na postumentach lub kamiennych p o d stawach, rzeźby o tematyce zwierzęcej, często uży wane do dekoracji fontann, kaskad, także w formie e le m e n tó w fontann ścien n y ch . T e m a ty k a rzeźb odwołuje się zwykle do m otyw ów znanych ze świata antycznego i narzuca porządek ich u sta w ie n ia 34. Zazwyczaj rzeźby eksponow ane są na tle szpalerów, w niszach wyciętych w żywopłotach grabow ych lub w specjalnie dla tego celu wykonanych trejażach. Często towarzyszą rów nież p artero m . W boskietach ustawia się je w najw ażniejszych kompozycyjnie miejscach: na placach, gdzie zbiegają się główne aleje lub pomiędzy drogami tworzącymi P atte d 'o ie . Zdobią również sale i gabinety ogrodow e, stojąc w ich centrum lub pomiędzy rosnącymi tu d rzew a mi i arkadam i szpalerów . Inny w sk azan y dla nich sposób ro z m ie sz c ze n ia to sym etryczne ustaw ienie na początku układów alejow ych lub szpalerów . M ogą stanow ić rów nież zam knięcie p e rsp e k ty w y widokowej.
Na zakończenie rozdziału Dezallier pośw ięca kil ka słów pawilonom ogrodow ym typu belw eder, po d kreślając jeszcze raz ogrom ną rolę powiązań w ido kowych dla kompozycji ogrodow ej, następnie prze chodzi do grot, które uznaje za mało popularne we
33. Ibidem, cz. I, roz. VII, O f Bowling - greens, or hollow Funds of Grass, o f great Ascents, Slopes, Banks, and Flat - works o f Turf, with the M anner o f laying, sowing, and keeping the same, s. 63. 34. These fig u res represent all the several D eities, and illustrious
P ersons o f A ntiquity, which should be pla ced properly in gardens, setting the River-Gods, as the Naiades, Rivers, a n d Tritons, in the M iddle o f Fountains and Basons, and those o f W oods, as Sylvanes,
Faunes and D ryads, in the G roves: Sacrifices, B acchanals, and Childrens Sports, are likewise represented in Bass-relievo, upon the Vases and Pedestals, which m ay be ad o rn 'd with Festoons, Foliage, M oldings, and other Ornam ents, ibidem, 1712 r., cz. I,
roz. VIII, O f Porticos, Bowers, and Cabinets of A rbor - work. Figures, and other Ornaments, serving to the Decoration and Em bellishment o f Gardens, s. 76.
8. Próba przywrócenia symetrii kompozycji ogrodowej zlokalizowanej na działce o nieregularnym kształcie. Ogród przy Pałacu Błękitnym w W arszawie, Karol Fryderyk Póppelmann, 1726
8. An attempted restoration o f the symmetry o f a garden situated in an irregularly shaped lot. Garden of the Blue Palace in W arsaw, Karl Fryderyk Póppelmann, 1726
współczesnych mu czasach. Podobny stosunek ma do ścian ozdabianych iluzjonistycznymi malowidłami, które zaleca stosować na zakończeniach alej. Kolejny wym ieniany przez niego element wyposażenia o gro du to rośliny oranżeriowe: drzew ka pom arańczow e, jaśm in , granaty, mirty, laury. Najwłaściw sze dla nich miejsca to partery oranżeriowe, krawędzie tarasów, rabaty wzdłuż parterów. Następnie przechodzi do ław ogrodow ych, które powinny być ustawiane w niszach szpalerów, na zakończeniach dróg oraz w salach i ga binetach ogrodowych. Ławy ogrodowe mogą być mar m urow e, z piaskowca lub drewniane. Na zakończe nie uczula na fakt, iż wszystkie elementy narażone na wilgoć powinny być przed nią zabezpieczone po przez pom alowanie farbą olejną. Kolor farby p o w inien być taki sam dla w szystkich e lem en tó w . Dezallier preferuje zieleń.
Powyższe uwagi kończą część pierwszą dzieła, która chociaż p ośw ięcona w zamierzeniu autora teorii sztuki ogrodowej zawiera również wiele praktycznych w skazów ek, wspartych licznymi, szczegółowo o m ó w ionym i w tekście i na rysunkach przykładami.
Analiza zasad kompozycji ogrodowej głoszonych przez Dezalliera rodzi nieodpartą chęć sprawdzenia zastosow ania tych zasad w polskiej o siem nasto wiecznej sztuce o grodow ej. Nie jest to jednak w pełni m ożliw e bez prześledzenia na podstawie spisów bibliotecznych faktycznego rozprzestrzenienia La T h é o rie et P r a tiq u e du J a r d in a g e w Polsce, a n a stępnie g runtow nego przeanalizowania kompozycji w yselekcjonow anych ogrodów. Jednak już wstępne spojrzenie na polskie ogrody regularne XVIII w. w kontekście teorii głoszonych przez Dezalliera p o z w a la d o s z u k iw a ć się wielu analogii. Jakby żyw cem przeniesione z jego dzieła wydają się być otwarcia w id o k o w e z głównych alei Ogrodu Branic- kich w Białym stoku na Zwierzyniec Danieli i Z w ie rzyniec Jeleni. R ów nież lokalizacja pawilonów o g rodowych (Paw ilonu Toskańskiego i Pwilonu nad Kanałem) na zam knięciu widoków od strony zabudo wy miejskiej pokryw a się z zaleceniami Dezalliera. Podobnie jest w przypadku pawilonu zamykającego oś ogrodu w C h oroszczy, otw ierającego daleki widok na dolinę Narwi. W Ogrodzie Wilanowskim czasów
9. Przykładowe rozwiązania dla niewielkich ogrodów o nieregularnym kształcie wg Antoine-Josepha Dezalliera d ’Argenville 9. Exem plary solutions for small, irregularly shaped gardens according to Antoine-Joseph Dezallier d ’Argenville
Marii Zofii i Augusta Czartoryskich licznie sto so wane są polecane przez Dezalliera zielone aleje, pokryte darnią rampy i schody. Również znaczne zróżnicowanie kształtów gabinetów w boskietach wydaje się nawiązywać do zasady Dezalliera doty czącej konieczności w prow adzania różnorodności form przestrzennych do ogrodu. Ogród przy Pałacu Błękitnym z półkolistym zamknięciem salonu o g ro d o w e g o , silnym akcentem arc h ite k to n ic zn y m na zamknięciu osi głównej i umieszczonymi skrajnie m asyw am i zieleni, mającymi za zadanie przywrócić ogrodowi symetrię bardzo przypom ina przytoczone w La T héorie et P ra tiq u e du Ja rd in a g e przykłady zagospodarow ania niewielkich ogrodów miejskich o nieregularnym kształcie.
T reści zaw arte w dziele D ezalliera n a b ie ra ją szczególnego znaczenia przy prowadzeniu prac re waloryzacyjnych w osiem nastowiecznych ogrodach. Książka ta umożliwia w dużym stopniu uzupełnienie informacji, których nie są w stanie dostarczyć często bardzo skromne przekazy archiwalne. P ozw ala ró w nież na pełniejsze zrozumienie zasad funkcjonow ania o sie m n a sto w ie c z n eg o ogrodu i je g o p ie lęg n acji. Wiele z opisanych przez Dezalliera m ech an izm ó w i zach o w ań zw iązan y ch z zakładaniem o g r o d ó w , zwłaszcza tych dotyczących wzajemnej relacji in westora i twórcy ogrodu, pozostało zadziw iająco ak tualnych do czasów współczesnych.
ANTOINE-JOSEPH DEZALLIER D'ARGENVILLE
Antoine-Joseph Dezallier d ’Argenville (1 6 8 0 -1 7 6 5 ) is indissolubly associated with the eighteenth-century Classical garden thanks to his treatise La T héorie et P ratique du J a r d in a g e , published in Paris in 1709. Dezallier presented assorted issues concerning gar den design in m athematical and geometrical rules, lavishly illustrated with drawings (the majority by Alexandre Jean-Baptiste Le Blond) which rendered the principles expounded by him easily translatable into foreign languages and transferable to conditions other than French. The wide impact and international popularity of La T héorie et P ra tiq u e du Ja rd in a g e were linked with the adaptation o f the p roposed spatial solutions to the financial potential o f the less prosperous social strata, and not limited to elites asso c ia te d w ith the m o n a rc h and th eir c lo sest entourage, as was the case with works by Dezallier’s predecessors.
The treatise is com posed o f two parts: the theory o f the art of gardening and practice. The first consid ers the principles o f selecting the localisation o f the residential building and the garden, the general layout o f the garden, the creation o f beds and parterres, the planting and cultivation o f av e n u e s, row s, and bosquets, the creation o f indentations, the erection of garden pavilions, and the suitable display o f figura tive sculpture and other elements o f architectural gar den decorations. The second part deals with the appli cation o f the principles o f geometry while planning gardens, conducting earth work, the construction o f terraces and stairs, the transference o f projects into the terrain, the selection o f plants, and nursery beds. The last two chapters discuss spatial elements connected with water: fountains, cascades, pools and canals.
La T héorie et P ra tiq u e du J a rd in a g e was w ide ly k n o w n in e ig h te e n th - c e n tu r y P o la n d , and the
principles presented therein were reflected in the gardens established at the time. The vista offered from the main avenue o f the Branicki Garden in Białystok looking onto the Stag and Fallow Deer Park appears to be taken straight out of Dezallier. The same holds true for garden pavilions along the axis in the Białystok garden while the localisation o f the pavilion closing the main garden axis in Choroszcz, offering a distant view o f the Narew valley, c o in cides w ith D e z a llie r ’s re c o m m e n d a tio n s . G reen w alks as well as grass-covered stairs and ascents were universally used in W ilanów Garden at the time o f M aria Z o fia and A ugust C zartoryski. T he c o n siderable differentiation of the shape of the bouquets in this particular garden seems to refer to the princi ple frequently mentioned in the treatise, which called for the introduction o f various spatial forms into gar den com positions. In turn, the garden of the Blue Palace in W arsaw , with a semi-circular enclosure o f the g a rd e n salon and strong architectural emphasis on the m a in axis as well as thicketsat the tw o extrem es, planted in order to restore symmetry to the com position, recall the examples o f small urban gar dens in La T h éo rie et P ratique du Ja rd in a g e.
The contents o f the Dezallier work assumes par ticular significance while conducting the revalorisa tion makes it possible to supplement information which cannot be supplied by the often extremely modest archival sources. It also enables a fuller c o m prehension o f the principles o f the functioning of an eighteenth-century garden and its cultivation. Many o f the m echanism s and behaviour associated with establishing gardens, described by Dezallier, espe cially those concerning the mutual relations between the investor and the designer, remain surprisingly topical.
