Architektura ludowa Górnych Łużyc jako przedmiot ochrony konserwatorskiej

Mirosław Przyłęcki

Architektura ludowa Górnych Łużyc

jako przedmiot ochrony

konserwatorskiej

Ochrona Zabytków 50/1, 39-46

1997

M iro sław Przyłęcki

ARCHITEKTURA LUDOWA GÓRNYCH ŁUZYC JAKO PRZEDMIOT

OCHRONY KONSERWATORSKIEJ

1. Schem at p rzestrzenn y do m u konstrukcji p rzy słu p o w o -zrę b o w e j w g W. Fritschena, Ein O berlausitzer W eberdorf, (w:) A lte Bauten in neuen Dorf, Berlin 1963 i J. Helbiga, D ie M assaufnahm e eines Bau­ ernhauses, (w:) A lte... 1. w id o k ogólny dom u konstrukcji drewnianej, 2. w idok ogólny dom u konstrukcji m ieszanej, 3. a k son om etryczny w id o k stru ktury przestrzennej p rzyzie m ia budynku konstrukcji m ie­ szanej, 4. a - f profile i przekroje drew nianych elem en tó w konstrukcji, 5. łączenie belek w narożniku „na obłap z o sta tk a m i”, 6. łączenie belek w narożniku „na ja sk ó łczy o g o n ”, 7 -9 . fragm ent narożnika bu dynku; słup z m ieczem p o jed yn czym , slup z m ieczem doln ym i zastrza łem doln ym , słup z p o d w ó jn y m m ieczem , 10. przęsło elew a ­ cji o zręb o w e j (w ień cow ej) konstrukcji ściany, 11. przęsło o konstruk­ cji m urow anej lub glinianej na ruszcie drew n ian ym

1. Spatial schem e o f a colu m n ar-fram e construction house (acc. to W. Fritschen, Ein O berlausitzer W eb erd o rf, in: A lte Bauten in neuen D o r f , Berlin 1963 an d J. H elbig, D ie M assaufnahm e eines Bauern­ hausen, in: A l t e ...): 1. general v ie w o f the w ooden construction house, 2. general v ie w o f the m ix ed construction house, 3. axon om etric view o f the basem en t spatial structure o f the m ixed construction house, 4. a - f profiles an d cross sections o f w ooden construction elem ents, 5. specific com bin ation o f corner beam s 6. com bin ation o f co m er beam s in to a „ sw a llo w ’s ta il”, 7 -9 . fragm ent o f the building corner; pilla r w ith single diagonal brace, pillar w ith low er diagonal brace and lo w e r angle brace, pillar w ith dou ble diagonal brace, 10. elevation span w ith a fram e (crown) w a ll construction, 11. span w ith a brick or clay on a w ooden fram e construction.

W połudn io w o -zach o d n iej części D olnego Śląska

zachow ały się liczne (ok. 2000) przykłady bardzo in­

teresującej, niestety ginącej już, architektury „łużyc­

kiej” . W ystępuje ona na obszarze woj. jeleniogórskiego

po stronie polskiej, w części Sudetów Czeskich (Lużic-

ke Hory, rejon Jablonca i Liberca) oraz we wschodniej

części Saksonii (od granicy czeskiej rejony Z ittau (Zy-

tawy), Bautzen (Budziszyna), Bischofsw erda (Biskup­

ca), praw ie aż po D resden (D rezno — serbołużyckie

D rieżdany). Rejon Zytaw y po stronie niemieckiej

i tzw. w orek żytawski, czyli Turoszowskie Zagłębie

W ęgla brunatnego po stronie polskiej — to obszar

największej koncentracji tego budow nictw a. Budow ­

nictw a bardzo oryginalnego, zw iązanego z m niejszo­

ścią etniczną Łużyczan (lub inaczej Serbów Łużyckich).

B udow nictw o przysłupow e, tzw. łużyckie, łączy róż­

ne m ateriały (kamień, cegła, drew no) i techniki bu­

dow lane. Podstaw ow ym , w yróżniającym elem entem

jest przysłup — tj. słup konstrukcyjny (z reguły d rew ­

niany) dostaw iony do ściany od zew nątrz. Przysłupy

odciążają drew niane, najczęściej konstrukcji zrębowej

S C H O K .N S T E lN K .O rr/ Z IE G E ID E C R U N G / G if RCIV EK.BRETTER.U N G M IT IU R E U N D T R A U r - BRETT N A C H FO TO S EIN ­ GE Z E IC H N E T / W A H R E ND DEJ AUT M A SS ES BE*. R E IT S N IC H T M E H R V O R H A N D E N

SAHE

AOFIAGE*.

ERSEHT DURCH ilE G E ir . BIOCKWAND VÊRfUTZT/èAl RENROrFE RECHTS SICHTMR.

2. Elew acja szc zy to w a i szczegóły konstrukcji w ęzła okapow ego (wg

J. Helbiga, op. cit., s. 60)

2. G able elevation an d details o f a coping jo in t construction (acc. to J. Helbig, op. cit., p. 60)

3. Z estaw ien ie różnych ro d za jó w b u d yn k ó w przysłu pow ych (w g W. von Fritschena, op. cit. i ] . H elbiga, op. cit.) 3. A com parison o f assorted typ es o f colum nar buildings (acc. to W. von Fritschen, op. cit. an d J. H elbig, op. cit.)

ściany, przenosząc ciężar stro p ó w (na ogół nad p arte­

rem i I piętrem ) oraz dachu bezpośrednio na grunt.

Przysłupy dostaw ione są do ścian na styk lub w odle­

głości nie większej niż 2 0 -2 5 cm. K onstrukcja ścian

parteru składa się z belek drew nianych w iązanych (łą­

czonych) „na o b łap ”, „jaskółczy o g o n ” lub innego

rodzaju zam ek ciesielski. K onstrukcja ścian nadw ieszo­

nego piętra (pięter) jest z reguły konstrukcją

szachul-4. R zut przyziem ia typ o w e g o m ałego budynku p rzy słupow ego (wg W. von Fritschena, op. cit., s. 29)

4. A ground plan o f a typ ica l sm a ll colum nar building (acc. to W. von Fritshen, op. cit., p. 29)

г* •н'ЛШ «W4HW1/J U1

5. Elew acja budynku przyslupow ego, którego rzu t pokazan o na il. 4.

Zwraca uwagę krycie dachu strzechą (wg W. von Fritschena, op. cit., s. 29)

S. E levation o f a colum nar building whose grou n d plan is show n in fig. 4. The n o tew o rth y feature is the th atch ed ro o f (acc. to W. von Fritschen, op. cit., p. 29)

cow ą (kratow nicow ą). W ypełnia ją m ieszanina gliny

i słomy. D ruga część p arteru (mniej więcej połow a) jest

konstrukcji m urow anej z m iejscow ego kam ienia. Od

części przysłupow ej oddziela ją funkcjonalnie obszerna

sień. Parter w części m urow anej bywa czasem sklepio­

ny kolebką lub sklepieniem krzyżowym , w spartym

niekiedy na jednym lub dw óch słupach (filarach).

Część m urow ana pełniła funkcje gospodarcze: był tu

z reguły piec chlebow y z potężnym trzonem k o m in o ­

wym i schody do piwnicy. W części drew nianej najczę­

ściej mieścił się w arsztat tkacki. D rgania w arsztatu

pow odow ały naprężenia dynam iczne konstrukcji, le­

piej przenoszone przez bardziej elastyczne konstrukcje

drew niane niż stabilne m urow ane. Z arów no przysłu­

py, jak i tow arzyszące im ukośne miecze i zastrzały

były czasem ozdobnie profilow ane. Tworzyły p o n ad to

optycznie w nęki, których cień w zbogacał plastykę ele­

wacji. Takie bardzo ró żn o ro d n e układy słupów, belek,

zastrzałów i stężeń konstrukcji kratow ej (szachulco-

wej) znakom icie w zbogacały kom pozycję elewacji. Bu­

dynki te kryte były strom ym , z reguły dw uspadow ym

dachem gontow ym , łupkow ym lub ceram icznym bądź

strzechą. Czasem szczyt dachu bywał ścięty, tw orząc

charakterystyczny na Śląsku naczółek. W iatrow nice

dachów bywały także zdobione form am i „śparogów ” .

Prostokątne zazwyczaj o k n a m iały czasem opaski

d rew niane, niekiedy zdobione. N iektóre dom y miały

dość bogato, a nieraz bardzo bogato uform ow ane p o r­

tale drew niane lub kam ienne, o form ach naśladują­

cych najczęściej styl barokow y (archiw olta, nadproże,

węgary). Także snycerkę drzw i cechują nieraz bogate

form y dekoracyjne. B udynkom m ieszkalnym — tu p o ­

bieżnie scharakteryzow anym jako typ k o n strukcyjno-

-fo rm aln y i funkcjonalny — towarzyszyły czasem b u ­

dynki gospodarcze (np. stodoła, spichrz, w ozow nia,

chlew, obora, stajnia itp.). Różne były wielkości d o ­

m ostw (od jednej do czterech kondygnacji), a bywały

też funkcje bardziej rozbudow ane (np. zespół

warszta-O S T - A N S I C H T N O R O - A N S IC H T D A C H G E S C H O S S

S Ö D - A N S lC H t W E S T - A N S IC H T

6. Peina in w en taryzacja pom ia ro w a przyslu pow ego budynku w Suschof: a — zagospodarow anie dziatki: 1. dom m ieszkalny, 2. d o bu bow an y w arsztat i piw n ica, 3. obora, 4. m agazyn, S. ch lew z kuchnią gospodarczą, 6. ubikacje, 7. obornik, 8. w o zo w n ia , 9. piekarnia i skład opalu,

10. stodoła, 11. m agazyn; b — rzu ty p rzyziem ia i poddasza; с — elew acje: zachodnia i po łu d n io w a (rys. górne) wschodnia i północna (rys. dolne); d — przekroje p o d łu żn y i poprzeczne (wg J. H elbiga, op. cit.)

6. C o m p lete in ven tory m easurem ent in ven tory o f a colum nar building in Suschof: a — utilisation o f the lot: 1. residential house, 2. added workshop a n d cellar, 3. c o w b a m , 4. storehouse, 5. pigsty w ith farm kitchen, 6. lavatories, 7. manure shed, 8. carriage house, 9. bakery a n d fuel shed, 10. b a m , 11. storehouse; b — ground plans o f the basem ent a n d attic; с — elevations: w estern an d southern (upper drawing), eastern and northern (lo w er draw ing); d — diagonal and h orizontal cross sections (acc. to J. H elbig, op. cit.)

P

,

_

J

H U

lESLi L

M ΓΓ-Τ41

H

I

h—

л

7. Р/ля zabu dow ań w zagrodzie z 1812 r. w M arkocicach-Bogatyni,

ul. G łów n a 6. Rys. J. Bachmiński

7. Plan o f buildings in farm stead buildings in 1812 in M arkocice- Bogatynia, ul. G łó w n a 6. Drawing: J. Bachmiński

tów tkackich — rodzaj m anufaktury, m aglow nia i in.).

Budynki m ieszkalno-produkcyjne, gospodarcze i p o ­

m ocnicze form ow ały zagrody z niewielkim na ogół

podw órzem . Towarzyszyły im płoty z ozdobnym i

nie-M T - nie-M - f

8. Rzut p o zio m y d om u nr 2 4 w Wigancicach Ż ytaw skich. Rys. ). B a­ chm iński

8. G round plan o f house no. 2 4 in Wigancice Z ytaw skie. Drawing: J. Bachmiński

raz bram am i i w ydzielone ogródki przydom ow e z ak­

centami plastycznymi (np. ława, świątek, zadaszenie itp.).

Budynki tego typu — poza dość nielicznym i przy­

kładam i — nie zostały objęte pełną inw entaryzacją

konserw atorską. Stąd też inw entaryzacje terenow e bę­

dące w posiadaniu W ojewódzkich K onserw atorów Z a­

bytków w Jeleniej G órze, Zielonej G órze i Legnicy,

a może także w Wałbrzychu należałoby rozszerzyć i za­

kończyć ustaleniem liczby w pełni scharakteryzow a­

nych zachow anych obiektów.

Budow nictw o przysłupow e nie jest jedynym rodza­

jem budow nictw a ludow ego na obszarze Łużyc. Wy­

stępują także budynki całkow icie m urow ane lub cał­

kowicie w konstrukcji szachulcowej, a także konstruk­

cji zrębowej bez przysłupów lub konstrukcji mieszanej,

np. m urow anej i szachulcowej (domy mieszczańskie

w Sulikowie; niektóre z nich w zbogacone były form ą

podcieni). Te form y budow nictw a wiążą się z „im por­

tam i” — w pływ am i architektury przede wszystkim

niem ieckiej (Saksonia, Bawaria, B randenburgia, Prusy)

przenoszonym i głów nie przez kolonistów co najmniej

od średniow iecza. Jednak niektóre zabytki budow nic­

tw a ludow ego w znoszone w tych typach konstrukcyj-

n o -fo rm aln y ch stały się już reprezentatyw ne dla archi­

tektury na terenie Łużyc.

Ew idencjonow anie i opracow ania kartotekow e wy­

branych przykładów architektury Łużyc na obszarze

Dolnego Śląska rozpoczęto dopiero w 1961 r.1 Z uwagi

jednak na ogrom zadań, ograniczone możliwości i ko ­

nieczność w yznaczenia (przynajm niej zdaniem

ów-0

l

i

3

4

5

И Н — t - 4 — У— i

9. Rzut p o zio m y d o m u nr 5 5 w Zatoniu. Rys. J. Bachmiński

Q (Z m u tt H til/in n f h n u t p

1. Już w latach 6 0. powstała koncepcja utworzenia w okolicach szow skiego Kombinatu Energetycznego — J. M roza, który ten parku w T u ro szo w ie lub Bogatyni miniskansenu, obejmującego 6 - 8 skansen chciał organizow ać, przerwała w stępne prace,

Turo-10. R zu t p o zio m y dom u nr 103 w Z atoniu. Rys. J. Bachmiński 10. G roun d plan o f house no. 103 in Z atoń . Drawing: J. Bachmiński

czesnego Z arządu M uzeów i O chrony Z abytków )

p rio ry tetó w — pełną ew idencję tego typu zabytków

o d ło żo n o na dalsze lata. N ie została ona zrealizow ana

do dzisiaj, choć prace są zaaw ansow ane2. Badania

architektoniczne i próbę opracow ania syntezy podjął

arch itek t Janusz Bachm iński, lecz przerw ała je jego

przedw czesna śmierć. Stroną techniczno-konserw a-

to rsk ą zajmuje się zespół prof. dr. Tadeusza Biesiekier-

skiego^ z Politechniki W rocławskiej. Liczne o p raco w a­

nia b u d ow nictw a „łużyckiego” w ydano nie tylko

w Polsce, ale także w N iem czech, w tym także w języ­

ku serbołużyckim oraz w C zechach4. O tw arta i coraz

bardziej pilna z uwagi m .in. na postępującą zagładę

i dekapitalizację tych budynków staje się spraw a ich

o ch ro n y i zachow ania, przynajm niej w w ybranych,

w m iarę licznych przykładach. Sądzę, że należy:

1. W trybie pilnym zakończyć ew idencję wszystkich

o b iek tó w tego typu.

2. Z intensyfikow ać inw entaryzacje pom iarow e w y­

branych, ciekawych przykładów tego budow nictw a.

3. Podjąć starania o rem onty i rewaloryzację zaby­

tk ó w budow nictw a przysłupow ego, być m oże pom ocy

ich użytkow nikom i właścicielom m ogłyby udzielić

w ładze państw ow e (M inisterstw o Kultury i Sztuki,

PSOZ) i sam orządow e.

4.

Z aktualizow ać starania o pozyskanie użytkow ni­

ków i właścicieli dla obiektów nieużytkow anych, lub

użytkow anych niew łaściw ie, być m oże ze wskazaniem

now ych funkcji tych obiektów.

11. Rzut p o zio m y p rzyzie m ia (a) i elew acja podłu żn a (b) budynku m aglam i w Ebersbach RFN (wg W. von Fritschena, op. cit.) 11. G round plan o f the basem ent (a) an d longitudinal elevation (b) o f the laundry house in Ebersbach, G erm any (acc. to W. von Frit­ schen, op. cit.)

2. W październiku 19 9 4 r. na konferencji zorganizowanej przez C entrum Badań Sląskoznawczych i Bohem istycznych Uniwersytetu W rocław skiego w spólnie z W yższą Szkołą Pedagogiczną w Zielonej G órze przedstawiłem program intensyfikacji badań w dziedzinie architektury, urbanistyki i budow nictw a łużyckiego.

3. Prof. T. Biesiekierski, dr E. Trocka i inni od lat prowadzą badania nad budow nictw em ludow ym na Śląsku, a zwłaszcza nad remontami i adaptacjami tych budow li do potrzeb w spółczesnych.

4. Z w ażniejszych opracow ań w ym ienić należy: J. Bachmiński,

D rew n ia n e b u d o w n ictw o lu d o w e na Z ie m i Śląskiej, rozprawa d o ­

ktorska (m aszynopis), W rocław 1979; tenże, B u dow n ictw o lu dow e

D oln ego Śląska. O kolice B ogatyni, W KZ w Jeleniej Górze i BBDZ

w e W rocław iu 1979; W . Bernard, D as W aldhufendorf in Schlesien.

Ein Beitrag zu r Siedlungsgeographie Schlesiens, Breslau 1931; K.

Bernert, Umgebindehauser, Berlin 1988; T. Biesiekierski, S. Bocheń­ ski, E. Trocka, S. W ietrzyk, Architektura regionalna w si D oln oślą­

skiego Pasma S u detów , „Architektura” 1 9 8 5 , nr 3, s. 3 8 —40; E.

D eutschm ann, L ausitzer H olzbau ku n st, Bautzen 1959; W. Fri­ tschen, Bauernhäusern. Unsere schöne H eim a t, Dresden 1957; tenże,

Ein O berlausitzer W eberdorf, (w:) A lte Bauten in neuen D orf, wyd.

D eutsche Kulturbund, Berlin 1 9 6 3 , s. 29; I. Huth, Beitrage zu r

Frühgeschichte eines O berlausitzer D orfes, (w:) „W issenschaftliche

Zeitschrift der Technischen H och schu le”, Dresden 1 9 5 6 /5 7 , s. 6; W . N agel, D as O berlausitzer H aus, seine Vergangenheit, Gegenwart

u n d Z ukunft, „Grenzland O berlausitz” 1 9 3 7 , s. 9 -1 3 ; V. Frolec, L idovä architektu ra n a M o r a v ë a ve Slezsku, Brno 1974.

ν » Γ . k. Kn.*La

22. Elew acja szczyto w a „Starego Szpitala” z XVIII w . w Ebersbach

(wg W. von Fritschena, op. cit., s. 41)

12. G able elevation o f the eighteenth-century „ O ld H o sp ita l”, Ebers­ bach (acc. to W. von Fritschen, op. cit., p. 41)

5. Ponow nie rozważyć możliwość utw orzenia lokal­

nego skansenu budow nictw a górnofużyckiego w Bo­

gatyni, tw orząc „rezerw at” złożony z budow li istnie­

jących, uzupełniony budynkam i dem ontow anym i

w innych m iejscow ościach, szczególnie w rejonie

„w orka żytaw skiego”. Eksploatacja złóż węgla b ru n at­

nego w Zagłębiu Turoszowskim doprow adziła i p ro ­

wadzi dalej do likwidacji tych budynków, a naw et ca­

łych ich zespołów. W łaściwa kordynacja działań może

w spom óc i przyspieszyć pow stanie skansenu.

6. D oprow adzić do rozszerzenia interdyscyplinar­

nych badań naukow ych nad budow nictw em „łużyc­

kim ” prow adzonych przez historyków, archeologów ,

etnografów , architektów , historyków sztuki i in., które

13. E lem en ty zdobn icze i dekoracyjne w b u d o w n ictw ie p rzy słu p o ­ w y m (wg J. Helbiga, op. cit., s. 78 i 79) a — p ortal i okna „Starego S zp ita la ” w Ebersbach (s. 41), b — po rta l z 17 6 7 г., с — p o rta l z XVIII w ., d — o zd o b n e d rzw i „ w jo d e łk ę ” z okuciam i i n aśw ietlem , e — okno z okiennicam i z ze w n ą trz i o d w e w n ą trz w e wnęce sk le p io ­ nej odcin kow o

13. D ecorative an d orn am en tal elem ents in colum nar building ( acc. to J. H elbig, op. cit., p. 78 an d 79): a — p o rta l an d w in d o w s o f th e „ O ld H o sp ita l” in Ebersbach (p. 41), b — p o rta l from 1767, с — eighteenth-century portal, d — ornam ental „herringbone” pattern doors w ith fittings a n d transon, e — w in d o w w ith shutters to the inside an d ou tside in a sectionally va u lted niche

14. O zd o b y sz c z y tó w architektonicznych b u dow n ictw a ludow ego na Łużycach (w g ]. Helbiga, op. cit., s. 14. D ecorations o f architectonic gables in Lusatian folk architecture (acc. to J. Helbig, op. cit., p. 88)

korespondow ałyby z badaniam i specjalistów czeskich

i niem ieckich. W 1994 r. zarysow ała się m ożliwość

zainicjow ania takich badań koordynow anych przez In­

stytut Badań Bohem istycznych i Sląskoznawczch U ni­

w ersytetu W rocławskiego.

7.

Spow odow ać edycję w ydaw nictw p o p u la rn o n a u ­

kow ych i turystycznych łącznie z opracow aniam i k ar­

tograficznym i, obejm ujących zespoły i zabytki b u d o w ­

nictw a ludow ego G órnych Łużyc.

8.

Z ainteresow ać organizatorów turystyki i przed­

siębiorstw a turystyczne organizacją wycieczek i tras

dla turystów krajow ych i zagranicznych. Wydaje się,

że np. trasa turystyczna w iodąca ze Zgorzelca przez

B ogatynię (Polska) do Jablonca poprzez N ove M ésto

n ad Sm rkém (Czechy) i dalej przez Żytaw ę (Zittau)

i E bersbach, Biskupiec (Bischofswerda), Budziszyn

(Bautzen, Budeśin) i G örlitz (Niemcy) z pow rotem do

Z gorzelca m ogłaby być bardzo atrakcyjna pod wzglę­

dem krajobrazow ym i krajoznaw czym (tereny po d g ó r­

skie i górskie, arch itek tu ra historyczna, budow nictw o

ludow e, odkryw ki, hałdy i zespoły przem ysłow e Z a­

głębia Turoszow skiego itd.).

Z daję sobie spraw ę, że bardzo oryginalne budow ­

nictw o zręb o w o -p rzy słu p o w e „łużyckie” po łu d n io ­

w o -za ch o d n ieg o krańca Polski jest m ało znane.

Ten krótki k o m unikat ma za zadanie przypom nienie

czytelnikom „O chrony Z ab y tk ó w ” skraw ka ziemi na

p o łu d n io w o -zach o d n im skraju Rzeczpospolitej i in te­

resującej architektury ludowej tego terenu. Jest także

apelem o o ch ro n ę zabytków budow nictw a zrębo-

w o -p rzy słu p o w eg o zw anego łużyckim.

15. Z estaw ien ie poró w n a w cze drew nianych konstrukcji b u dyn ków (w g M. Przylęcki, P o d sta w o w e inform acje o genezie i ew olucjach form architektonicznych na ziem iach polskich, N ysa 1992) A. Chata d w u izb o w a z sienią konstrukcji m ieszanej, przysłu pow ej

(konstrukcja nośna drewniana, ściany m u row ane lub drewniane — tu konstrukcji zrębow ej) tzw . „przyslu p łu ży c k i”: 1 — w idok ogólny (aksonom etria); 2 — rzu t p o zio m y przyziem ia, izb y konstrukcji drew nianej zrębow ej, sień m urow ana; 3 — rzut p o zio m y piętra, ściany konstrukcji drew nianej, w idoczn e slu py nośne; 4 — aksono­ m etria szkieletu konstrukcyjnego w ięźb y dachu — tu dw upołaciow e- go, krokw iow ego. Rys. J. Bachmiński; B. Chata konstrukcji zrębow ej (w ieńcow ej). Elew acja szc zy to w a i fragm ent narożnika z oknem i o sta tk a m i p o d zia łó w w e w n ą trz izb. Rys. M. Przylęcki; C. C hata konstrukcji ryglow ej (fachwerk, „m ur pru sk i”) — kratow ej. Fragment narożnika z oknem i elew acja szczyto w a . Rys. M. Przylęcki; D. W ęzeł konstrukcji k le szc zo w o -p ła tw io w e j w iązara głów n ego w ięźb y dacho­ w ej: a — w idok; b — przekrój kleszczy z w idokiem słupa i p ła tw i, kleszcze zakoń czon e zam kiem ciesielskim w „jaskółczy ogon ”. Rys. M. Przylęcki; E. Chata konstrukcji su m ik o w o -łą tk o w ej. Elew acja sz c z y to w a i fragm ent narożnika. Rys. M. Przylęcki; F. (Skromnie w ykrojon a) dekoracja koń có w k i krokw i. Rys. M. Przylęcki; G. Chata konstrukcji p rzysłu pow ej. Fragment narożnika i elew acja szc z y to w a ; tu slu p y i m iecze drewniane z w y ra źn ym i m o ty w a m i ozdobn ym i. Rys. M. P rzylęcki

15. C om parison o f w ooden building constructions (acc. to M. Przy­ lęcki, P o d sta w o w e inform acje o genezie i ewolucjach form architekto­ nicznych na ziem iach polskich / Basic Inform ation abou t the Origin a n d E volu tion o f Architectonic Forms on Polish Soil/, N ysa 1992) A. T w o room cottage w ith entrance hallw ay, m ixed colum nar con ­ struction (w ooden carrying construction, brick or w ooden walls, here: fram e construction), so -ca lled Lusatian pillar: 1— general view (axonom etry), 2 — grou n d plan o f the basem ent, wooden frame construction room s, brick entrance hallw ay; 3 — ground plan o f the storey, w ooden construction walls, visible carrying pillars; 4 — a x o n o m etry o f th e construction skeleton o f the ro o f truss — here a tw o hipped ends an d rafter roof. Drawing: J. Bachmiński В. Frame (crown) construction cottage. G able elevation and fragm ent o f com er w ith w in d o w a n d inner room divisions. Drawing: M. Przylęcki С. Spandrel beam (half-tim ber) construction cottage. Fragment o f c o m e r w ith w in d o w a n d gable elevation. Drawing: M. Przylęcki D. Join t o f the ro o f tie- bidding rafter construction o f the m ain ro o f truss: a — view , b — cross section o f ro o f tie w ith v ie w o f pillar and ro o f truss, ending w ith a carpenter’s lock in a „ sw a llo w ’s ta il”. Drawing: M. P rzylęcki F. A cross-beam construction cottage. G able elevation a n d fragm ent o f corner. D rawing: M. Przylęcki F. M odest decoration o f rafter end. D raw ing: M. P rzylęcki G. A colum nar construction cottage. Fragm ent o f co m e r a n d gable elevation; here pillars and w ooden diagonal braces bear distin ct decorative m otifs. Drawing: M. P rzylęcki

Folk Architecture of Upper Lusatia as the Object of Conservation Protection

T h e sou th -w estern corn er o f the Polish R epublic, w h ich tod ay form s part o f m ainly the Jelenia G óra and Z ielo n a G óra v o iv o d esh ip s and w h ich historically co n stitu tes so- called U pper Lusatia (to the river Kwisa) has preserved rather nu m erou s exam p les o f colu m nar architecture, co m m o n ly k n o w n as Lusatian. T h ese are, as a rule, grou n d flo o r or t w o - f lo o r objects; on ly in rare cases, d o they have tw o or m ore storeys. T h ey are co v ered by slo p in g , usually tw o ­ hip p ed end roofs, w ith decorative arch itecton ic gables. T he hipped r o o f ends - tod ay p red om in an tly ceram ic (tiles) — used be covered by w o o d e n sh in gles, ston e slate and even straw or rush thatch. T h e m ost characteristic con stru ction - arch itecton ic feature o f th ose bu ild in gs w as su p p ortin g the attic (or upper storeys) and the r o o f up on free stan ding outer

carrying pillars, placed aw ay from the w alls (and freq uently p rofiled and d ecorated ), as w ell as join in g parts m ade o f w o o d .

A tradition al su p p lem en ta tio n o f th ese tw o structures is, as a rule, th e h a lf-tim b er w all w ith a sk eleto n (spandrel beam ) con stru ction . T h e ex ta n t bu ild in gs are b eco m in g d a ­ m aged, and subjected to progressing tech n ical d ecap itali­ zation ; they are co llap sin g or bein g pu lled d o w n . T h e p re­ paration o f a co m p lete m easu rem en t and p h otograp h ic in ­ ven tory o f objects h eretofore n o t registered in this m anner appears to be ind ispensab le. It also seem s w o rth w h ile to create a regional Skansen — an U pper Lusatian eth n ograp h ic park, situated, for ex a m p le, in the region o f Bogatynia.