Przewodnik po konstytucji Kanady

M ARCINGA R RYŚ

PRZEWODNI K PO

KONSTYTUCJIK AN ADY

AKTKONSTYTUCYJNYZ 1 982 ROKU

A

l+I

PrzewodnikpokonstytucjiKanady

Częśćdruga

AktKonstytucyjnyz1982roku

106

KSIĘGARNIA AKADEMICKA

Sp. z o.o.Kraków

M ^arcin G ^abryś

PrzewodnikpokonstytucjiKanady

Częśćdruga

AktKonstytucyjnyz1982roku

Kraków2017

©MarcinGabryś,Kraków2017

Recenzent:

drhab.PawełLaidler,prof.UJ

Opracowanieredakc yjne:EwaDąbrow ska

Projektokład ki:PawełSepi

elak

DofinansowanoześrodkówInstytutuAmerykanistyki iStudiówPolonijnychUniwersytetuJagiellońskiego

ISBN978-83-7638-912-7

KSIĘGARNIAAKADEMICKA ul.św.Anny6, 31-008Kraków tel./faks:12 431 27 43, 12 421 13 87

e-

mail:akademicka@akademic ka.plwww.akademicka.pl

Wprowadzenie...7

AktKanadyz 1982roku...15

Załącznik A...21

Załącznik B...22

AktKonstytucyjnyz 1982roku...23

Część I.KanadyjskaKartaPrawiWolności...23

Część II.PrawardzennejludnościKanady...87

Część III.Wyrównywanieróżnicregionalnych...95

CzęśćIV.Konferencjakonstytucyjna...97

Część IV.I.Konferencjekonstytucyjne...98

CzęśćV.ProcedurazmianykonstytucjiKanady...99

Część VI.PoprawkidoAktuKonstytucyjnegoz 1867roku...116

Część VII.Postanowieniaogólne...117

Załącznik doAktuKonstytucyjnegoz 1982roku...127

Bibliografia...135

Indeksnazwisk...153

Wprowadzenie

7

Kanadyjskim o d e l konstytucjonalizmujestciekawymobiektembadań ,p o z w a l a -

j ą c y m nawielopłaszczyznowąo b s e r w a c j ę s k a l i możliwychrozwi ązańpodobnychproblemówprawnoustrojowych.Pojęcietomożemieć wieleznaczeń–wnajszer-

s z y m sensieokreślapewienzestawwartościiinstytucjipolitycznych, zarównowprowadzonychprzed1982r.,jakitych,którepojawiłysięwzwi ązkuzezmianamiw w y n i k u patriacjikonstytucji.Wśródelementówist niejącychod1 8 6 7 r.wska-

zujesięprzedewszystkimnapołączeniesystemuparlamentarno- gabinetowegozes p e c y fi c z n i e zdefiniowanympaństwemfe deralnym

.Trafniejszewydajesięjednakujęcieznaczniewęższe,ogra niczającep oję cie „kanadyjskimod el konstytucjonali-

zmu”dodołączeniadopisanejkonstytucjiinnowacyjnegozestawupra wiwolnościobywatelskich(KanadyjskaKartaPrawiWolności,KKPW),z agwarantowaniaichochronyprzezniezależnągałąźwładzysądownicz ej,alejednocześniedopuszczeniamożliwościichograniczenia–

dziękitzw.klauzuliodstępności(art.33)–czyliuni-

k a l n e j próbyinstytucjonalnegopogodzeniajudykatywyzlegislaty wą

.Elastycznośćrozwiązańzawartychw Karcieujawnias i ę t a k ż e w r ozwiązaniach,którez j e d n e j stronybardzoszerokodefiniująprawaiwo lności(np.poprzezdeklaracjęrównychprawd l a osóbniepełnosprawn ychc z y kobiet),a z d r u g i e j zostawiająmożliwośćich„rozsądnegoogr aniczenia”(art.1)podwarunkiem,żetakieograniczenieznaj-

d z i e „oczywisteuzasadnieniewwolnymidemokratycznymspołecz eństwie”

.Nie-

1Wliteraturzekanadyjskiejczęstopodkreślasię,żeAktKonstytucyjnyz1867r.jestje dnymzestarszychdokumentówkonstytucyjnychnaświecie.Niemniejjednakz mianywprowadzonew 1982r.wpłynęłyznacząconakształtustrojuKanady.Czę śćbadaczyuważa,żenależywręczmówićonowympoczątkukonstytucjonalizm ukanadyjskiego.Por.S.Gardbaum,TheMythandtheRealityofAmericanConstit utionalExceptionalism,„MichiganLawReview”2008,nr3,s . 3 9 9 .

2A.Dodek,CanadaasConstitutionalExporter.TheRiseofthe„CanadianModel”ofCo nstitutionalism,„SupremeCourtLawReview”2007,Vol.36,s.309-

8

Wprowadzenie zależnieodtego,którąd e fi n i c j ę przyjmiemy,kanadyjskierozwiązani akonstytu-

cyjne,pozostającwcieniusystemuustrojowegoStanówZjednoczonyc hAmeryki,częstoumykająuwadzeobserwatoromw Polscec z y s z e r z e j : w EuropieZ a c h o d -

niej.Łatwowięcprzeoczyćfakt,żemodelkanadyjskimiałkluczowezna czeniedlakonstrukcjizabezpieczeńprawiswobódm.in.w:Republice PołudniowejAfryki

,Izraelu

,NowejZelandii

Hongkongu

.Ichoćpop ularnośćrozwiązańkanadyj-

skichjestrozłożonanierównomierniepomiędzy kontynentami

,odcz asuuchwa-

336.Por.komentarzdoart.33AktuKonstytucyjnegoz 1982r.(dalejjakoAK 1982).

3A.Liptak,„WethePeople”LosesAppealWithPeopleAroundtheWorld,

„NewYorkTimes”2 0 1 2 , 6 I I ,

[online:]http://www.nytimes.com/2012/02/07/us/we-the-people-loses- appeal-with

-people-around-the-world.html– 3 VII 2016.Por.komentarzdoart.1 AK 1982.

4C.L’Heureux-

Dube,TheImportanceofDialogue:GlobalizationandtheInternationalImpactoft heRehnquistCourt,„TulsaLawJournal”1998,Vol.34, nr 1, s. 24.

5Izraelprzyjąłkanadyjskimodelochronyprawiwolnościobywatelskich,odrzucając rozwią-

zaniaeuropejskieiamerykańskie.WszczególnościwpływKanadywidaćwkon strukcjipo-

zwalającejnaograniczenieprawaiwolnościjednostkidlaochronyinnychprawcz yistotnychwartości(art.8Ustawyzasadniczejogodnościludzkiejiwolnościz1 964r.)orazwewpro-

wadzeniuwzorowanejnaart.3 3 AktuKonstytucyjnegoz 1 9 8 2 r.tzw.klauzuliods tępności(art.8Ustawyzasadniczejowolnościzawodowej).UstawyZasadniczeP aństwaIzrael,[online:]http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/izrael.html–

10III2017;A.Dodek,TheCharter…intheHolyLand?,

„ConstitutionalForum/Forumconstitutionnel”1996,Vol.8,nr1-4,s.4-12, [online:]http://dx.doi.org/10.21991/c9xd3m.RównieżsędziowieSąduNajwyżs zegoIzraelasięgająpoorzeczeniaSąduNajwyższegoKanady.Z.Segal,TheIsra eliConstitutionalRevolu-

tion:TheCanadianImpactintheMidstofaFormativePeriod,

„ConstitutionalForum/Forumc o n s t i t u t i o n n e l ” 1997,Vol.8,nr1- 4,s.53-58,[online:]http://dx.doi.org/10.21991/c9166m.

6SądyNowejZelandiicytujądecyzjesądówkanadyjskichwielokrotnieczęściej niżsądówinnychpaństw.J.Allan,G . Huscroft,N . Lynch,TheCitationofOverse asAuthorityinRightsLitigationinNewZealand:HowMuchBark?HowMuchBite?,

„OtagoLawReview”2007,Vol.11,nr3,s.437.J.B.Kelly,LegislativeActivismandP arliamentaryBillsofRights:InstitutionalLessonsforCanada,

[w:]ContestedConstitutionalism.ReflectionsontheCanadianChar-

terofRightsandFreedoms,eds.J.B.Kelly, C.P.Manfredi,Vancouver2009, s.

86-107.

7

JedenztwórcówKKPWbyłzaangażowanywprocestworzeniaKartyPrawwHongKon gu.R.Cullen,BillsofRights:CanadaLeads,HongKongFollows?,[w:]Canada–

HongKong.Hu-

manRightsandPrivacyLawIssues.PapersPresentedattheCanadaandHongKon gWorkshop,YorkUniversity,2October1992,eds.W.H.Angus,J.Chan,NorthYork 1994, s. 34-64.

8Konstytucjonalizmkanadyjskinieznalazłszerszegouznaniawśródtwórcówkonsty tucjiwEu-

ropieZachodniejorazwAmeryceŁacińskiej.Przyczynamiodmiennejpopula rnościrozwią-

zańkanadyjskichw różnychregionachświatamogąbyćpodobieństwowartości cenionychprzezniektórespołeczeństwadotychzawartychwKarciePrawiWolno ściczywiększekon-

taktyzkanadyjskąmyśląprawniczą,którezkoleimogąwynikaćzwięzówjęzykow ychlubbli-

skościgeograficznej,aczasemkontaktówosobistych.D.S.Law,M.Versteeg,T heDecliningInfluenceoftheUnitedStatesConstitution,

„NewYorkUniversityLawReview”2012,Vol.87,n r 3 , s . 7 7 0 , s . 8 1 3 .

9StephenGardbaumuznajeKartęPrawiWolnościzajednoztrzechrozwiązań(dwapo zostałeznajdująsięwkonstytucjiNiemiecz1949r.,rozdział1.Prawapodstawo we,orazkonstytucjiRPAz1996r.,rozdział2.Deklaracjapraw),którestałysiępar adygmatemwmyśleniuokon-

stytucyjnejochronieprawiwolnościpo1945r.S.Gardbaum,op.cit.,s.395;S.Ch oudhry,

Wprowadzenie Potwierdzajątobadaniawskazujące,żeKanadajestliczącymsięeksport eremprawakonstytucyjnego

.DziękiK K P W w ostatnichdekadachn i e t y l k o zwiększyłos i ę znaczeniekanadyjskiegosystemukonstytucyj negoiprawnegowskalimiędzynaro-

dowej;Kartamiałaprzedewszystkimwewnętrznenastępstwa.Zrywaj ączdotych-

czasowymm od e l e m ochronyprawobowiązującymw Kanadzie,zmus iłasędziówd o większejkreatywności

.Sądykanadyjskie,wszczególn ościSądNajwyższy,w orzeczeniachwsprawachopartychnazapisachK arty(tzw.chartercases),doko-

nywałprzełomowychinterpretacji

.O rz e c z e n i a tes ą częstoprzywoł ywaneprzezsądywinnychkrajach,m.in.wchodzącychwskładWspóln otyBrytyjskiej(Com-

monwealth),cosprzyjabudowaniuszacunku,jakiotaczatendokument

13

.

GlobalizationinSearchofJustification:Towarda TheoryofComparativeConstitut ionalInterpretation,„IndianaLawJournal”1999,nr74,s.821-

822.Zob.H.Klug,ModelandAnti

Model:TheUnitedStatesConstitutionandthe„RiseofWorldConstitutionalism”

,

„WisconsinLawReview”2000,nr3,s.598;KonstytucjaRepublikiPołudniowejAf ryki,[online:]http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rpa.html–

10III2017;KonstytucjaNiemiec,

[online:]http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/niemcy.html–

10III2017. Por.komentarzwstępnydoCzęściI AktuKonstytucyjnegoz 1982r.,czyliKartyPrawiWolności.

10Takargumentujem.in.SujitChoudhry,któryumieszczaKanadęwgroniekilkukraj ów(wśródnichznajdująsięteżUSA,WielkaBrytania,Niemcy,Izrael,NowaZelan diaorazRPAi wmniejszymstopniuIndie)wyznaczającychstandardwporówna wczymprawiekonstytu-

cyjnym.S . Choudhry,BridgingComparativePoliticsandComparativeConstitut ionalLaw:ConstitutionalDesigninDividedSocieties,

[w:]ConstitutionalDesignforDividedSocieties.IntegrationorAccommodation?, ed.idem,Oxford–

NewYork2008,s.8.Na729konstytucjiopracowanychnaświeciepomiędzy194 6a2006r.najwięcejczerpałoinspiracjewłaśniezroz-

wiązańkanadyjskich,wszczególnościwzakresiezabezpieczeńprawobywatels kich.BadaniaDavidaS.LawaiMiliVersteegdowodzą,żewśródkrajówstosującyc hsystemcommonlawtoKanadawyznaczakierunki.Jesttoszczególniewidocz neporoku1982r.,gdywrazzprzyję-

c i e m KanadyjskiejKartyPrawiWolnościkrajtenistotniezerwałztradycjąpozo stałejczęścipaństwzkręgucommonlaw.Badaczezauważają,że od 1982r.możnazaobserwowaćwyraźnąskłonnośćdodostosowywaniarozwiąza ńkonstytucyjnychwpaństwachstosującychcommonlawdotychprzyjętychprz ezKanadę.Istnienietakiegotrenduniemusibyćoczywiściespo-

wodowanewyłączniejejwpływem. Niemniejjednak,jakzaznaczająLawiVe

rsteeg,wysokiprestiż,jakim cieszy sięKanadaw

Wprowadzenie

społecznościmiędzynarodowej,pozwalanasformułowanietezyosilnymwpływi ekonstytucjonalizmukanadyjskiegonarozwiązaniaświatowe.D.S.Law, M.Versteeg,op.cit.,s.770,811-

813. Podobnąocenę przedstawiaFrancoisVenter,pisząc,ż e SądNajwyższyK anadystałsię„wpływowympunktemodniesieniadlarozwojukonstytu- cjonalizmu,wszczególnościwpaństwach,któreodziedziczyływestminstersk ązasadęsupre-

macjiparlamentuzczasówkolonialnych”.F.Venter,ConstitutionalComparis on.Japan,Ger-

many,CanadaandSouthAfricaasConstitutionalStates,Dordrecht–

CapeTown2000,s.27.

11Od1960r.wKanadzieobowiązujeustawaBillofRights,byłaonajednakzbytsłaby mnarzę-d z i e m w rękachsądów.Więcejzob.wstępnykomentarzdo Części I AK 1982.

12I.Greene,TheCharterofRightsandFreedoms.30+YearsofDecisionsthatShapeC anadianLife,Toronto2014;F.L.Morton,R.Knopff,TheCharterRevolutionandt heCourtParty,Peterborough2000.

13Znaczącywpływjurysprudencjikanadyjskiejnadominującestandardyiprakty kęnaświeciew y n i k a zwysokiej–

czasemwskazujesię,żenieproporcjonalniewysokiej–pozycjikanadyj-

WyjątkowośćmodeluochronyprawiwolnościobywatelskichwKrajuK lonowe-

goLiściaopierasięnaspecyficznychinstytucjachspołecznychipolitycz nych,którekształtowałysiępodwpływemokreślonychwartości.Trudno tenmodelanalizowaćw odłączeniuodszerszegokontekstu–

kształtuustrojutegopaństwai sposobu,w jakiulegałprzemianom.Fa kt,żeKKPWodzwierciedladzisiajproblemynowo-

czesnegospołeczeństwaorazuznajeistnienieiznaczeniezarównogru pmniejszo-

ściowych,j a k i ludnościrdzennej,jestw dużymstopniuskutkiemwyjąt kowychwarunkówbudowaniapaństwowościkanadyjskiej;w jegotr ak ci e musianołączyćoczekiwaniawielug rup społecznychw ramachwiel oetnicznegoi wielojęzykowe-

goorganizmu,aletakżedokonaćpróbypogodzeniaprawindywidualny chigrupo-

wych

.Niemniejjednak Kartaczerpietakże ztradycjiuniwersalistycz nychwza-

kresieprawczłowieka,nieskupiającsięwyłącznienazagadnieniachw ynikającychz kanadyjskiejspe cy fiki . Teelementysą corazistotniejsz ew e rz e jeszcze bardziejzróżnicowanychorganizmówpaństwowych.

NiebezprzyczynynaukowcytacyjakMichaelIgnatieff,WillKymlicka,Ch arlesTaylor,JamesTullyczyJohnRalstonSauls ą wymienianipośródn ajbardziejznanychmyślicielizajmującychsięproblemamiw y n i k a j ą c y m i zgodzeniaróżnorodnościwpaństwachwielokulturowych.

Częśćd r u g a PrzewodnikapokonstytucjiKanadystanowiomówieni ezapisówd r u g i e g o zdwóchnajważniejszychdokumentówpisanej częścikonstytucjiKanady,AktuKonstytucyjnegoz 1 9 8 2 r.C e l n i e z m i e n i ł s i ę – jestn i m dostarczenien i e -

zbędnychkomentarzyprzedstawiającychszerszykonteksturegulowa ńkonstytucyj-

nychpoprzezodwołaniadoinnychaktówprawnych,atakżedoniepisa nychczę-

ś c i konstytucji,takichjak konwenansekonstytucyjne.Szczególniew ażnebyłodlam n i e ukazaniezmian,któredokonałys i ę czasierozwoju historycznegopaństwa.Starałemsiępokazać,że–

podobniejakwprzypadkustarszegozdwóchgłównychdokumentówko nstytucyjnych–

abyzrozumiećzapisyAktuKonstytucyjnegoz 1982r.,niezbędnejestsię gnięciepointerpretacjesądowe.Tezkoleiuwzględniając a ł e spektrum regulacjiprawakonstytucyjnegoorazzmianyspołeczno-polityczne,

skiegoSąduNajwyższego.Przyczynamitakiegostanurzeczymogąbyćrównieżtr udnościpoli-

tycznewwykorzystywaniurozwiązańamerykańskich,występującewwielupań stwachświata,a takżefakt,żeKanadajestutożsamianazgrupąpaństwprzyczyn iającychsiędobudowyświa-

towegokonsensusuwzakresieprawakonstytucyjnego(wprzeciwieństwiedoU SA).Przeja-w i a siętowprowadzeniu

swoistegodialoguzsądamikonstytucyjnymiinnych

krajówpoprzezkorzystaniez ichorzeczeń,modyfikowanieichi dostosowywanie d o lokalnychwarunków.A . -

M . Slaughter,ANewWorldOrder,Princeton2009,s.74; F.Schauer,ThePolit icsandIncentivesofLegalTransplantation,

[w:]Governanceina GlobalizingWorld,eds.J.S . Nye, J.D.Donahue,NewYork2000, s. 258.

14A.Dodek,CanadaasConstitutionalExporter…,s.313.Więcejzob.Państwo,naród, tożsamośćw dyskursachkulturowychKanady,red.M . Bucholtz,E . Sojka,Kra ków2 0 1 0 ; EmbracingOtherness.Canadian

MinorityDiscoursesinTransculturalPerspectives,eds.E.Sojka,T.Siko- ra,Toruń2010,Canadiana.

któreniewątpliwieu l e g ł y przyspieszeniupodkoniecXXi napoczątkuX XIw.

odniesieniudoAktuKonstytucyjnegoz1982r.jeszczemocniej dostrzegamin-

spirującąrolędyskusjinatematykanadyjskie,któreprowadzęzCezary mŁasicz-

k ą jużodponadpięciulatwradiuTokFM

.Częstoomawialiśmybowiem zagad-

n i e n i a , którebyłyefektemwykładnizapisówKKPW,dokonywanej przezsędziówSąduNajwyższego.Niniejszapublikacjastarasięwięcuz upełnićistniejącepolskieopracowania,zwracającuwagęnaaktualnąin terpretacjęm ł o d s z e j c z ę ś c i pisanejkonstytucjiKanadyw kontekśc iej e j w p ł y w u nacałokształtsystemukonstytucyj-

nego.Podobniej ak cz ę ść pie rw sz a, równieżd rug i tomPrzewodnik

cjiKanadynierościsobieprawdobyciapublikacjąocharakterzewyczer

pującym,przeciwnie–ma stanowićsolidnąbazę dodalszegozgłębiania

kanadyjskiegoprawakonstytucyjnego.Liczę,żeobieczęścipublikacjiz najdąsięwrękachstudentównaprzedmiotach,wramachktórychanaliz ujesięsystempolitycznyKanady.

Podobniejakwczęścipierwszej,podczaspisaniadrugegotomuPrzewo

rzystałemzobszernejliteraturydotyczącejkanadyjskiegoprawakonst ytucyjnego,w

t y m publikacjiPeteraW.Hogga

,BayardaW.Reesora

,IanaGreene’a

19c z y

Ada-

maDodka

.Wybierającliteraturęrozszerzającąproblematykę,zależ ałomiprzedewszystkimnawskazaniupolskichpozycji

,aleniezawsze byłotomożliwezuwaginawycinkowąanalizęustrojuKanadyprzezpolsk ichbadaczy

.Wtakiejsytuacjipomocnemożebyćskierowaniedom

ateriałówinternetowych,a takżedostęp-

nychwPolscepublikacjianglojęzycznych.Jakoźródłohistorycznychakt ówpraw-

nychwykorzystujęstronęinternetowąprowadzonąprzezWilliamaF.Mor tona

,

15Przykłademmożebyćuznanie,żeorientacjahomoseksualnajestrównieżchronio nanamocyart.15(1) AK 1982,choćcechata niejestwymienionawartykule.

16PodcastyzaudycjisądostępnenastronieinternetowejradiaTokFM:

[online:]http://audycje.tokfm.pl/gosc/Marcin-Gabrys/1155.

17P.W.Hogg,CanadaAct1982.Annotated,Toronto1982;idem,ConstitutionalLawof Canada.2 0 0 3 StudentEd.,Scarborough2003.

18B.W.Reesor,TheCanadianConstitutioninHistoricalPerspective.WithaClauseby- ClauseAnalysisoftheConstitutionActsandtheCanadaAct,Scarborough1992.

19I.Greene,op.cit.

20A.Dodek,TheCanadianConstitution,Toronto2016(wyd.II).

21WszczególnościpracMarianaGrzybowskiego,KrystianaComplaka,IwonyWrońs kiej,To-

maszaWieciecha,AnnyReczyńskiej,TomaszaSoroki,RadosławaRybkowskiego czyRobertaR a d k a . OdwołujęsięrównieżdopublikacjiPawłaLaidlera(Kon stytucjaStanówZjednoczonychAmeryki.Przewodnik,Kraków1997)dlazobra zowaniapodobieństwiróżnicpomiędzyroz-

wiązaniamiustrojowymiwKanadziei USA.

22Wczasiepracynadniniejszą

książkąwykonałemkwerendępublikacjipolskichautorówdoty-

czącychszerokorozumianegosystemupolitycznegoKanady.Większośćpozycji zostałanapi-

sanawjęzykupolskim,niewielkączęśćopublikowanopoangielsku.Wielemabard zoniewielkizasięgwydawniczy.WszystkieCzytelnikznajdziewbibliografiidoni niejszegoopracowania.

23CanadianConstitutionalDocumentsALegalHistory,

[online:]http://www.solon.org/Constitutions/Canada/English/.

apotekstaktualnieobowiązującychustawkierujęCzytelnikadorządo wegorepo-

zytoriumaktówprawnych

.OpinieiorzeczeniaSąduNajwyższegomoż naznaleźćm . i n . wbazieLexum

CanadianLegalInformationInstit ute

.

Drugac z ę ś ć PrzewodnikapokonstytucjiKanadykontynuujeprzyjęt ysposóbprezentowaniazapisówi przenosigonaAktKonstytucyjnyz 1 9 8 2 r.,któryfor-

m a l n i e stanowiłZałącznik BdoAktuKanadyz1982r.Kolejneartyk ułyAktusą opatrzonekomentarzami,aniektórespośródsiedmiuczęści AktuKonstytucyjnegoz 1982r.poprzedzonokrótszymlubdłuższymw stępem

.Wśródnichnajwiększeznaczenie maczęść pierwsza – KanadyjskaKartaPrawiWolności,regulującaprawai wolnościobywatel skie,atakżedrugapotwierdzającaprawaludnościrdzennejKa-nady–

orazpiąta–

zawierającazasadynowelizacjikonstytucji.Istotnąrolęodgrywarównie żczęśćszósta,wktórej

zapisanozasadęsupremacjikonstytucjiorazdefinicjęKonstytucjiKanad y.W efekciezmianwprowadzonychw AkcieKonstytucyjnymz 1 9 8 2 r.pi sanakonstytucjaKanadyzostałaprzekształconaz zestawuprzepisówb r y t y j s k i c h wkanadyjskieprawokonstytucyjne,awersjefrancuskai angielskakon-

stytucjistałysiętaksamoobowiązującewświetleprawa.Podstawąnini ejszejpracybyłaanglojęzycznawersjaAktuKanadyz1 98 2r.opublikow anaw skonsolidowa-

nejp o s t a c i nastronieinternetowejkanadyjskiegoMinisterstwaSpra wiedliwości(DepartmentofJustice)

.Oznaczato,żetekstzawierazmia nydokonaneodmo-

mentuichuchwaleniaa ż d o końca2 0 1 6 r.,któratodataw y z n a c z a st anprawnyprzyjętyjakopodstawętejc z ę ś c i Przewodnika.Czytelnikzn ajdzierównieżinfor-

m a c j ę o artykułachusuniętychb ą d ź znowelizowanych,a w komen tarzach–

ichw y j a ś n i e n i a . Takj a k p i e r w s z a c z ę ś ć , n i n i e j s z a publika cjaopartajestnajedynympolskimtłumaczeniukonstytucjiKanadyauto rstwaJoachimaOsińskiegoiIzabeliZawiślińskiej

.W d a l s z y m ciągus tarałems i ę usunąćpopełnioneprzezpolskich

24JusticeLawsWebsite,[online:]http://laws-

lois.justice.gc.ca/eng/.Korzystałemrównieżzofi-

cjalnychstronpublikującychustawyprowincjiOntario(https://www.ontario.ca/l aws)iQue-b e c (http://www.legisquebec.gouv.qc.ca/en/).

25JudgmentsoftheSupremeCourtofCanada,[online:]https://scc- csc.lexum.com/scc-csc/en/nav.do.

26TheCanadianLegalInformationInstitute,[online:]https://www.canlii.org/en/.

27WniniejszejpublikacjiprzyodwoływaniusiędokonkretnychartykułówobuAktów Konsty-

tucyjnychstosujęzapis:artykuł,numerartykułu(ewentualnieustępijegonumer wnawiasachorazpunktijegonumerwnawiasach),jedenzdwóchskrótów:AK18 67(AktKonstytucyjnyz 1867r.)lubAK1982 (AktKonstytucyjnyz1982r.).Term in„artykuł” jestspolszczeniem

„sekcji”(section),używanejjakojednostkaredakcyjnawprawiekanadyjskim.

28ConsolidationofConstitutionActs,1867to1982,DepartmentofJustice, [online:]http://laws

-lois.justice.gc.ca/eng/const/.O kwestiachjęzykowychw kanadyjskichAktachK onstytucyj-nychzob.komentarzdoart.55 AK 1982.

29KonstytucjaKanady,wstępi tłum.J.Osiński,I.Zawiślińska,Warszawa1998.

tłumaczybłędyiwyeliminowaćichniedociągnięcia,co,jakufam,ułatwi pracępol-

skimkanadystomsięgającymdozapisówkonstytucjiKanady

.

Zależałomi,abyuwagizawartewgłównymtekściekomentarzypozos tałyzwię-złe.Czytelnikszukającyczytodefinicji pojęć, czyteżbardziejszczegółowychanalizniektórychaspektówomawianyc hzagadnień,atakżeodesłańdosprawsądowych,aktówprawnychilite raturyopisującejszerzejdanąproblematykę,powinien skiero- w a ć swojąuwagęnarozbudowaneprzypisy.Chciałemrównież,abym ojekomenta-

r z e zawierałyodniesieniadowydarzeńzarównohistorycznych,jakiwsp ółczesnych,a takżeabywskazywałynaoryginalnośćrozwiązańkan adyjskich.Wszystkopoto,abypokazać,żekonstytucjaKanadyniemaj edyniewartościmuzealnej,awczasieświętowaniajej150-

lecia,któreprzypadana2017r.,wdalszymciągumoże–ipo-winna–

stanowićprzedmiotżywegozainteresowanianietylkoobywateliKana dy.Wielebowiemztoczącychsięzaoceanemsporów

konstytucyjnychmaswojeodpo-w i e d n i k i równieżwPolsce.

NiezdołałbymdokończyćPrzewodnikapokonstytucjiKanadybezpo mocykilkuosób.PrzedewszystkimchciałbympodziękowaćPaniProfeso rAnnieReczyńskiej,którazawszewspiera,zarównomerytorycznie,jaki finansowo,mojezainteresowa-

n i a kanadystyczne.Dziękujęrównieżdr.TomaszowiSorocezawszystki einspirującerozmowyzwiązanezKrajemKlonowegoLiścia,atakżepo zostałympracownikomInstytutuAmerykanistykii StudiówPolonijny ch,którzyoferowalimiswojążycz-

liwąpomocicennewskazówki.DrugaczęśćPrzewodnikaniepowstała by,gdybymn i e miałmożliwościpobytunastypendiumbadawczymRo

bartsCentreforCana-dian Studies

naYorkUniversitywToronto.Podziękowanianależąsięteż

wszystkimniewymienionymz nazwiskaosobomorazinstytucjom,któr eprzyczyniłys i ę d o publikacjininiejszegoopracowania.

MarcinGabr yśKraków–

Toronto

2016-2017

Wprowadzenie

30Przykładembłędówmogąbyćźleprzetłumaczonezapisyprocedurynowelizacjik onstytucji( c z ę ś ć VAK1982).Opozostałych uwagachdopolskiego

tłumaczeniainformujęprzy komen-

tarzachdoposzczególnychartykułówAktuKonstytucyjnegoz1982r.Por.uwagi wrozdzialeWprowadzeniew

pierwszymtomiePrzewodnikapoKonstytucjiKanady.

15

AktKanadyz1982roku

AktobowiązujenażyczenieSenatuiIzbyGminKanady.

Zważywszy,ż e Kanadaw y r a z i ł a życzeniei zgodęnauchwalenieUst awyParla-

mentuZjednoczonegoKrólestwawprowadzającegoprzepisyprzedstaw ioneponiżejorazż e zgromadzoneSenati IzbaGminParlamentuKanadyp rzedłożyłyadresJejWysokościzżyczeniem,abyJejWysokośćbyłyłaskaw awtymceluprzedłożyćpro-

jektustawywParlamencieZjednoczonegoKrólestwa.

BędączatemwydanyprzezNajjaśniejsząKrólewskąWysokośćz a r a d ą i zgodąLordówduchownych,świeckichi Gminuzgromadzonychw obec nymParlamenciei zichupoważnienia,matreśćjaknastępuje:

ProcedurauchwalaniaAktu

Konstytucyjnegoz1982r.,kończącatzw.procespa-

t r i a c j i konstytucji,byładośćskomplikowanaiwymagałazaangażow aniaparlamen-

tuwLondynie

.Wynikałotozfaktu,żegdytworzonoDominium,nieprze widywa-

nosamodzielnejzmianyzapisówAktuKonstytucyjnegoz1867r.

(funkcjonującegowówczasjakoUstawaoBrytyjskiejAmerycePółnocn ej).Tegorodzajuuprawnienien i e zostałorównieżwprowadzonenaprze strzeniwieludekadpowiększaniasuwe-

rennościpaństwowościkanadyjskiej

.MimozapisówDeklaracjiBalfou raz1926r.stanowiących,ż e dominiab r y t y j s k i e s ą autonomicznym ijednostkamiw ramachImperiumBrytyjskiegoiniesąwżadensposóbpo dporządkowanezarównowspra-

wachwewnętrznych,jakizagranicznych–

cozostałosformalizowanewart.4Statu- tuwestminsterskiegoz1931r.

inaciskówLondynu,politykomkanadyjskimnie

16

31„Patriacjakonstytucji”tookreślenieużywanewKanadzienaprocesuzyskiwaniap ełnisuwe-

rennościnadwłasnąkonstytucją.Zostałonzakończony17kwietnia1982r.prokla mowaniemAktuKonstytucyjnegoz 1 9 8 2 r.,któryzawierałformułęnowelizacjij e j zapisów,n i e w y m a -

gającejjużudz iału parlamentuWielkiejBrytanii . Terminu„patriacja”u ż y ł po raz pierw sz y w 1966r.premierLesterB.PearsonwIzbieGminwOttawie.Wpols kiejliteraturzeprzedmiotustosowanesąrównieżokreślenia„kanadyzacja”,

„uojczyźnienie”,anawet„udomowienie”.Por.przypis40.

32Por.komentarzedopreambułyAK1867orazdoart.129i132AK1867wpierwsz ejczęści

PrzewodnikapokonstytucjiKanady.

33„ŻadenaktParlamentuZjednoczonegoKrólestwauchwalonypowydaniuniniejsz egoaktunieb ę d z i e rozciągałsięaniniebędzieuważany,iżrozciągasięnaD ominiumjakoczęśćsystemu

AktKanadyz1982roku udałos i ę u z g o d n i ć formułynowelizacjipisanejkonstytucji.Pozostawi onowobectegodotychczasobowiązującerozwiązanie.Z o s t a ł o tozap isanew a r t . 7 . 1 Statu-

tuwestminsterskiego

iżzmianyw UstawieoBry ty jski ej A me ry ce PółnocnejdokonywałaWielkaBrytanianaprośbęrządufeder alnego

.Whistoriipaństwowościkanadyjskiejwtensposóbwprowadz ono14poprawek

.Zakażdymr a z e m tekstpoprawkizawierałpream bułę,którawpodobnejformiewyrażałażą-

danieizgodęKanadynazmiany

.Zgodnieztymtrybemuchwalonoró wnieżAktKonstytucyjnyz 1982r.Jegotekstprzyjęłanajpierw kanadyjskaIzbaGmin(2grud-

n i a 1981r.),następniekanadyjskiSenat(8grudnia1981r.);poudziele niutegosa-

megodniasankcjikrólewskiejprzezgubernatorageneralnegotekstzost ał9grudniaprzekazanyparlamentowiWielkiejBrytanii.Stałsięodtejpo ryZałącznikiemBdoustawyAktKanady,którą8marca1982r.uchwaliła brytyjskaIzbaGmin,25marcaIzbaLordów,aktórejkrólowaElżbietaIIna dałasankcjękrólewską29marca

.Byłtoostatnir a z , gdyd o nowelizac jikanadyjskiejkonstytucjiwymaganybyłu d z i a ł parlamentuw Londyn ie.TymsamymKanadauzyskałap e ł n ą suwerennośćkon-

stytucyjną

.Od tegomomentukonstytucjaKanadyz dokumentuoktroj owanego

prawnegotegoDominium,o ile niebyłow

tymakciewyraźniepowiedziane,żetoDominiumż ą d a ł o uchwaleniategoakt uizgodziłosięnań”.Aktwykonawczydopostanowieńkonferencjiimperialnych zlat1926i1930(Statutwestminsterskiz1931r.),

[w:]W.Dobrzycki,Systemmiędzyamerykański,Warszawa2 0 0 2 , StosunkiMię dzynarodowew UjęciuRegionalnym.Por.

T.Soroka,RolaKanadywtransformacjiImperiumBrytyjskiego.Analizastosunkó wkanadyjskobrytyjskichwokresiemiędzywojennym,Kraków2014,s.141- 174,PraceAmerykanistyczneUniwersytetuJagiellońskiego.

34„Nicwniniejszymakcieniemożebyćrozumianejakopowodująceuchylenie,pop rawkęlubzmianęaktówzokresuod1867do1930r.,odnoszącychsiędoBrytyjskiej AmerykiPółnocnej,aniteżdojakiegobądźrozporządzenia,przepisulubzarządze nia,wydanychnaichpodstawie”.Aktwykonawczydopostanowieńkonferencjii mperialnych…

35Zwyczaj,którysięwytworzył,niewymagał,abytakaprośbazawierałaodniesi eniedozgodyprowincjinazmiany,ajedyniewspólnyadresIzbyGminiSenatu.W przypadkuAktu

Kanadyprowincją,któraformalnieniepoparłapetycjidokrólowejElżbietyIIwspra wiezmiankonsty-

tucyjnych,byłQuebec.Więcejnatentematpiszęwdalszejczęścikomentarza.B.

W.Reesor,op.cit.,s.289;T.Wieciech,UstrojefederalneStanówZjednoczonych ,KanadyiAustralii,Kra-ków2009, s. 187.Por.komentarzdoart.55 AK 1982.

36TepoprawkiznanebyłyjakoUstawaoBrytyjskiejAmeryce Północnejwrazzdo danądatą.Parlamentbrytyjskiuchwaliłjewlatach:1871,1886,1907,1915,1916, 1930,1940,1943,1946,dwarazyw1949,1951,1960,1964.Cześćz nichzo

AktKanadyz1982roku

stałauchylonaprzezAktKonstytucyjnyz 1982r.

(dotyczytoustawz1916,1943,drugiejustawyz1949oraz1951),anazwypozostały chzmienionona„AktKonstytucyjny”(ConstitutionAct)wrazzodpowiedniądat ą;wyjątkiemjestUstawaoBrytyjskiejAmerycePółnocnejz1949r.,którejnazwazos tałazmienionana„AktNowejFundlandii”.NewfoundlandAct[BritishNorthAme ricaAct,1949,12-13Geo.VI,c.22(U.K.)].Por.komentarzdoart.53 AK 1982orazZałącznik do AK 1982.

37Np.BritishNorthAmericaAct,1946, 9-10Geo.VI, c. 63(U.K.).

38Por.komentarzdoart.1AktuKanady.

39Por.komentarzdoart.2AktuKanady.

(nadanego)przezparlamentbrytyjskistałasiędokumentemkanadyjs kim,adopi-

sanejkonstytucjiKanadywłączonyzostałAktKonstytucyjnyz1982r.

Wartoprzyokazjiporuszyćproblemdługoletniegosporudotycząceg ozgodyprowincjinaroz pocz ęciep roce du ry zmiankonstytucji,jak i w y n ik n ął wostatniejf a z i e patriacjikonstytucji

.PremierPierreTru deauutrzymywał,żewładzafederal-

namożesamodzielniewysłaćdoWielkiejBrytaniikompleksowywniosek onoweli-

z a c j ę konstytucji.Powoływałsięnafakt,iżzgodniezezwyczajemwnio skiwładzKa-

nadyozmianywUstawieoBrytyjskiejAmerycePółnocnejkierowaned oWielkiejB r y t a n i i niezawierałyinformacjioistnieniulubbrakuzgo dyprowincjinapostu-

lowanezmiany,ajedyniewspólnyadresIzbyGminiSenatu.Premierzyp rowincjikontestowalij e d n a k samodzielnośćf e d e r a c j i w t y m zakr esie.S p o r y rozstrzygnąłS ą d Najwyższy,którywopiniiPatriationRefe

dotyczącezgodyprowincjinawprowadzeniepo-

prawekdokonstytucji(rządfederalnymożelegalnieprzesłaćrezoluc jęwsprawiezmianykonstytucjidoWielkiejBrytanii),aleutrwalonykon wenanskonstytucyjnywymaga,abyrz ąd federalnyuzyskałznaczącep oparcieprowincji(substantialde-

greeofprovincialconsent)przedr o z p o c z ę c i e m rozmówz WielkąB r

y t a n i ą

.S ą d

40Por.kalendariumpatriacjikonstytucjiw:M.Gabryś,PolitykawewnętrznaKanady.

Patriac j a konstytucji,Quebec,rdzennimieszkańcy,

[w:]M .Gabryś[e t al.],KanadanaprzełomieXXiXXIwieku.Polityka,społeczeńst wo,edukacja,red.M.Kijewska-Trembecka,Kraków2 0 1 3 , s . 2 2 - 2 4 , Societas–KsięgarniaAkademicka,79.

41ReResolutiontoAmendtheConstitution,

[1981]1SCR753.Podającodniesieniadokanadyj-

skichsprawsądowych,stosujęzasadyzawartewnajpopularniejszymwKanadzi eprzewodnikuMcGillGuide(CanadianGuidetoUniformLegalCitation,Toronto20 14,wyd.VIII).Starams i ę przedewszystkimużywać tzw.neutralnychcytató w.Sąonenadawanesprawieprzezsądw momenciepodejmowaniadecyzjiipoz walająnajejznalezieniewkażdejelektronicznejba-

z i e danych.Neutralnycytatwymagapodanianazwy sprawy(wprzypadk udwóchstronichokreśleniaoddzielalitera„v.”,któraoznaczałacińskie„versus”

itłumaczysięjako„przeciwko”,np.R.v.Morgentaler;wprzypadkuopiniiwydawa nychwtrybiereference,gdziebrakdwóchstron,wnazwiepojawiasięsłowo„Ref erence”(i/lub„Re”),rokwydaniadecyzji(np.2005),symbolsądu(SCCdlaSądu NajwyższegoKanady,FCdlaSąduFederalnego)oraznumerspra-

wy.Wsądownictwiekanadyjskimtakiezapisyfunkcjonująjednakdopierood2000r .Wcześniejo d n i e s i e n i a dosprawsądowychpodawano,używającodw ołańdowydawnictwpublikującychdrukowanezbiorydecyzjidanegosądu(tzw.p aperreporters).WprzypadkuSąduNajwyższegos ą tocoroczneSupremeCourt Reports.Wtakimprzypadkucytatdosprawysądowejmana-

stępującyukład:rokwydaniazbioruwnawiasachkwadratowych,numertomud anegozbio-

r u (np.1),symboldrukowanegozbiorudecyzji(np.SCRdlaSupremeCourtRep orts),numersprawywdanymzbiorze(np.667).Gdyniemawięcneutralnego

cytatu, podaję

odwołaniadozbiorudrukowanego(któryobecnierównieżpozwalanałatweznal ezieniewelektronicznychbazachdanych).McGillGuidewymagatakże,abyzaw sze–nawetwprzypadku,gdyistniejeneutralnycytat–podawać też

odwołaniadodrukowanego zbioru;

postępujętakwprzypadkusprawrozstrzyganychprzezSądNajwyższy.Wnazwa chkanadyjskichsprawsądowychstoso-wanesąskróty,m.in.

„R”odłacińskiego„Regina”(królowa)lub„Rex”(król),cozmieniasięw zależno ściodpłcimonarchyaktualniepanującego.Wydawanieopiniiwtrybiereferenc eto

Najwyższystwierdziłw i ę c , ż e istniejeniepisananormakonstytucyjnai n ale ż y j e j przestrzegać,aleniemożewymusićjejstosowania,gdyżz azłamaniekonwenansun i e grożąsankcjeprawne

.Sędziowiepotwier

dzilitakże, iżzgodnie zprawemkon-

stytucyjnymżadnaprowincjanieposiadaszczególnegoprawawetaws tosunkudozmiankonstytucyjnych

.Obawaprzedzłamaniemkonwen ansukonstytucyjnegozadecydowałaoprzedłużeniurozmów,cozaowo cowałoosiągnięciemwlistopadzie1 9 8 1 r.kompromisuipodpisaniem umowymiędzyfederacjąadziewięciomapro-

wincjami,którastałas i ę podstawąAktuKonstytucyjnegoz 1 9 8 2 r.Tylk oprzed-

stawicielQ u e b e c u RenéLévesqueo d r z u c i ł uzgodnionew porozu mieniuzmianyi Quebeczostałjedynąprowincją,któraformalnieniepo parłapetycjidokrólowejElżbietyIIwsprawiezmiankonstytucyjnych

. Nieoznaczatojednak,żewskutek

jednazfunkcjiSąduNajwyższego(art.53ustawyoSądzieNajwyższym–

SupremeCourtAct,R S C 1985,c.S-

26).Sędziowiewtensposóbodpowiadająnapytaniakonstytucyjne(constitu- tionalreference)wnoszoneprzezwładzefederalne.Mogąonedotyczyćinterpret acjiprzepisówkonstytucjilubkompetencjiwładzy federalnejbądź prowincji.P

ytania formalniemającha-rakter zarządzenia

królewskiego(orderincouncil),czylisąwystosowywane przez gubernatorageneralnegowradzie,cowpraktyceoznaczagabinet.SądNajwyżs zyrozpatrujerównieżod-

wołaniaodopiniisądówostatniejinstancjiwprowincjachwydanychwramachan alogicznejproceduryinicjowanejprzezwicegubernatorówprowincji(art.36).N atematwykładnikon-

stytucjidokonywanejwopiniachwydawanychw trybie referenceprzezSądNa jwyższyzob.

T. Wieciech,AbstrakcyjnawykładniakonstytucjiwKanadzie, [w:]Ustroje.Tradycjeiporów-

nania.Księgajubileuszowadedykowanaprof.dr.hab.MarianowiGrzybowskiem uwsiedemdziesiątąrocznicęurodzin,red.P.Mikuli[etal.],Warszawa2015, s.

880-885.

42Konwenansekonstytucyjnesąokreślonymipowtarzalnymizachowaniamiwystę pującymiw relacjachpomiędzyinstytucjamiiosobamipodejmującymizasadni czedecyzjewsystemiesprawowaniawładzy.Mimożeniemającharakterupisa nego,sąwłaściwieodczytywaneiro-

zumianeprzezpolitykówiobywateli.Wkanadyjskiejtradycjiustrojowejnarusze niekonwe-

nansukonstytucyjnegouznanebędziepowszechniezadziałanieniekonstytucy jneijakotakiepoddanekrytyceorazspotkasięzbrakiemakceptacji.Naruszeni ekonwenansuniemusibyćniezgodnezprawem,awięcmożebyćlegalne.Niem niejjednakreperkusjepolityczne,jakiemogąmutowarzyszyć,sąbardzopoważ

ne.Konwenansewykształcająsiępoprzezdługoletniąpraktykę:gdypowtarzają casiępraktykastajesięobligatoryjnairodzisięprzymusdziałaniaw określonys posób,możnauznać,żezwyczaj(usage)przekształcasięwkonwenans.Konwe- nansmożestaćsięregułąpraw,gdyzostanieuchwalonywformieustawy.Konwen ansróżnisięteżodprawazwyczajowego(commonlaw)tym,żewywodzisięzutrwa lonejpraktykipolitycz-

nej,aniezorzecznictwasądów.Por.definicjękonwenansukonstytucyjnegowroz dzialeZaryshistoriikonstytucjonalizmukanadyjskiegoorazkomentarzdoart.9A K1867wpierwszejczęściPrzewodnikapokonstytucjiKanady.Szerokonatematde finicji,powstawania,typologii,statu-

supozaprawnegoorazsankcjikonwenansówkonstytucyjnychzob.T.Wieciech, Konwenansekonstytucyjne,Kraków2011, s. 13-57.

43Sędziowieniewydalijednakopinii,czytakieprawoistniejenagrunciekonwenansó wkonsty-

tucyjnych.UczynilitodopierowrokunastępnymwopiniiReObjectionbyQuebect oaResolutiontoamendtheConstitution,[1982] 2 SCR 793.Por.dalszączęśćkomentarza.

44Jednakżechcącdokonaćreformykonstytucyjniechronionegoszkolnictwawyzn aniowegoi oprzećjenapodziałachjęzykowych,władzeQuebecuzdecydowałysi ęuruchomićprocedurę

odmowypodpisaniaporozumieniaAktKonstytucyjnyz1982r.,jakoczę śćprawakonstytucyjnego,niemamocyprawnejnaobszarzetejprowin cji

.ZgodaQuebe-

c u niebyłabowiemwymogiemprawnymdziałaniakonstytucjinajego obszarze

.Potwierdziłtow1982r.SądNajwyższywopiniiReObjectionb

yQuebectoaResolutionto amendthe

Constitution,stwierdzając,żekonstytucjaobowiązuje

nateryto- riumwszystkichprowincji

.

1.AktKonstytucyjnyz1 9 8 2 r.zamieszczonyw Z a ł ą c zn i kuB d o n i n i e j s z e j Ustawyzostajen i n i e j s z y m uchwalonyorazstanies i ę prawemo bowiązującymw Kanadziei wejdziewżyciewtrybieprzewidzianymwtej Ustawie.

zmianykonstytucjinamocyregulacjizawartychwCzęściVAK1982.Tętrudną politycznied e c y z j ę podjąłrządLucienaBouchardazPartiQuébécois.Por.ko

mentarzdoart.93AAK1867w p i e r w s z e j

c z ę ś c i PrzewodnikapokonstytucjiKanady.Por.T.Wieciech,Ustrojefederal ne…,s . 1 8 7 .

45ReResolutiontoAmendtheConstitution…

46PodobnasytuacjawystępujewNiemczech–

konstytucjiniepodpisałaBawaria.Zob.E.Men-

des,CanadaasaCountry,QuebecasaNation:AvoidingtheQuagmire,2006, [online:]http://d e mocraticspace.com/blog/CANADA_AS_A_COUNTRY.pdf–

11XI2008.Por.M.Gabryś,AfterClarityAct:CanadianPoliticsandtheQuébec- problem,[w:]DelafondationdeQuébecauCanadad’aujourd’hui(1608-

2008).Rétrospectives,parcoursetdéfis/ FromtheFoundationofQuebecCityto PresentDayCanada(1608-

2008):Retrospections,PathofChange,Challenges,eds.K.Jarosz,Z.Szatanik,J .Warmuzińska-Rogóż,Katowice2009,s.39-50.Por.komen-tarzdoart.29 AK 1982.

47ReObjectionbyQuebec…

Niejestw ięc prawdą,ż e „nowakonstytucja”w ym agała przepro- w a d z e n i a ratyfikacji,jakpiszeM.Kijewska-

Trembecka(Kanadyjskidualizm,trzydekadybezratyfikacjikonstytucji, [w:]Konstytucjonalizm,doktryny,partiepolityczne.Księgadedyko-

wanaProfesorowiAndrzejowiZiębie,red.R.Kłosowicz[etal.],Kraków2016,s.

373).Nie-

m n i e j brakpodpisuQuebecupodwnioskiemdoparlamentulondyńskiegostał sięproblememo charakterzepolitycznym,atakżesymbolicznym.Pracenadpo rozumieniamizMeechLakei Charlottetownzostałypodjęteprzedewszystkim wceluuzyskaniazgodyQuebecu.Nieuda-

ł o sięjednakdoprowadzićdoichuchwalenia,akwestiapodpisuwładzQuebe cupodporo-

z u m i e n i e m dokonującympatriacjikonstytucjipozostajeotwarta.Badania opiniipublicznejz 2011r.wskazują,że80%mieszkańcówQuebecupopieraKons tytucjęKanady,a69%uważa,ż e Quebecpowinienpodpisaćporozumieniekons tytucyjne.M.Gabryś,PolitykawewnętrznaKanady…,s.34-

36;T.Kot,It’sTimeforQuebectoSigntheConstitution,„HuffingtonPostCan-

ada”2013,22III, [online:]http://www.huffingtonpost.ca/tom-kott/quebec- sign-constitution

_b_2912488.html–

10XII2016;R.Séguin,QuebecLiberalLeaderCouillardRaisesNationalUnityDe bate,„GlobeandMail”2013,18III,

[online:]https://beta.theglobeandmail.com/news/politics/quebec-liberal- leader-couillard-raises-national-unity-debate/article9891054/– 10 XII2 0 1 6 . Por.komentarzdoart.37(1)AK1982.Solidnegopodsumowaniazag adnieńdotyczącychreferendówniepodległościowychdokonaliSorokaorazWro ńska.T.Soroka,QuebeckalekcjadlaSzkocji.Prawneipolitycznepodstawyorgan izacjireferendówniepodległościowychwSzkocjii Quebecu,

[w:]Konstytucjonalizmw państwachanglosaskich,red.A.Zięba,Kraków2013 ,s.203-244;I.Wrońska,PrawneaspektyseparacjiQuebec–

opiniotwórczarolaSąduNajwyższegoKanady,

[w:]Zzagadnieńwspółczesnychspołeczeństwdemokratycznych,red.A.Jamró z,

S.Bożyk,Białystok2006, s. 274-280.

Wpraktycekanadyjskiejniektóreaktyprawnen i e wchodząw życiez chwiląuzyskaniasankcjikrólewskiej,gdyżichzapisymogąwymagaćpro klamowaniaichprzezmonarchę

.MimożeAktKanadyz1982r.zacząło bowiązywaćnatychmiastpouzyskaniusankcjikrólewskiej,costałosię2 9marca1982r.,toZałącznikB,za-

wierającyAktKonstytucyjnyz1982r.,wszedłwżyciewtrybieokreślonym wart.58A K 1982,którymówiłokoniecznościproklamowaniagoprzezkr ólowąlubguber-

natorageneralnego.Stałosięto17kwietnia1982r.,gdyElżbietaII wczasieuroczy-

stościwOttawiepodpisałaproklamacjękontrasygnowanąprzezpremie ra

.

2.ŻadnaustawaParlamentuZjednoczonegoKrólestwawydanapowejśc iuwżycieAktuKonstytucyjnegoz1982r.niemamocyprawnejwKanadzie .

Procespatriacjikonstytucjizostałzakończonynamocya r t . 2 AktuK anadyz 1982r.Jegozapisypowodowałynieważnośćartykułów4i7.1 Statutuwestmin-

sterskiegoz1931r.

w1931r.zniesionoprawoparlamentubrytyjs kiegodostanowieniaprawaobowiązującegowkoloniachbezichzgody ,todopiero52latap ó ź n i e j Kanadauzyskałaabsolutnąsuwerenność,j eślichodziostanowienieprawa,któregonawetnajejprośbęniemógłuch walaćinnyorganniżparlamentwOttawie.Zakończyłoto115-

letniąłącznośćzparlamentemWielkiejBrytanii

.

Ponieważostatnikroknadrodzedocałkowitejsuwerennościzostałdo konanyprzezdziałanieprawneparlamentubrytyjskiego,aniekanadyjs kiego,atakżeprzezfakt,żeart.2AktuKanadyniejestwiążącydlaparla mentubrytyjskiego,możero-d z i ć sięwątpliwość–

cobysięstało,gdybyparlamentlondyńskiuchyliłAktKana-

dyi w y d a ł ustawyo d n o s z ą c e s i ę d o swojegodawnegoDominium?

52Jak

słusznie

48Szerzejzob.ParlamentKanady,oprac.itłum.K.Complak,Warszawa1999,s.150 -151,ParlamentyŚwiata.

49ProclamationofofApril1 7, 1982, proclaiminginforcetheConstitutionAct,1 98 2 , SI/82-97,( 1 9 8 2 ) C G a z I I , 1 8 0 8 .

50Dodatkowozapisyo końcuobowiązywaniaustaleńz art.4 i7 .1 Statutuwestminst erskiegoz 1 9 3 1 r.zawierałpunkt17 Załącznika AK 1982.Por.komentarzwstępnydo AK 1982.

51P.W.Hogg,ConstitutionalLawofCanada.2003StudentEd., s. 58.

52Grzybowskibłędniesugeruje,żeAktKanady–

czyliustawabrytyjskawprowadzającaporazostatniustawodawstwokonstyt ucyjneobowiązującew Kanadzie–

pozostajedokumentem,któryjestwdalszymciągunowelizowanyizktórym,nap odstawieart.52AK1982,musząbyćzgodneinneustawywKanadzie.Wistocie, pouchwaleniuAktuKanadyprzezparlamentb r y t y j s k i niezostaływprow adzoneżadnezmianywjegotreści.Trudnorównieżzgodzićsięz e stwierdzenie m,że„formaustawypochodzącejodbrytyjskiegoparlamentu,jakąliteralniep ozostajeAktKanady,ułatwiadokonywaniekolejnychnowelizacji”.Wistociepr ocedurano-

welizacjikonstytucjipisanej,wprowadzonanamocyZałącznikaBAktuKanady–

akonkretniew CzęściVAktuKonstytucyjnegoz1982r.,któryznajdowałsięwtymz ałączniku–

jestbardzos z t y w n a , azmianykonstytucyjnesąmocnoutrudnione.M.Grzy bowski,SystemustrojowyKanady,

[w:]M.Grzybowski,A.Kulig,SystemyustrojoweStanówZjednoczonychiKana dy,

21

ZałącznikA

sugerujeReesor,skutekmógłbybyćwyłączniejeden:sądykanadyjskie odrzuciłybyt a k ą legislację,uznając,żeinstytucjeobcegopaństwani emajązwierzchnościpraw-nejnadKanadą

.

3. OileniejesttozawartewZałącznikuB,francuskojęzycznawersjaniniej szejUstawyjestzamieszczonawZałącznikuAdoniniejszejUstawyima takąsamąmocw Kanadziejakjejwersjaanglojęzyczna.

AktKanadyzostałuchwalonyprzezparlamentbrytyjskizarównow wersjian-

gielskiej,jakifrancuskiej.WersjafrancuskaznajdujesięwZałącznikuA imatakąsamąmocprawnąwKanadziejakwersjaangielska.ZałącznikB ,wktórymznajdujes i ę AktKonstytucyjnyz1982r.,zawieraobiewersjej ęzykowe.Ichrównąmocpraw-

nąpowtarzazapisart.57AK1982.Por.komentarzdotegoart.

4.NiniejszaUstawamożebyćprzywoływanajakoAktKanadyz1982roku.

AktKanadyz 1982rokuwprowadzałw

poczetźródełkanadyjskiegoprawakon-

stytucyjnegoAktKonstytucyjnyz1982r.,którystałsiędrugimznajważ niejszychdokumentówpisanejczęścikonstytucjiKanady.AktKanadyz1 982r.stanowiłrów-

n i e ż ostatnikroknadrodzedoabsolutnejsuwerennościKanadywodnie sieniudoregulacjikonstytucyjnych

.

ZałącznikA

ZałącznikA d o AktuKanadyzawierałtekstpreambułyorazczterecharty kułówgłównegotekstuAktuKanadywjęzykufrancuskim

.Por.komenta rzdoart.1AktuKanady.

Kraków2015, s. 190.Por.komentarzdoart.52 AK 1982orazkomentarzwstępnydo Części VA K 1 9 8 2 .

53B.W.Reesor,op.cit.,s.289-

290.Por.komentarzdoart.9AK1867dotyczącyustawyosukce-sjitronuz 2013r.w pierwszej częściPrzewodnikapokonstytucjiKanady.

22

54TrudnozgodzićsięzsugestiąGrzybowskiego,któryuważa,żeformaAktuKanadyspr awia,iż

„jest[on]bardziej«konstytucjądefacto»niż«konstytucjądeiure»”.M.Grzybo wski,SystemustrojowyKanady,s.190.Por.komentarzedowcześniejszychartyk ułówAktuKanadyz1982r.

55TekstwjęzykufrancuskimjestdostępnynaoficjalnychstronachParlamentuWielki ejBrytanii:CanadaAct1982(U.K.),1982,c.11,Schedule(Annexe)A,

[online:]http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1982/11/schedule/3– 10 XII 2016.

AktKanadyz1982roku

ZałącznikB

AktKonstytucyjnyz1982roku

AktKonstytucyjnyz1982r.niezastąpiłAktuKonstytucyjnegoz1867r.,a jedynieuzupełniał–dublującniekiedy–

jegozapisy.Efektemwprowadzenianowychele-

mentówbyłamodyfikacjaustrojuKanady

.Zmianyiuzupełnieniamoż napodzie-l i ć nakilkapodstawowychczęści:

1. Patriacjakonstytucji,któradawałapełnepanowanienadwłasnąkons tytucjąi uniezależnienierodzimegoustawodawstwaodparlamentu

brytyjskiego. Ozna-

c z a ł a onateżprzekształceniepisanejkonstytucjiKanadyz zestaw uprzepisówb r y t y j s k i c h wkanadyjskieprawokonstytucyjne

. 2. Wprowadzenieproceduryprzyjmowaniapoprawekdokonstytucji(C zęśćVA K 1 9 8 2 ) określało,ż e por a z p i e r w s z y konstytucjaKanad ymogłabyćz m i e -

nianatylkoprzezinstytucjeulokowanewyłącznienajejterytorium.

Wramachnowejprocedurywskazano,żeniektóreczęścipisanejkon stytucjisąszczególnieważneiichzmianywymagajązgodywładzyfe deralnejiwszystkichprowincji

.

3. DodanieKanadyjskiejKartyPrawiWolnościzapewniłoporazpierws zykon-

stytucyjnąochronęprawiwolnościobywatelskichnaobupoziomach w ładz y: federalnymiprowincji

.

4. Zinnychzmianwartowymienićprzekazanieprowincjomuprawnień nadnie-

odnawialnymisurowcaminaturalnymi,produktamileśnymiorazene rgiąelek-

t r y c z n ą

,uznanieprawtraktatowychipierwotnychludnościrdze nnej

,atakżed o d a n i e zobowiązaniadowyrównywaniaróżnicre gionalnych

.

56R.G . Landes,TheCanadianPolity.AComparativeIntroduction,Scarborough1 99 5 ,s .6 9;

B.W.Reesor,op.cit.,s. 286.

57Por.komentarzdoart.52 i 55 AK 1982.

58Por.komentarzdoart.41 i 41 AK 1982.

59Por.komentarzwstępnydo Części I AK 1982.

60Por.komentarzdoart.92AAK1867wpierwszejczęściPrzewodnikapokonstytuc jiKanady.

61Por.komentarzedo Części II AK 1982.

62Por.komentarzed o C z ę ś c i I I I A K 1 9 8 2 . Wartowspomnieć,ż e w AkcieKonsty tucyjnymz 1982r.porazpierwszywymienionostanowiskopremieraKanady(art.

37i49).Obecniepre-

m i e r pojawiasiętakżewart.35.1dotyczącymkonferencjikonstytucyjnychwk westiiprawlud-

n o ś c i rdzennej.Zapistenzostałdodanynamocypoprawkiw1983r.Constituti onAmendmentProclamation,1983,SI/84-102,

(1984)CGazII,2984.W1983r.wygasłart.37,aczterylatapóźniejart.37.1(d odanytakżew1983r.),wktórymrównieżwymienionopremiera.Wdal-

s z y m ciągukompetencjepremieraregulowanes ą przyp o m o c y konwenans ówkonstytucyj-

nych.Por.komentarzdoart.9,11,13AK1867wpierwszejczęściPrzewodnikapo konstytucjiKanady.

AktKonstytucyjnyz1982roku

CzęśćI KanadyjskaKartaPrawiWolności

Do1 9 8 2 r.Kanadaznajdowałas i ę podw p ł y w e m b r y t y j s k i e g o modeluochronyprawobywatelskich,funkcjonującegonapodstawietra dycji,zwyczajówi kulturypolitycznej,beznaruszaniazasadysupremacj iparlamentu

.Jednakjużdwied e -

kadywcześniejmożnabyłozauważyć,j a k naKanadęw p ł y w a ł ameryk ańskimo-

delochronyswobódobywatelskich,bazującynaspisanychprawacho bywatelskichjakoelemenciekonstytucji

.Byłtoskutektragicznychdoś wiadczeńIIwojny

63ZapispreambułyAktuKonstytucyjnegoz1867r.,stanowiący,żeustrójDominium Kanadyb ę d z i e zbliżonywswychzasadachdoustrojuZjednoczonegoKrólest wa,oznaczałuznaniebry-

tyjskiejzasadyochronyprawjednostki,którejpodstawowymelementemjestuz naniewolnościjednostkiimożliwościjejograniczaniatylkowsytuacjachregulo wanychprzezprawo.Prawai wolnościobywatelskiemiałybyćgwarantowanep rzezprawozwyczajoweizwierzchnictwoparlamentu.I.Wrońska,Mechanizmo chronywolnościiprawjednostkiwKanadzie,[w:]Pro-

blemyochronywolnościiprawjednostkiwewspółczesnymświecie,red.J.Jaskier nia,Kielce2 0 0 8 , s.125;R.Radek,SystemkonstytucyjnyKanady,Warszaw a2011,s.31,SystemyKonsty-

tucyjnePaństwŚwiata.Por.komentarzdoart.52AK1982dotyczącyniepisanych zasadkon-

stytucyjnychorazrozdziałZaryshistoriikonstytucjonalizmukanadyjskiegowpi erwszejczęściPrzewodnikapokonstytucjiKanady.

64Istniejądwagłównepodejściadoinstytucjonalnegozabezpieczeniaprawiwoln ościobywa-

telskichwnowoczesnychdemokracjach:modelbrytyjskiimodelamerykański

.Różnicepo-

m i ę d z y systememparlamentarnymasystememprezydenckimpowodują ,żesądywobutychsystemachp e ł n i ą różnefunkcje.Amerykańskimodelopiera s i ę napisanymdokumencie–

konstytucji.Natomiastsystemwestminsterskibazujenaniepisanejkonstytucji, którastanowip o ł ą c z e n i e historycznieważnychustaw,prawazwyczajoweg oiniepisanychumóworazzwycza-

jówikonwenansów.Drugaróżnicapoleganatym,żepisanakonstytucjaameryka ńskazawierazapisanepodstawoweprawaiwolnościjednostki,czyliKartęPraw(

BillofRights).Wmodelub r y t y j s k i m obowiązująwzasadzietesamepr awaiwolności,aleniesąonespisanewjednym,podstawowymdokumencie,nie mająkonstytucyjnegoumocowaniawdokumentachpisanych.Efektemtychdw óchróżnicjestodm ienna rolasądów.Por.IntroductoryReadingsinCana- dianGovernmentandPolitics,eds.R.M.Krause,R.H.Wagenberg,Toronto1991 ,s.52-54;

AktKonstytucyjnyz1982roku

24

światowej,chęciskodyfikowaniaistniejącychjużrozwiązańorazimplem entacjiuregulowańmiędzynarodowychprzyjętychprzezKanadę

.Kie dyw1960r.parla-

mentfederalnyuchwaliłUstawęoprawachobywatelskich(CanadianBill

pojawiłys i ę w Kanadzie

.Z a s a d n i c z a różnicaw stosunkud o U S A p o l e g a ł a nam i e j s c u regulacjiz 1 9 6 0 r.w hierarchiiaktówprawn ych.Ustawaoprawachobywatelskichbyłajedynie pra-

wemfederalnym,cooznaczało,żenieobowiązywaławodniesieniudo

uprawnieńprowincji,ponadto mogłazostać

zmienionawtakisamsposóbjakkażdainna usta- w a . Oczekiwaniazwiększeniazabezpieczeniaprawiwolnościobywat elskichstałys i ę powszechnew latach7 0 . XXw.,czegoefektembyłow ł ą c z e n i e d o programureformykonstytucyjnejKanadyjskiejKartyPra wiWolności

.Karta,składającasięz preambułyoraz34artykułów

,zos tałauchwalonajakoczęśćAktuKonstytucyj-

R.Radek,SystemkonstytucyjnyKanady,s.31.OKarciePrawwUSApisze:P.Laid ler,KonstytucjaStanówZjednoczonychAmeryki…,s. 108-

135.Por.komentarzdoart.24 AK 1982.

65Kanadajeststronąsześciupodstawowychmiędzynarodowychkonwencjiprawczł owieka:Międzynarodowegopaktuprawobywatelskichipolitycznych,Międzyna rodowegopaktuprawgospodarczych,społecznychikulturalnych,Międzynarod owejkonwencjiwsprawielikwidacjiwszelkichformdyskryminacjirasowej,Ko nwencjiwsprawiezakazustosowaniatorturorazinnegookrutnego,nieludzkie golubponiżającegotraktowaniaalbokarania,Konwencjiopra-

wachdziecka,Międzynarodowejkonwencjiwsprawielikwidacjiwszelkichformd yskrymina-

c j i kobiet.Więcejzob.I.Wrońska,Mechanizmochronywolności…,s. 121-125.

66Ustawagwarantowałaprawodożycia,wolnościibezpieczeństwa,któregoniemo żnapozba-

w i ć , zwyjątkiemtrybu określonegowustawie.Zakazana byładyskrymin acja,a każdymiałbyćrównotraktowanyorazbyćrównywobecprawa.Ustawaz apewniałatakżewolnośćreligii,w y r a ż a n i a poglądów,zgromadzeńiudzi ałuwstowarzyszeniach,atakżekatalogprawosobi-

stych,m . i n . prawohumanitarnegotraktowaniaw przypadkupozbawieniawol ności,prawod o obronyidouzyskaniainformacjioprzyczynacharesztowania.C hoćznaczenieregulacjiz 1960r.jestobecnieznaczniemniejszezuwaginaprzy jęcieKKPW,ustawawdalszymciąguobowiązuje.CanadianBillofRights,SC1960 ,c.44;I.Wrońska,Mechanizmochronywolno-

ś c i … ,s.125.Por.M.Grzybowski,Krajowysystemochronywolnościiprawczło wiekaiobywatelawKanadzie,

[w:]Ochronaprawczłowiekawświecie,red.L.Wiśniewski,Bydgoszcz–

–Poznań2000, s. 330.

67Wkanadyjskimprawiewewnętrznymprawai wolnościjednostki,pozaustawąz 1 9 6 0 r.i KKPW,znajdująsiętakżewKanadyjskiejUstawieoprawachczłowieka(

CanadianHumanRightsAct)orazustawachprowincji.Przykładamiregulacjinap oziomieprowincjisąKartaPrawiWolnościJednostki(CharterofHumanRightsan dFreedoms/Chartedesdroitsetlibertésdelapersonne),obowiązującaod1975r

25

CzęśćI.KanadyjskaKartaPrawiWolności

.wQuebecu,orazKodeksPrawCzłowieka(HumanRightsCode),uchwalonyw19 62r.wOntario.I.Wrońska,Mechanizmochronywolności…,

s.122,131-137.Por.CanadianHumanRightsAct,RSC1985,c.H- 6;CharterofHumanRightsandFreedoms,CQLR, c. C-

12;HumanRightsCode,RSO 1990, c. H.19.

68Wrońskabłędniepiszeo35artykułachwchodzącychwskładKKPW.Wistocieart.35 AK1982,dotyczącyprawpierwotnychi traktatowychludnościrdzennej,z o s t a ł celowoumieszczonypozaKartą.I.Wrońska,Mechanizmochronywolności…,s.

127. Por.komentarzdoart.35A K 1 9 8 2 .

negoz1982r.izasadniczowzmacniałazapisyustawyz1960r.–

popierwszeprzezfakt,żeodnosiłasięzarównodopoziomufederalne go,jakiwładzyprowincji,pod r u g i e w przeciwieństwied o z w y k ł e j ustawystanowiłac z ę ś ć pisanejkonstytucji,a zatemmogłabyćzmieni onatylkopoprzezformalnyproceswnoszeniapoprawekkonstytucyjny ch.Nowaregulacjawprowadziławięcmodelamerykańskiejochronypr awiwolnościobywatelskichnaobszarzeKanady,rozszerzajączakresko ntrolisą-

dowejprawa(judicialreview)orazzwiększającgwarancjęprawirolęsęd ziówwichegzekwowaniu

.

Wielubadaczyskłaniasiękustwierdzeniu,żeprzyjęciew1982r.KK PWbyłonajbardziejistotnązmianąkonstytucyjnąodczasuUstawyoBr ytyjskiejAmeryce Północnejz1867r.Niemal35latfunkcjonowaniaK artydoprowadziłodoznaczą-

c e j zmianypozycjijudykaturyw zględ em innychg ałę z i władzy

.D o19 82 r.sądyodgrywałystosunkowoniewielkąrolęwprocesiepolityc znym,działającwsposóbograniczonyiprzewidywalny.KKPWzmusiłasę dziówdowiększejaktywnościina-

wiązaniad i a l o g u z twórcamiprawa

.S ą d NajwyższyKanadystałs i ę kluczowymaktoremw polityce,niekiedyprzewyższającs i ł ą pozostałe g a ł ę z i władzy

.Dzie-

więciusędziówSąduNajwyższegonietylkomożeanulowaćustawy,któ rewedługichocenywchodząwkonfliktzprawamizagwarantowanymiw Karcie;marównieżz n a c z ą c y głoswsprawachdotyczącychpolityk ispołecznej,takichjakmałżeństwa,prawazwiązkówzawodowych,abo rcja– kwestiach,którekiedyśbyływ y ł ą c z n ą

69Por.komentarzdoart.52 AK 1982dotyczącygenezyjudicialreviewwKanadzie.

70F.L.Morton,The CharterRevolutionandtheCourt Party,

„OsgoodeHallLawJournal”1992,Vol.30,nr3,s.627-652,

[online:]http://digitalcommons.osgoode.yorku.ca/cgi/viewcontent.cgi?

article=1718&context=ohlj–

10XII2016.Por.T.Wieciech,Konwenansekonstytucyjne,s . 2 5 5 - 2 5 6 .

71ZdaniembadaczySądNajwyższystałsięjednymznajbardziejaktywnychsądówk onstytucyj-

nychnaświecie.P.Laidler,Problemreprezentacjispołecznejwkanadyjskiejławi eprzysięgłychdosprawkarnych,

[w:]PaniAnnawKanadzie.KsięgapamiątkowadedykowanaPaniProfesorAnnie Reczyńskiej,red.M.Gabryś,M.Paluszkiewicz-

Misiaczek,Kraków2016,s.221.

72Budzitoniekiedyobawydotycząceosłabieniaidei suwerennościparlamentu.I.W rońska,Mechanizmochronywolności…,s.130.Jednakżeudałosięutrzymać, anawetzwiększyćsto-

pieńzaufaniaspołeczeństwakanadyjskiegodosądów.W2012r.70%mieszkań cówKanadyuważałodołączeniepraw

obywatelskichdokonstytucjizanajważniejszewydarzeniewhistoriiKanady.Kan adyjczycysąrównieżdumnizwpływuKartynaregulacjenaświecie.A.Dodek,Ca

nadaasConstitutionalExporter…,s.309;V.Radmilovic,StrategicLegitimacyC ultivationattheSupremeCourtofCanada:QuebecSecessionReferenceandBey ond,„CanadianJournalofPoliticalScience”2010,Vol.43,nr4,s.843;J.Jedwab,TwoT opTwentyFirstCenturyCana-

dianCharterChallenges,AssociationforCanadianStudies,2012,

[online:]http://www.acs-aec.c a / p d f / p o l l s / T w o % 2 0 Tw e n t y

% 2 0 F i r s t % 2 0 C e n t u r y % 2 0 C h a l l e n g e s % 2 0 t o % 2 0 t h e

% 2 0 C h a r t e r . p d f –

1 0 V I I I 2 0 1 3 ; D.Schwartz,CharterofRightsTurnsCanadaintoa „Constitution al”Trendsetter,„CBCNews”2 0 1 2 , 1 6 IV,

[online:]http://www.cbc.ca/news/canada/charter-of-rights-turns-canada- into-a-constitutional-trendsetter-1.1216350–10X2013.Por.F.L.Mor- ton,R.Knopff,op.cit.Por.rozdziałWprowadzenie.

domenąpolityków

.S ą d Najwyższy,poprzezmożliwośćinterpretacjiw szystkichzapisówkonstytucji,stałs i ę w i ę c jednymz najistotniejszych elementówkształto-

waniastosunkówspołecznychwKanadzie

.Zmianę,jakadokonałasię wKanadziepodw p ł y w e m K K P W w ciąguponadt r z e c h dekadj e j o bowiązywania,najlepiejilustrujądecyzjesądów,przedewszystkimSąd uNajwyższego,wsprawachkonkre-

tyzującychjejzapisy(Chartercases)

.

Konstytucjonaliścikanadyjscywskazują,ż e w p ł y w K K P W nak s z t a ł t konsty-

tucjonalizmukanadyjskiegojesttrojaki

.Kartazwiększyłacentralizacj ępoprzezwprowadzeniejednegostandarduwzakresieochronyprawob ywatelskichna

73Od1982r.SądNajwyższynotujemniejwięcejtrzykrotny wzrost liczbysprawdotyczącychza-

g a d n i e ń konstytucyjnych.Obecniekwestieteobejmująjednątrzeciąspośró dok.75orzeczeńrozpatrywanychrocznieiwwiększościsątosprawyzwiązane zKKPW.I.Wrońska,Kana-

dyjskisystemfederalny.Determinantyitendencje/CanadianFederalSystem.De terminantsandTrends,Kielce2011,s.66.WpływSąduNajwyższegojestszczegól niemocnowidocznywspra-

wachdotyczącychprawosobistych.WgłośnejsprawieR.v.Morgentalerz1988r.

większośćsędziówSąduNajwyższegoorzekła,żeprawoograniczającedostęp doaborcjinaruszabezpie-

c z e ństwoosobyistanowi„głębokąingerencjęwciałokobiety”,cojestpogwał ceniemcielesnejipsychoemocjonalnejintegralności(art.7AK1982).R.v.Morg entaler,[1988]1SCR30.Po-

mimopodejmowanychprzezpartiepolitycznewysiłków,abynadrodzeparlame ntarnejod-

zyskaćkontrolęnadpolitykąaborcyjną,wyrokSąduNajwyższegoobowiązujena dal,apraw-

dopodobieństwojegozmianystajesięcorazmniejsze.W1993r.SądNajwyższy potwierdziłwcześniejszestanowisko,orzekając,żepłódwświetleprawaniejest osobą.R.v.Morgentaler,

[ 1 9 9 3 ] 3SCR463.Por.G.Maroń,GlosadowyrokuSąduSprawiedliwościOnt ariowsprawie

R.v.Wagnerzdnia12.06.2014(R.v.Wagner,2015ONCJ66),

„RocznikNaukPrawnych”2015,Vol.25, nr 3, s. 195, [online:]http://dx.doi.org/10.18290/rnp.2015.25.3-10.

74ZnaczenieopiniikonstytucyjnychwydawanychprzezS ą d Najwyższytrafniepod sumowałWieciech:

„[…]niezależnieodichformalnegostatusuopinieformułująinterpretacjęusta wyzasadniczej,którauznawana jestzapowszechnie

obowiązującą.Jesttakdlatego,żeabstrakcyj-

nawykładniakonstytucjiuważanajestzaautorytatywnąnietylkoprzezjudykaty wę,aletakżeprzezpozostałewładze,wszczególnościegzekutywę”.T.Wieciec h,Abstrakcyjnawykładniakonstytucji…,s.884.Por.przypis41dotyczącyopiniik onstytucyjnychwydawanychprzezSądNajwyższywtrybie reference.Por.kom entarzedoart.91i101AK1867wpierwszejczęści Przewodnikapokonstyt ucjiKanady.

75Zagadnienia,zktórymimusieliporadzićsobiesędziowie,byłybardzozróżnicowa neiobejmo-

wały:ograniczenieuprawnieńpolicjiwstosunkudozatrzymanychipodejrzanych ,przyznanieprawreprodukcyjnychkobietom,wtymlegalizacjęaborcji,gwara ncjęprawmniejszościsek-

sualnych,wtymprawadozawieraniamałżeństwprzezosobytejsamejpłci,praw ajęzykowefrankofonówmieszkającychpozaQuebekiem,interpretacjęprawlud nościrdzennej,w t ym uprawnieńdosamorząduitytułuprawnegodoziemi.D.Sc hwartz,6BigChangestheCharterofRightsHasBrought,

„CBCNews”2012,17IV,[online:]http://www.cbc.ca/news/canada/6-big- changes-the-charter-of-rights-has-brought-1.1244758–

10X2013. Por.A.Dodek,TheCanadianConstitution,s. 153-162.

76R.J.Jackson,D.Jackson,PoliticsinCanada.Culture,Institutions,BehaviourandP ublicPoli c y ,Toronto2009, s. 147.

poziomiecałejKanady

;doprowadziłatakżedowiększegolegalizmuwd ziałaniachorganówpaństwowych.Przyniosłarównieżamerykanizac jęsystemupolitycznegoKanady,który–

przynajmniejwzakresieochronyprawiwolności–

upodabniasięcorazbardziejdosystemuStanówZjednoczonych

. Kartawwielumiejscachposługujesięterminami:

„każdy”(art.2,7,8,10,17,24),

„nikt”(art.9,12),„każdaosoba”(art.11,19),

„każdajednostka”(art.15.(1)),„każ-dyobywatel”(art.3,6,23),

„każdaosobaprywatna”(art.20).Pierwszeczteryod-

nosząsiędoosóbfizycznychiosóbprawnych,chybażekontekstwskazu jeinaczej( a r t . 7,9,10,11(e),15).Określenia„osobaprywatna”i„obyw atel”wykluczająosobyp r a w n e

.WsprawieSinghv.CanadaSądNajw yższyorzekł,żeart.7.AK1982od-

nosisięrównieżdocudzoziemcówprzebywającychnaterytoriumKana dy

.

Zważywszy,ż e Kanadaz o s t a ł a utworzonanazasadachuznającychzwier zchnictwoBogairządyprawa:

PreambułaKKPW,dodanadośćpóźnowczasiepracnadnowymAkt emKon-

stytucyjnym,możesłużyćjakowskazówkadointerpretacjidalszychzap isówKarty.Jestbardzozwięzłaiodwołujesiętylkododwóchwartości:z wierzchnictwaBogaorazrządówprawa

.

Zapisouznaniu„zwierzchnictwaBoga”byłwkanadyjskichrealiachn owo-

ś c i ą ( w AkcieKonstytucyjnymz 1 8 6 7 r.n i e mażadnycho d n i e s i e ń religijnych)

77NatematcentralizującegowpływuKKPWzob.T.Wieciech,Ustrojefederalne…,s.1 37-139.

78JednymznajważniejszychskutkówobowiązywaniaKartystałosięstworzenieno wegoforumsłużącemudziałalnościgrupinteresu.Historyczniekoncentrowałyo neswojedziałanialobbin-

gowenagabinecierządowymiwysokichszczeblachbiurokracji,asprawysądow ebyłyrzadkowykorzystywanejakotaktykawsporachpolitycznych.Wynikałotoz brakuunormowanychkonstytucyjnieprawiwolności orazzfaktu,żesądy były

pozbawionerolinadzorczej nadwła-

d z ą ustawodawczą(zwyjątkiemprzestrzeganiapodziałukompetencjiwrama chfederalizmu).ZewzględunasilneprzywiązanieKanadyd o historycznejzasad ysupremacjiparlamentar-

nejpróbazmianyprawaprzezsądybyłapostrzeganajakodziałaniebezprawne.

Wrazzpo-

jawieniemsięKartysytuacjauległazasadniczejzmianie.Grupyinteresu,któr

enieosiągnęłyswoichcelówpolitycznychzapośrednictwemtradycyjnychkanał ów,wykorzystującychpartiepolityczneiurzędników,mogąużyćjudykatywy.Wn iesieniesprawydosąduniejestjużwięcw Kanadzieostatecznością,aczęstojed nązmożliwościwybieranychwpierwszejkolejności.Natematgrupinteresuzob .R.J.Jackson,D.Jackson,op.cit.,s. 469-497.

79B.W.Reesor,op.cit.,s. 289-290.

80Wtymprzypadkuchodziłoocudzoziemcówstarającychsięostatusuchodźcy.Sin ghv.MinisterofEmploymentandImmigration,

[1985]1SCR177.Zob.teżW.Burek,Kanadyjskieprawouchodźcze–

specyfika,ewolucjaiaktualneproblemy,

„PrzeglądPrawaPublicznego”2010,nr12,s . 7 1 .

81A.Dodek,TheCanadianConstitution,s.103; B.W.Reesor,op.cit.,s.290.Obiew artościmająfundamentalneznaczeniezpunktuwidzeniateoriiifilozofiiprawa.Z wracanatouwagę

G.Maroń(Glosadowyroku…,s. 206-207).