ARCHAEOLOGICA HEREDITAS
Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Tom wydany wspólnie z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
Warszawa 2017
0 9
Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5.
Dziedzictwo militarne pod redakcją
Wojciecha Borkowskiego,
Wojciecha Brzezińskiego
i Jacka Wysockiego
Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW
Komitet Redakcyjny:
Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński
Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek
Adres Redakcji:
ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl
www.archeologia.uksw.edu.pl
Redakcja tomu: Wojciech Borkowski, Wojciech Brzeziński i Jacek Wysocki Korekty: Zbigniew Kobyliński i Aleksandra Żórawska
Skład: Bartłomiej Gruszka
Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguistic consultation: Louis Daniel Nebelsick
Rycina na okładce: plan oblężenia Warszawy 1794 r., rys. M. Stachowicz, [za:] Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, 1909, Wiedeń, wyd. F. Bondego
Publikacja recenzowana do druku przez dr. hab. Huberta Kowalskiego
© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
© Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa ISBN 978-83-60099-83-4
ISBN 978-83-946496-5-4 ISSN 2451-0521
Wydawnictwo:
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Ul. Długa 52
00-241 Warszawa http://pma.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją kultury finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego
SPIS
TREŚCI
ArchAeologicA Hereditas 9
5
Przedmowa
Różne oblicza dziedzictwa militarnego
9 Zbigniew Kobyliński
Dziedzictwo militarne: próba definicji zjawiska
15 Radosław Andrzej Gawroński
Materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych
25 Waldemar Grabowski
Polskie chorągwie i sztandary w Armémuseum w Sztokholmie
45 Jacek Gutowski
Karaceny polskie – Armamentarium Heroicum Sarmatorum
55 Weronika Kobylińska-Bunsch
Fotografia wojenna jako dziedzictwo militarne:
wizualne świadectwo Powstania Warszawskiego Eugeniusza Hanemana
63 Kamil Potrzuski
Infrastruktura sportu strzeleckiego w między- wojennej Warszawie i jej współczesne pozosta- łości
79 Andrzej W. Święch i Benedykt Hac
Wraki z wojen światowych w ujęciu interdyscy- plinarnym
87 Anna Zalewska, Dorota Cyngot i Bartłomiej Klęczar
Cel-pal: ulotność żołnierskiej codzienności na Froncie Wschodnim Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Między archiwum ziemi a archiwum miejskim (1915–2015)
Fortyfikacje
109
Grzegorz Czajka
Historia Twierdzy Warszawa
113 Michał Hrynczyszyn
Badania fortów Twierdzy Warszawa
123 Piotr Artur Sobczak
Badania archeologiczne w ramach rewitalizacji Fortu V (Włochy)
131 Monika Włoszek
Krótkie wprowadzenie do archeologicz- nych badań Fortu VIII (Służew) Twierdzy Warszawa – sezon 2011–2012
137 Marzenna Kasprzycka
Badania archeologiczne dawnego Konwiktu Pijarów na Cytadeli Warszawskiej
145 Jarosław Chrapek
Nieznane forty Twierdzy Warszawa
151 Jan Nowicki
Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?
161 Łukasz Pardela
Kształtowanie krajobrazu z wykorzystaniem maskowania roślinnego w nowoczesnej fortyfikacji niemieckiej w świetle przepisu technicznego nr A 27 (1905)
175 Grzegorz Podruczny
Nowożytne fortyfikacje polowe na Śląsku – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej
189 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb
Fort w Beniaminowie – problematyka zago- spodarowania i ochrony jedynego ocalałego fortu linii Zegrze – Wawer
199 Adam Żywiczyński
Trwałe zmiany w krajobrazie Mazur na przykładzie Giżyckiej Pozycji Polowej
207 Jacek Wysocki
Zanikanie fortyfikacji polowych
Pola bitewne
217 Wojciech Borkowski
Projekt archeologiczno-historyczny „Reduta Ordona”
237 Witold Migal i Michał Paczkowski
Bitwa o Redutę Ordona w świetle stratygrafii wilczych dołów
257 Paweł Konczewski, Jacek Szczurowski, Paweł Zawadzki i Janusz Kobielski
Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej
273 Paweł Stachowiak
Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią
281 Jakub Wrzosek
Pola bitew w Polsce – niechciany element dziedzictwa archeologicznego (?)
Cmentarze i miejsca martyrologii
293 Hubert Augustyniak
Badania archeologiczne na terenie byłego hitlerowskiego obozu jenieckiego Stalag IB Hohenstein (Królikowo, st. 8, gm. Olsztynek, pow. olsztyński, woj. warmińsko-mazurskie)
307 Piotr Oleńczak
Fort III w Pomiechówku. Lata zaniedbań i pilna potrzeba działań
315 Karol Piasecki
Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej
Zagadnienia prawne
327 Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne
333 Adam Grajewski
Przestępczość przeciwko zabytkom archeolo- gicznym: zagrożenia, zapobieganie i metody zwalczania
*
341 Noty o autorach
Nieznane forty Twierdzy Warszawa
Jarosław Chrapek
ArchAeologicA Hereditas 9
145–150
Twierdza Warszawa jest jedną z wielu dziewiętnasto- wiecznych twierdz na terenie Polski. W jej skład wchodzi- ło 55 dzieł fortecznych, z czego 33 przetrwały do naszych czasów w różnym stadium zachowania1. Istotne dla ni- niejszej pracy są dwa epizody z historii budowy twierdzy.
Pierwszym z nich było wybudowanie w latach 80. XIX w.
fortu IIA (Babice). Według L. Królikowskiego „fort IIA pier- wotnie miał należeć do serii czterech fortów ‘literowych’, które stanąć miały na przedpolu głównego pierścienia obrony. Zrealizowano tylko jeden, właśnie fort IIA”2. Dru- gi to budowa w latach 1891–1892 fortu VIIA Służewiec, który był jednym z sześciu tak zwanych punktów oporu3. Twierdza Warszawa miała zostać powiększona następnie o kolejne trzy forty, które jednak nigdy nie zostały wybu- dowane. Właściwie prace fortyfikacyjne trwały z różnym natężeniem do 1905 r. Nasuwa się w tym miejscu pyta- nie, czy pozostały jakiekolwiek materialne pozostałości po niezrealizowanych fortach oraz czy koncepcja dalszej fortyfikacji Twierdzy Warszawa zakładała wybudowanie jedynie trzech dodatkowych fortów? Warto również roz- ważyć gdzie planowano budowę wspomnianych fortów.
Aby to stwierdzić, należy przeanalizować usytuowanie fortu IIA względem fortów II i III.
Fort IIA znajduje się pomiędzy fortami II (Wawrzy- szew), a III (Blizne) i jest wysunięty o około 1100 m przed linię zewnętrznego pierścienia fortyfikacji. Jest on odda- lony od fortu II (Wawrzyszew) o 1890 m, a od fortu III (Blizne) o 1618 m. Stosunek odległości między najbliż- szymi fortami pozwala wytypować miejsca, gdzie miały powstać kolejne fortyfikacje. Pomiędzy fortami I (Bielany) oraz II (Wawrzyszew) znajduje się obecnie Huta Warsza- wa oraz cmentarz na Wólce Węglowej (ryc. 1). W tym miejscu ani morfologia terenu ani podział katastralny nie wskażą nawet hipotetycznego miejsca lokacji kolejnego fortu.
Kolejny obszar usytuowany jest pomiędzy fortami III i IV. W zachodniej części dawnego PGR Szeligi, mniej wię- cej 1200 m od administracyjnych granic Warszawy znaj- duje się pewien obiekt. Uwagę zwraca jego szczególny
1 Chrapek 2012: 6.
2 Królikowski 2002: 224.
3 Chrapek 2012: 24.
zarys oraz położenie, dokładnie na osi symetrii hipote- tycznej linii łączącej fort III (Blizne) i fort IV (Chrzanów).
Zarys opisywanego stanowiska przypomina rąb, którego boki od strony zachodniej mają długość około 150 m, natomiast od strony wschodniej 145 m. W linii prostej stanowisko to oddalone jest o 2650 m od fortu IV i 2875 m od fortu III. Jest ono wysunięte przed linię zewnętrz- nego pierścienia fortów Twierdzy Warszawa o około 2340 m. Oddalenie opisywanego miejsca od fortu III nie jest duże, przykładowo odległość między fortami I (Bielany), a II (Wawrzyszew) w linii prostej wynosiła około 3225 m.
Położenie oraz zarys tego stanowiska bezpośrednio na- suwają przypuszczenie, że jest to dzieło obronne (ryc. 2).
Morfologicznie opisywane stanowisko nie posiada własnej formy terenowe, właściwej dla fortów. Jednak analogie łączące fort IIA i fort VIIA z opisywanym miej- scem są co najmniej dwie. Zarówno forty IIA jak i VIIA znajdują się po środku sąsiadujących z nimi głównych fortów zewnętrznej linii obrony i są niejako ich uzupeł- nieniem, co prawda jeden z nich jest wysunięty, a drugi cofnięty, ale fakt ten jest mniej istoty. W związku z tym, że nie były one pierwotnie wpisane w koncepcję budowy zewnętrznego pierścienia fortów oraz ich nazewnictwa, dostały one numer najbliższego fortu, uzupełniony o li- terę A. Przedstawiona nomenklatura jest zgodna z publi- kacją Lecha Królikowskiego pod tytułem Twierdza War- szawa. Drugą istotną analogią jest zarys opisywanego miejsca, który jest zbliżony do obrysu fortu VIIA i przypo- mina rąb ścięty z jednej strony (ryc. 3).
Biorąc pod uwagę powyższe analogie oraz całkowite zaburzenie układu katastralnego, stawiam hipotezę, że opisywany rejon mógł stanowić, przynajmniej teoretycz- nie, najbardziej wysunięte na zachód miejsce budowy najmniejszego punktu oporu związanego z warszaw- skimi fortyfikacjami. Poprzez porównanie usytuowania oraz kształt opisywanego założenia, w mojej ocenie na- leży roboczo nadać temu stanowisku nazwę fortu IIIA (Szeligi) od nazwy miejscowości znajdującej się najbliżej obiektu. Należy jednak pamiętać, że w żadnej publikacji ani w żadnym z dokumentów opisywane miejsce nie jest uwzględnione. Może to oczywiście świadczyć o tym, że kształt i położenie omawianego obiektu jest tylko wyni- kiem zbiegu okoliczności. Równie prawdopodobne jest
146
Jarosław Chrapek
ArchAeologicA Hereditas • 9
Ryc. 1. Huta Warszawa (źródło: Google Earth) Fig. 1. Ironworks Warsaw (source: Google Earth)
Ryc. 2. Usytuowanie obiektu IIIA względem fortów III i IV (źródło: Google Earth) Fig. 2. Location of Feature IIIA in relation to forts III and IV (source: Google Earth)
147
Jarosław Chrapek Nieznane forty Twierdzy Warszawa
KoNserWaCJa zapobiegaWCza środoWisKa 5 • dziedzictwo militarne jednak założenie, że archiwalne wzmianki na ten temat
nie zostały jeszcze odnalezione i zbadane. Wobec powyż- szych faktów można przyjąć, że:
• opisywane miejsce miało być zarezerwowane na je- den z fortów wysuniętych przed zewnętrzną linię obrony, analogicznie do fortu IIa (Babice) wybudo- wanego w latach osiemdziesiątych XIX w., a będących jednym z planowanych czterech, bądź też:
• miał to być wysunięty punkt oporu (nigdy nie zrealizo- wany) uzupełniający lukę między fortami zewnętrznej linii obrony, analogicznie do fortu VIIa zbudowanego na początku lat dziewięćdziesiątych XIX w.
Z biegiem czasu zagospodarowano to miejsce kolejno sytuując tu sad, staw i dzikie wysypisko śmieci. Niestety zarys w wyniku ciągłej orki dookoła tego miejsca z każ- dym rokiem staje się coraz mniej czytelny.
W oparciu o hipotezę, że opisywane miejsce jest do- mniemaną lokalizacją jednego z trzech nie powstałych, wysuniętych przed zewnętrzną linię obrony od strony zachodniej fortów, można za pomocą programu Google Earth wytypować kolejny obszar, gdzie taki niejako „za- rezerwowany” teren mógł się znajdować. Usytuowanie stanowiska IIIA (Szeligi), które jest wysunięte przed ze- wnętrzny pierścień obrony o 2340 m i znajduje się mię- dzy fortami III i IV, jak również stosunek odległości mię- dzy obiektem IIIA, a sąsiadującymi z nim fortami, należy przenieść między forty IV i V. Położenie hipotetycznego obiektu IVA umiejscowić można w dzielnicy Ursus, po- między ulicami Władysława Jagiełły, Kazimierza Gierdzie-
jewskiego i Warszawską, które znajdują się w bezpośred- nim sąsiedztwie południowo-zachodniej granicy terenu zajmowanego przez fabrykę traktorów Ursus. Urbaniza- cja tego terenu nie pozwala jednoznacznie zweryfikować hipotezy o istnieniu obszaru zarezerwowanego na fort w tym miejscu, jednakże interesujący jest zarys parkin- gu znajdującego się u zbiegu tych ulic. To właśnie ten dzisiejszy parking mógł być miejscem lokacji kolejnego fortu IVA. Argumentem potwierdzającym to położenie jest również nietypowy podział katastralny, gdzie działka numer 106 zaburza logiczny układ parcelacji. Natomiast na działce 87 chodnik położony jest w głębokim rowie, który może być śladem rozpoczęcia prac ziemnych przy budowie fosy (ryc. 4).
Weryfikacja zdjęć satelitarnych pozwoliła odnaleźć ko- lejne z hipotetycznych miejsc. Pomiędzy fortami V (Wło- chy) i VI (Okęcie) w odległości 2568 m od pierwszego i 2500 m4 od drugiego z nich, znajduje się nietypowy dla układu parcelacji pól zarys. Jest on wysunięty przed ze- wnętrzny pierścień fortów o 2340 m, czyli o tyle samo co obiekt na Szeligach. Porównanie stosunku odległości mię- dzy stanowiskiem VA i fortami V i VI, a stanowiskiem IIIA i fortami III i IV, również może potwierdzić hipotezę o bez- pośrednim związku tego stanowiska z Twierdzą Warsza- wa. W przypadku stanowiska IIIA (Szeligi) odległości od
4 Wszystkie odległości podane w tekście zostały zmierzone za pomocą narzędzi programu Google Earth. Punktami początkowym i końco- wym są środki symetrii najbliższych fortów i opisywanego obiektu.
Ryc. 3. Porównanie obiektu IIIA z fortem VIIA (źródło: Google Earth)
Fig. 3. Warsaw. Comparison of Feature IIIA with fort VIIA (source: Google Earth)
148
Jarosław Chrapek
ArchAeologicA Hereditas • 9
Ryc. 4. Podział katastralny działek w pobliżu fabryki Ursus (źródło: geoportal.gov.pl) Fig. 4. Division of area near the Ursus factory (source: geoportal.gov.pl)
Ryc. 5. Usytuowanie obiektu VA względem fortów V i VI (źródło: Google Earth) Fig. 5. Location of Feature VA in relation to forts V and VI (source: Google Earth)
149
Jarosław Chrapek Nieznane forty Twierdzy Warszawa
KoNserWaCJa zapobiegaWCza środoWisKa 5 • dziedzictwo militarne najbliższych fortów wynosiły 2875 i 2650 m, a w przy-
padku stanowiska VA jest to 2568 i 2500 m. Opisywane miejsce znajduje się na polach w pobliżu miejscowości Opacz Mała, około 290 m od administracyjnych granic Warszawy, na południe od dzielnicy Ursus oraz na zachód od dzielnicy Włochy (ryc. 5). Obrys obiektu przypomina wielościan o kształcie zbliżonym do fortów IX (Czernia- ków) czy też XI (Grochów). Obiekt ma wymiary: na osi północny-zachód – południowy-wschód około 268 me- trów, natomiast na osi południowy-zachód – północny- -wschód około 205 m. Między stanowiskami oznaczony- mi jako IIIA i VA można zauważyć jeszcze jedną analogię:
w obu przypadkach część terenu została wtórnie wyko- rzystana na staw oraz dzikie wysypisko śmieci (ryc. 6).
W mojej opinii, opisywane miejsca wymagają pogłę- bionej kwerendy archiwalnej. Warto również prześledzić
zmiany podziału katastralnego oraz własnościowego opisywanych miejsc. Hipotezę o tym, że opisywane tere- ny mogły stanowić planowane miejsca lokacji kolejnych dzieł fortecznych wzmacniających obronę Warszawy od strony zachodniej, mogłyby zweryfikować badania arche- ologiczne. Wyjaśniłyby one czy w obrębie opisywanych miejsc były prowadzone prace ziemne związane z forty- fikowaniem terenu.
Zarys stanowisk IIIA, IVA i VA jest pewną wypadkową parcelacji działek, sposobu gospodarowania tymi działka- mi oraz gospodarki wodno-kanalizacyjnej. Czy może być dziełem przypadku, że tego typu zarysy znajdują się do- kładnie w miejscach, gdzie mogły powstać kolejne forty?
Czy aż tak duże zbiegi okoliczności są możliwe? Należy w to wątpić. Oczywiście przedstawiona tu hipoteza wy- maga weryfikacji.
Ryc. 6. Obiekt VA (źródło: Google Earth) Fig. 6. Feature VA (source: Google Earth)
150
Jarosław Chrapek
ArchAeologicA Hereditas • 9 Jarosław Chrapek
Unknown forts of the Fortress “Warsaw”
Summary
The Fortress “Warsaw” is one of numerous 19th century for- tresses in Poland. It was composed of 55 forts. Among them only 33 survived at various degrees of disrepair. The Fortress
“Warsaw” was to be expanded by further three fortifications, which were never completed. This brings us to the questions:
if any other traces of uncompleted structures have survived,
and if there were only three further forts planned? Basing on analysis of aerial imagery the author suggests some possible locations of unknown forts.
Translated by Jarosław Chrapek Chrapek, J.
2012. Sposoby zagospodarowania wybranych fortów Twier- dzy Warszawa. Praca magisterska. Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie.
Królikowski, L.
2002. Twierdza Warszawa. Warszawa: Dom Wydawniczy BELLONA.
Wykaz cytowanej literatury
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas 9
341–342
Hubert Augustyniak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski Wojciech Borkowski – dr, archeolog, Państwowe Mu- zeum Archeologiczne, zastępca dyrektora ds. badań na- ukowych i ochrony zbiorów
Jarosław Chrapek – mgr, archeolog, prezes Stowarzysze- nia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza
Dorota Cyngot – mgr, archeolog, Instytut Archeologii i Et- nologii Polskiej Akademii Nauk
Grzegorz Czajka – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Radosław Andrzej Gawroński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Waldemar Grabowski – dr hab., historyk, Instytut Pamię- ci Narodowej
Adam Grajewski – dr, archeolog i prawnik, Wydział Kry- minalny, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji, wykładowca na studiach podyplomowych Uniwersytetu Łódzkiego
Jacek Gutowski – mgr, filozof i bronioznawca
Benedykt Hac – dr inż., kierownik Zakładu Oceanografii Operacyjnej, Instytut Morski w Gdańsku
Michał Hrynczyszyn – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Marzenna Kasprzycka – mgr, archeolog, prezes Sowarzy- szenia Starożytników
Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog
Janusz Kobielski – mgr inż. leśnik, Nadleśnictwo Ruszów
Weronika Kobylińska-Bunsch – mgr, historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko- znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń- skiego w Warszawie, dyrektor Instytutu Archeologii Paweł Konczewski – dr, Pracownia Archeologiczno-Kon- serwatorska „ANTIQUA”, wykładowca w Katedrze Antro- pologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Witold Migal – mgr, archeolog, Państwowe Muzeum Ar- cheologiczne w Warszawie, kierownik Pracowni Badań Ratowniczych
Jan Nowicki – kpt. rez., dziennikarz, regionalista, członek Rady Fundacji Fort-Rogowo
Piotr Oleńczak – dr, historyk, Mazowiecki Urząd Woje- wódzki w Warszawie, Biuro Wojewody, Kierownik Od- działu Współpracy Instytucjonalnej
Michał Paczkowski – mgr, Państwowe Muzeum Arche- ologiczne w Warszawie, Pracownia Badań Ratowniczych Łukasz Pardela – dr inż., Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu
Karol Piasecki – dr hab., biolog, antropolog, antropolog kultury, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Kierownik Ka- tedry oraz Zakładu Antropologii Ogólnej
Grzegorz Podruczny – dr hab., prof. Uniwersytetu Ada- ma Mickiewicza w Poznaniu, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Collegium Polonicum
Kamil Potrzuski – mgr, historyk, asystent w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
342
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas • 9 Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In-
stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie
Piotr Artur Sobczak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Paweł Stachowiak – mgr, archeolog, Muzeum Archeolo- giczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy
Jacek Szczurowski – dr, po. kierownika Katedry Antro- pologii, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Konrad Szostek – lic., archeolog, Instytut Archeologii Uni- wersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne
Andrzej W. Święch – mgr, archeolog, Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski
Monika Włoszek – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Sta- rożytników
Jakub Wrzosek – mgr, archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Kierownik Zespołu ds. ekspertyz i analiz za- bytków archeologicznych
Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Anna I. Zalewska – dr hab., archeolog i historyk, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej Paweł Zawadzki – mgr, archeolog, Fundacja „Łużyce wczoraj i dziś”
Katarzyna Zdeb – mgr, archeolog, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Adam Żywiczyński – mgr, zabytkoznawca i konserwator, Miejski Konserwator Zabytków w Suwałkach
