ARCHAEOLOGICA HEREDITAS
Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Tom wydany wspólnie z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
Warszawa 2017
0 9
Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5.
Dziedzictwo militarne pod redakcją
Wojciecha Borkowskiego,
Wojciecha Brzezińskiego
i Jacka Wysockiego
Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW
Komitet Redakcyjny:
Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński
Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek
Adres Redakcji:
ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl
www.archeologia.uksw.edu.pl
Redakcja tomu: Wojciech Borkowski, Wojciech Brzeziński i Jacek Wysocki Korekty: Zbigniew Kobyliński i Aleksandra Żórawska
Skład: Bartłomiej Gruszka
Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguistic consultation: Louis Daniel Nebelsick
Rycina na okładce: plan oblężenia Warszawy 1794 r., rys. M. Stachowicz, [za:] Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, 1909, Wiedeń, wyd. F. Bondego
Publikacja recenzowana do druku przez dr. hab. Huberta Kowalskiego
© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
© Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa ISBN 978-83-60099-83-4
ISBN 978-83-946496-5-4 ISSN 2451-0521
Wydawnictwo:
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Ul. Długa 52
00-241 Warszawa http://pma.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją kultury finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego
SPIS
TREŚCI
ArchAeologicA Hereditas 9
5
Przedmowa
Różne oblicza dziedzictwa militarnego
9 Zbigniew Kobyliński
Dziedzictwo militarne: próba definicji zjawiska
15 Radosław Andrzej Gawroński
Materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych
25 Waldemar Grabowski
Polskie chorągwie i sztandary w Armémuseum w Sztokholmie
45 Jacek Gutowski
Karaceny polskie – Armamentarium Heroicum Sarmatorum
55 Weronika Kobylińska-Bunsch
Fotografia wojenna jako dziedzictwo militarne:
wizualne świadectwo Powstania Warszawskiego Eugeniusza Hanemana
63 Kamil Potrzuski
Infrastruktura sportu strzeleckiego w między- wojennej Warszawie i jej współczesne pozosta- łości
79 Andrzej W. Święch i Benedykt Hac
Wraki z wojen światowych w ujęciu interdyscy- plinarnym
87 Anna Zalewska, Dorota Cyngot i Bartłomiej Klęczar
Cel-pal: ulotność żołnierskiej codzienności na Froncie Wschodnim Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Między archiwum ziemi a archiwum miejskim (1915–2015)
Fortyfikacje
109
Grzegorz Czajka
Historia Twierdzy Warszawa
113 Michał Hrynczyszyn
Badania fortów Twierdzy Warszawa
123 Piotr Artur Sobczak
Badania archeologiczne w ramach rewitalizacji Fortu V (Włochy)
131 Monika Włoszek
Krótkie wprowadzenie do archeologicz- nych badań Fortu VIII (Służew) Twierdzy Warszawa – sezon 2011–2012
137 Marzenna Kasprzycka
Badania archeologiczne dawnego Konwiktu Pijarów na Cytadeli Warszawskiej
145 Jarosław Chrapek
Nieznane forty Twierdzy Warszawa
151 Jan Nowicki
Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?
161 Łukasz Pardela
Kształtowanie krajobrazu z wykorzystaniem maskowania roślinnego w nowoczesnej fortyfikacji niemieckiej w świetle przepisu technicznego nr A 27 (1905)
175 Grzegorz Podruczny
Nowożytne fortyfikacje polowe na Śląsku – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej
189 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb
Fort w Beniaminowie – problematyka zago- spodarowania i ochrony jedynego ocalałego fortu linii Zegrze – Wawer
199 Adam Żywiczyński
Trwałe zmiany w krajobrazie Mazur na przykładzie Giżyckiej Pozycji Polowej
207 Jacek Wysocki
Zanikanie fortyfikacji polowych
Pola bitewne
217 Wojciech Borkowski
Projekt archeologiczno-historyczny „Reduta Ordona”
237 Witold Migal i Michał Paczkowski
Bitwa o Redutę Ordona w świetle stratygrafii wilczych dołów
257 Paweł Konczewski, Jacek Szczurowski, Paweł Zawadzki i Janusz Kobielski
Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej
273 Paweł Stachowiak
Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią
281 Jakub Wrzosek
Pola bitew w Polsce – niechciany element dziedzictwa archeologicznego (?)
Cmentarze i miejsca martyrologii
293 Hubert Augustyniak
Badania archeologiczne na terenie byłego hitlerowskiego obozu jenieckiego Stalag IB Hohenstein (Królikowo, st. 8, gm. Olsztynek, pow. olsztyński, woj. warmińsko-mazurskie)
307 Piotr Oleńczak
Fort III w Pomiechówku. Lata zaniedbań i pilna potrzeba działań
315 Karol Piasecki
Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej
Zagadnienia prawne
327 Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne
333 Adam Grajewski
Przestępczość przeciwko zabytkom archeolo- gicznym: zagrożenia, zapobieganie i metody zwalczania
*
341 Noty o autorach
Przedmowa
ArchAeologicA Hereditas 9
5-6
Tom poświęcony dziedzictwu militarnemu ukazujący się w serii Archaeologica Herditas pt. Konserwacja zapobie- gawcza środowiska 5. Dziedzictwo militarne jest owocem współpracy Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego i Państwowego Muzeum Archeolo- gicznego. Publikacja zawiera 30 artykułów o bardzo zróż- nicowanej tematyce.
Otwiera ją część prezentująca różne oblicza dziedzic- twa militarnego. We wprowadzającym artykule Zbigniew Kobyliński podejmuje próbę zdefiniowania jego obszaru, zwracając uwagę iż obejmuje ono zarówno pojedyncze przedmioty, miejsca pamięci, rozległe budowle i rejony umocnione, dzieła sztuki, a także dokumenty, archiwa- lia oraz, co jest niezwykle ważne, niematerialne ślady, pozostające w pamięci uczestników działań wojennych.
W części tej zwraca uwagę artykuł Radosława Andrzeja Gawrońskiego, omawiający materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych. Pionierski charakter ma opracowanie przed- stawiające polskie chorągwie i sztandary przechowywane w Armésmuseum w Sztokholmie. Ten ogromny, liczący kilkaset zabytków zbiór, zupełnie nieznany w Polsce, zo- stał opracowany przez Waldemara Grabowskiego. Jacek Gutowski wziął na warsztat karaceny polskie rozprawiając się z mitem rodzimego, sarmackiego pochodzenia tego rodzaju uzbrojenia ochronnego, charakterystycznego jak chce tradycja dla „starszyzny husarskiej, hetmanów i kró- lów”. Kolekcji fotografii wojennej z Powstania Warszaw- skiego autorstwa Eugeniusza Hanemana poświęcony jest kolejny artykuł pióra Weroniki Kobylińskiej-Bunsch. Tra- dycję międzywojennego sportu strzeleckiego i jego infra- struktury w Warszawie przybliżył w swoim opracowaniu Kamil Potrzuski. Andrzej W. Święch i Benedykt Hac zajęli się niezwykle istotnym i poruszającym tematem pod- wodnych wraków jednostek pływających, znajdujących się dotychczas na marginesie zainteresowania badaczy dziedzictwa militarnego. Warto zwrócić też uwagę na in- teresujące opracowanie Anny Zalewskiej, Doroty Cyngot i Bartłomieja Klęczara, dotyczące palenia tytoniu przez żołnierzy na frontach I wojny światowej.
W drugiej części tomu przedstawione zostały wyniki badań nad nowożytnymi fortyfikacjami z terenu Polski, a zwłaszcza dawnej twierdzy Warszawa. Temu ostatnie-
mu systemowi fortyfikacji poświęcone zostały artykuły Grzegorza Czajki, Michała Hrynczyszyna, Piotra Artura Sobczaka, Moniki Włoszek i Marzenny Kasprzyckiej (re- prezentujących Stowarzyszenie Starożytników) oraz Ja- rosława Chrapka. Jan Nowicki w swoim tekście zwraca uwagę na palący problem stanu zachowania niemieckie- go garnizonu Kamp (Rogowo). Interesujące zagadnienie wykorzystania maskowania roślinnego fortyfikacji nie- mieckich jest natomiast tematem artykułu Łukasza Par- deli. Umocnienia polowe na Śląsku w aspekcie zarówno badawczym jak i konserwatorskim zostały szczegółowo omówione w artykule Grzegorza Podrucznego. Ważnym zagadnieniem poruszonym w artykułach Adam Żywiczyń- skiego, Jacka Wysockiego, Konrada Szostka i Katarzyny Zdeb jest ochrona pozostałych dawnych fortyfikacji za- grożonych nie tylko naturalnymi procesami degradacji, ale także celową działalnością ludzką.
Jednym z najważniejszych elementów dziedzictwa militarnego, z uwagi na silne umiejscowienie w tradycji historycznej, są pola bitewne, którym poświęcona jest trzecia część publikacji. Do najsłynniejszych tego typu obiektów należy niewątpliwie teren tzw. Reduty Ordo- na, pochodzący z okresu obrony Warszawy we wrześniu 1831 roku. Rezultaty projektu archeologiczno-historycz- nego związanego z tym stanowiskiem przedstawiają artykuły Wojciecha Borkowskiego, Witolda Migala oraz Michała Paczkowskiego. W tej części zwraca uwagę także obszerne, wieloaspektowe studium Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej autorstwa zarówno historyków, jak i przyrodników Pawła Konczewskiego, Jacka Szczu- rowskiego, Pawła Zawadzkiego i Janusza Kobielskiego.
Osiemnastowieczne pole bitwy pod Kijanami jest tema- tem artykułu Pawła Stachowiaka, Jakub Wrzosek podjął się natomiast przestawienia pól bitewnych w Polsce jako elementu dziedzictwa archeologicznego. Autor zwrócił uwagę na ogromną liczbę pól bitewnych znanych z tere- nu Polski, z których jedynie nieliczne objęte są ochroną konserwatorską.
Czwarta część prezentowanej publikacji zawiera arty- kuły przestawiające cmentarze i miejsca martyrologii na przykładzie badań archeologicznych na terenie byłego obozu Stalag B w Królikowie, woj. warmińsko-mazur- skie, autorstwa Huberta Augustyniaka, badań Fortu III
6
Przedmowa
ArchAeologicA Hereditas • 9 w Pomiechówku, omówionych przez Piotra Oleńczaka
oraz rozpoznania cmentarzy wojennych z I wojny świa- towej w Puszczy Kozienickiej, które przybliżył Karol Pia- secki.
Ostatnia, piąta część niniejszej pracy, poświęcona jest zagadnieniom prawnym związanym z ochroną dziedzic- twa militarnego. W tym zakresie szczególne znaczenie mają, jak się wydaje, regulacje dotyczące ochrony wra- ków, będących mogiłami wojennymi, omówione w arty- kule autorstwa Jarosława Chrapka i Magdaleny Rutyny.
Zagrożeniom dziedzictwa płynącym ze strony przestęp- czości przeciwko zabytkom archeologicznym poświecony jest poruszający tekst Adama Gajewskiego, zamykający prezentowane wydawnictwo.
W przygotowaniu tomu Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5. Dziedzictwo militarne wzięło udział 38 au- torów. Są wśród nich archeolodzy, historycy, historycy sztuki, historycy wojskowości, znawcy fortyfikacji, kon- serwatorzy, prawnicy, przyrodnicy, a także miłośnicy dzie- jów oręża. W tym miejscu składamy wszystkim Autorom wyrazy wdzięczności za trud, włożony w przygotowanie tej publikacji. Pragniemy wyrazić również nadzieję, że prezentowany kolejny tom z serii Archaeologica Herditas znajdzie uznanie wśród czytelników.
Wojciech Borkowski Wojciech Brzeziński Jacek Wysocki
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas 9
341–342
Hubert Augustyniak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski Wojciech Borkowski – dr, archeolog, Państwowe Mu- zeum Archeologiczne, zastępca dyrektora ds. badań na- ukowych i ochrony zbiorów
Jarosław Chrapek – mgr, archeolog, prezes Stowarzysze- nia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza
Dorota Cyngot – mgr, archeolog, Instytut Archeologii i Et- nologii Polskiej Akademii Nauk
Grzegorz Czajka – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Radosław Andrzej Gawroński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Waldemar Grabowski – dr hab., historyk, Instytut Pamię- ci Narodowej
Adam Grajewski – dr, archeolog i prawnik, Wydział Kry- minalny, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji, wykładowca na studiach podyplomowych Uniwersytetu Łódzkiego
Jacek Gutowski – mgr, filozof i bronioznawca
Benedykt Hac – dr inż., kierownik Zakładu Oceanografii Operacyjnej, Instytut Morski w Gdańsku
Michał Hrynczyszyn – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Marzenna Kasprzycka – mgr, archeolog, prezes Sowarzy- szenia Starożytników
Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog
Janusz Kobielski – mgr inż. leśnik, Nadleśnictwo Ruszów
Weronika Kobylińska-Bunsch – mgr, historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko- znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń- skiego w Warszawie, dyrektor Instytutu Archeologii Paweł Konczewski – dr, Pracownia Archeologiczno-Kon- serwatorska „ANTIQUA”, wykładowca w Katedrze Antro- pologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Witold Migal – mgr, archeolog, Państwowe Muzeum Ar- cheologiczne w Warszawie, kierownik Pracowni Badań Ratowniczych
Jan Nowicki – kpt. rez., dziennikarz, regionalista, członek Rady Fundacji Fort-Rogowo
Piotr Oleńczak – dr, historyk, Mazowiecki Urząd Woje- wódzki w Warszawie, Biuro Wojewody, Kierownik Od- działu Współpracy Instytucjonalnej
Michał Paczkowski – mgr, Państwowe Muzeum Arche- ologiczne w Warszawie, Pracownia Badań Ratowniczych Łukasz Pardela – dr inż., Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu
Karol Piasecki – dr hab., biolog, antropolog, antropolog kultury, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Kierownik Ka- tedry oraz Zakładu Antropologii Ogólnej
Grzegorz Podruczny – dr hab., prof. Uniwersytetu Ada- ma Mickiewicza w Poznaniu, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Collegium Polonicum
Kamil Potrzuski – mgr, historyk, asystent w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
342
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas • 9 Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In-
stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie
Piotr Artur Sobczak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Paweł Stachowiak – mgr, archeolog, Muzeum Archeolo- giczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy
Jacek Szczurowski – dr, po. kierownika Katedry Antro- pologii, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Konrad Szostek – lic., archeolog, Instytut Archeologii Uni- wersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne
Andrzej W. Święch – mgr, archeolog, Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski
Monika Włoszek – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Sta- rożytników
Jakub Wrzosek – mgr, archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Kierownik Zespołu ds. ekspertyz i analiz za- bytków archeologicznych
Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Anna I. Zalewska – dr hab., archeolog i historyk, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej Paweł Zawadzki – mgr, archeolog, Fundacja „Łużyce wczoraj i dziś”
Katarzyna Zdeb – mgr, archeolog, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Adam Żywiczyński – mgr, zabytkoznawca i konserwator, Miejski Konserwator Zabytków w Suwałkach
