Wielkie tematy literatury amerykańskiej. T. 8, Przemoc

literatury

amerykańskiej

Tom 8: Przemoc

Wielkie tematy

literatury

amerykańskiej

Tom 8: Przemoc

pod redakcją

Soni Caputy i Agnieszki Woźniakowskiej

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ● Katowice 2019

Recenzent Ewa Łuczak

Wstęp (Sonia Caputa, Agnieszka Woźniakowska) 7 Urszula Niewiadomska-Flis

Kij i marchewka – pożywienie jako narzędzie kontroli w narracjach niewolni- ków 11

Aleksandra Hołubowicz

Czy można ufać dorosłym? Przemoc w czarnych społecznościach z perspektywy dziecka Pantery The Beautiful Struggle autorstwa Ta-Nehisi Coatesa 29

Joanna Wildowicz

Historia, mit amerykańskiego Zachodu, przemoc Wojenne i rewolucyjne remi- niscencje w Tetralogii Pogranicza Cormaca McCarthy’ego 51

Anna Samborowska

Pomiędzy faktem a fikcją – reportaż z Operacji „Iracka Wolność” 69 Eric Starnes

„Krew patriotów i tyranów”: motyw przemocy w powieściach amerykańskiego nurtu patriotyczno-konstytucjonalistycznego 85

Iwona Filipczak

Nie tylko romans – przemoc w wybranych utworach Chitry Banerjee Divaka runi 107

Varia

Magdalena Bednorz

Przemoc nigdy się nie zmienia: obrazy przemocy w twórczości fanów gier wideo z serii Fallout 131 Indeks osobowy (zestawiła Agnieszka Woźniakowska) 147 Noty o Autorach 151

Przemoc jest motywem przewodnim kolejnego, ósmego tomu Wielkich tematów literatury amerykańskiej Historia Stanów Zjednoczonych, jak wia- domo, obfitowała w  wydarzenia wiążące się z  różnym formami przemo- cy: począwszy od faktu, że część kolonii stworzyli mieszkańcy, którzy byli prześladowani z  powodów religijnych w  swojej ojczyźnie, poprzez krzyw- dy wyrządzone przez kolonistów i  ich potomków rdzennym mieszkańcom kontynentu amerykańskiego, przez wojny i konflikty na tle ekonomicznym, politycznym, rasowym czy religijnym, aż po zamachy terrorystyczne Ofia- rami przemocy byli przedstawiciele wszystkich warstw społecznych: prezy- denci (Abraham Lincoln, James Garfield, William McKinley i John F Kenne- dy stali się przecież ofiarami zamachowców) i  liderzy ruchów społecznych (do najbardziej znanych należą niewątpliwie Martin Luther King, Malcolm X czy Medgar Evers), zwykli obywatele, a także, a może zwłaszcza, niewolnicy

Przemoc dotykała całych społeczności, na przykład plemion Indian, ale i jednostek Przybierała różne formy – te widoczne, objawiające się okalecze- niem fizycznym ofiar, i  bardziej subtelne, choć często nie mniej okrutne  – jak przemoc psychiczna

Przemoc stała się także „wielkim tematem” literatury amerykańskiej, a tym samym obiektem krytycznej analizy Taką analizę przeprowadził mię- dzy innymi Richard Slotkin, który w trylogii dotyczącej mitu amerykańskie- go pogranicza podkreślił przemocowe rozwiązania, jakie stosowali najpierw kolonizatorzy, a  potem Amerykanie w  momentach ekspansji geograficznej, politycznej czy ekonomicznej W ostatniej części swojej trylogii zatytułowa- nej Gunfighter Nation. The Myth of the Frontier in Twentieth Century America Slotkin poddał analizie tak zwany mit pogranicza i pokazał, że teoria wyż- szości białej rasy (Anglosasów – WASP) wywarła ogromny wpływ na kulturę popularną oraz na politykę Stanów Zjednoczonych w XX wieku¹ Każdy etap

1 R Slotkin: Gunfighter Nation. The Myth of the Frontier in Twentieth Century Ame­

rica Norman: University of Oklahoma Press, 1998 Pierwsze dwie części trylogii noszą

rozwoju mitu pogranicza i  związane z  tym osiągnięcie pewnego „postępu”

wiąże się z aktem przemocy (violent action) – pisze Slotkin² Autor ilustruje swoją tezę licznymi przykładami, począwszy od literatury, poprzez film czy prezentację postaw przywódców politycznych Krytyk podkreśla, że prze- moc stała się nieodłączną częścią kultury i polityki amerykańskiej, a mit po- granicza – usprawiedliwieniem dla ekspansjonizmu amerykańskiego, czego przykładem może być między innymi wojna w Wietnamie

Amerykańska skłonność do przemocy widoczna jest nadal; masowe za- bójstwa i  strzelaniny w  szkołach są niestety także jej wyrazem, a  o  bru- talności policji ciągle donoszą amerykańskie media (przykładem może być słynny przypadek Rodneya Kinga z  1992 roku czy mające miejsce w  2015 roku zamieszki w Baltimore, które zszokowały opinię publiczną)

Co ciekawe, przemoc jest postrzegana nie tylko jako niechlubny aspekt charakteru amerykańskiego, lecz także jako ten czynnik, który umożliwiał czynienie dobra Richard Maxwell Brown w swoim dziele Strain of Violence:

Historical Studies of American Violence and Vigilantism zauważa, iż to właśnie dzięki zastosowaniu przemocy Amerykanie zdobyli niepodległość, uporali się z kwestią niewolnictwa, wprowadzili względny spokój na amerykańskim pograniczu, ponieważ pozwolili członkom samozwańczej straży obywatel- skiej na aktywne działania; paradoksalnie więc wszechobecne zastosowa- nie przemocy zrodziło potrzebę powołania policji, a w rezultacie wzbudziło zamieszki, które miały miejsce w  trzeciej i  czwartej dekadzie XIX wieku Zatem z jednej strony, jak twierdzi Brown, przemoc niewątpliwie nie należy do amerykańskiego systemu wartości, ale z  drugiej strony „na przestrzeni dziejów Stanów Zjednoczonych zastosowanie przemocy spowodowało, że stała się ona rzeczywiście częścią amerykańskiej struktury wartości, mimo iż nie jest to oficjalnie uznane stanowisko”³

Brown omawia także bardzo silny związek pomiędzy prawem a bezpra- wiem, które również rodzi przemoc Prawo linczu, swą nazwę zawdzięczają- ce pułkownikowi Charlesowi Lynchowi (lynch law), było przecież stosowane zgodnie z literą prawa i początkowo (w latach 1767–1769) skierowane wobec tych, którzy dopuścili się zbrodni (zarówno tej prawdziwej, jak i domniema- nej) Stosowaną karą cielesną w tamtym czasie były chłosty; dopiero w po- łowie XIX wieku formą realizacji prawa linczu była kara śmierci, najczęściej przez powieszenie⁴ Przemoc na tle rasowym zrodziła Ku Klux Klan, którego tytuły: Regeneration Through Violence: The Mythology of the American Frontier 1600–1860 (1973) oraz The Fatal Environment: The Myth of the Frontier in the Age of Industrialization, 1800–1890 (1985)

2 R Slotkin: Gunfighter Nation…, s 11

3 R M Brown: Strain of Violence: Historical Studies of American Violence and Vigilan­

tism Oxford–New York: Oxford University Press, 1975, s 36, tłum – S C , A W

4 Ibidem, s 21

członkowie dopuszczali się przemocy i  wyrządzali olbrzymią krzywdę nie tylko czarnoskórym mieszkańcom USA, lecz także Amerykanom pochodze- nia żydowskiego, katolikom czy nawet białym (WASP – White Anglo-Saxon Protestant), którzy nie żyli zgodnie z  moralnością tak zwanego Bible Belt (w szczególności w latach dwudziestych XX wieku)⁵

Tematowi przemocy poświęcili uwagę liczni pisarze amerykańscy, wśród nich James Fenimore Cooper, Jack London, Ernest Hemingway, William Faulk ner, John Steinbeck, Ralph Ellison, Richard Wright, Kurt Vonnegut, Philip Roth, Jerzy Kosiński, Toni Morrison W  niniejszym tomie przedsta- wiono różne spojrzenia na zagadnienie centralne dla tożsamości amerykań- skiej Oto kilka uwag na temat zamieszczonych w tomie artykułów

Jedną z form przemocy bardzo mocno związaną z historią Stanów Zjed- noczonych było niewolnictwo, a także będąca jego skutkiem dyskryminacja na tle rasowym Tej formie ucisku poświęcono dwa artykuły w  tym tomie Wielkich tematów… Pierwszy z nich: Kij i marchewka – pożywienie jako narzę­

dzie kontroli w  narracjach niewolników Urszuli Niewiadomskiej-Flis, dotyczy problemu sprawowania kontroli nad niewolnikami w południowych stanach USA za pomocą racjonowania żywności Autorka artykułu przedstawia sy- stem przyznawania jedzenia lub odbierania go jako jedną z  metod podpo- rządkowywania niewolników plantatorom; argumentuje, że rasizm, którego mechanizmy działania przedstawił w powieści z 1940 roku Richard Wright, nie należy do przeszłości, ale i obecnie odgrywa znaczącą rolę w społeczeń- stwie amerykańskim, choć przybrał mniej ostentacyjną formę Tekst Alek- sandry Hołubowicz dotyczy współczesnej wspólnoty Afroamerykanów, któ- rzy doznają przemocy ze strony własnej grupy Przedmiotem analizy jest zwłaszcza przemoc doznawana przez dzieci i nastolatków z rąk rówieśników lub członków rodziny Zaprezentowane w  artykule rozważania oparto na autobio grafii The Beautiful Struggle [Piękna walka] autorstwa amerykańskiego pisarza Ta-Nehisi Coatesa

Ze skutkami wojen i  rewolucji zmagają się także bohaterowie powieści Cormaca McCarthy’ego, które poddaje analizie w  swoim artykule Joanna Wildowicz Na kanwie krwawej historii pogranicza meksykańsko-amery- kańskiego autorka eksponuje piętno, jakie przemoc odcisnęła na egzystencji współczesnych pograniczników, a zwłaszcza na bohaterach powieści, w któ- rych pamięć minionych wydarzeń jest wciąż żywa Artykuł Anny Sam- borowskiej stanowi próbę pokazania sposobu, w  jaki David Finkel, autor książki reportażu pt The Good Soldiers, korespondent wojenny opisujący wy- darzenia z  Operacji „Iracka Wolność”, buduje narrację, aby w  subiektywny sposób wpłynąć na reakcję czytelników i wyrazić swoją dezaprobatę wobec militarnych działań prowadzonych w  Iraku Inne spojrzenie na przemoc,

5 Ibidem, s 28

tym razem wobec białych konserwatystów, ukazane jest w  artykule Erica Starnesa, który skupia się na motywach przemocy w powieściach niszowego amerykańskiego nurtu patriotyczno-konstytucjonalistycznego, do którego należą tacy pisarze, jak Thomas Dixon, William W Johnstone oraz Matthew Bracken Autor artykułu przedstawia w  nim także refleksję nad posiada- niem i  noszeniem broni w  Stanach Zjednoczonych oraz próbuje wyjaśnić, dlaczego przemoc stała się częścią amerykańskiej tożsamości

Iwona Filipczak poddaje analizie wczesną twórczość Chitry Banerjee Di- vakaruni, amerykańskiej autorki pochodzenia hinduskiego – porusza kwe- stie przemocy wewnątrz grupy etnicznej oraz w  kontakcie międzykultu- rowym Autorka artykułu zwraca szczególną uwagę na przemoc, która ma swoje źródło w  systemie patriarchalnym silnie zakorzenionym w  Indiach, często zrekonstruowanym przez rodziny imigranckie mieszkające w  Sta- nach Zjednoczonych, jak i  na przemoc wobec Innego, który stoi w  opozycji do amerykańskiego – anglonormatywnego – centrum

W ostatniej części tomu, tj w sekcji Varia, proponujemy naszym Czytel- nikom lekturę artykułu Magdaleny Bednorz, która opisuje obrazy przemocy w  twórczości fanów gier wideo z  serii Fallout, wydanych przez amerykań- skie studia i bijących w ostatnich latach rekordy popularności

Mimo że artykuły zawarte w  niniejszym tomie nie wyczerpują zagad- nień związanych z motywem przemocy, który pojawia się w twórczości licz- nych amerykańskich autorów, żywimy nadzieję, że chociaż w  pewien spo- sób przybliżą Państwu problematykę kluczową dla zrozumienia tożsamości amerykańskiej

Bibliografia

Brown R M : Strain of Violence: Historical Studies of American Violence and Vigilantism Oxford–New York: Oxford University Press, 1975

Slotkin R : Gunfighter Nation. The Myth of the Frontier in Twentieth Century America Norman: University of Oklahoma Press, 1998

Sonia Caputa, Agnieszka Woźniakowska

Instytut Filologii Angielskiej

Kij i marchewka –

pożywienie jako narzędzie kontroli w narracjach niewolników

Należy bowiem pamiętać, że ludzi trzeba albo potrak- tować łagodnie, albo wygubić, gdyż mszczą się za błahe krzywdy, za ciężkie zaś nie mogą Przeto gdy się krzyw- dzi człowieka, należy czynić to w  ten sposób, aby nie trzeba było obawiać się zemsty¹

Relacje rasowe na plantacjach w południowych stanach USA były oparte na kontroli czarnoskórych niewolników przez ich białych właścicieli oraz na próbach biernego nieposłuszeństwa bądź rebelii podejmowanych przez cie- miężonych Wydaje się, że plantatorzy oraz nadzorcy plantacji postępowali zgodnie z poglądami Arystotelesa, który twierdził, że życie niewolnika jest określone przez trzy elementy: pracę, karę i  jedzenie Przyswoiwszy sobie idee starożytnego filozofa, plantatorzy stosowali środki przymusu (poniża- nie, chłosta, smaganie batogiem, okaleczenia i inne kary cielesne), by wymóc pracę² Mniej sadystyczni właściciele, którzy kierowali się bądź odruchami ludzkimi, bądź wyczuciem kapitalistycznym, aby wywierać wpływ na swój

„ruchomy majątek” (the chattel), stosowali zachęty, takie jak: zgoda na posia- danie ogródków przy kwaterach niewolników, wyznaczanie czasu wolnego czy przyznawanie dodatkowych racji żywnościowych

1 N Machiavelli: Książę Tłum C Nanke W: Idem: Wybór pism Oprac K Ża- boklicki Wstępem opatrzył J Malarczyk Warszawa: Państwowy Instytut Wydawni- czy, 1972, s  139–230

2 Za przykład może posłużyć slave narrative autorstwa Fredericka Douglassa Nar­

rative of the Life of Frederick Douglass, An American Slave, Written by Himself Boston: Anti- -Slavery Office, 1845 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/

douglass/douglass html [dostęp: 10 stycznia 2017], s 111 Douglass podaje przykłady bła- hych powodów, które były wymówką dla pana Hopkinsa, aby wychłostać niewolników

Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie roli pożywienia jako na- rzędzia przemocy w kształtowaniu relacji między białymi plantatorami a ich czarnoskórymi niewolnikami w  południowych stanach USA Slave narrati­

ves, opublikowane zarówno w czasach niewolnictwa, jak i po jego zniesieniu w  drugiej połowie XIX wieku, oraz wywiady z  byłymi niewolnikami prze- prowadzone w latach trzydziestych XX wieku w ramach The Works Progress Administration (WPA)³ stanowią materiał do analizy obecnych w literaturze sposobów wykorzystania pożywienia jako instrumentu kontroli niewolni- ków lub narzędzia służącego do przeciwstawiania się przemocy białych

Problem wielkości racji żywnościowych zniewolonych Afrykanów był poruszany przez takich historyków, jak: Eugene Genovese (Roll, Jordan, Roll:

The World the Slaves Made), Kenneth Stampp (The Peculiar Institution: Slave­

ry in the Antebellum South) i  Ira Berlin (Many Thousands Gone: The First Two Centuries of Slavery in North America)⁴ Ich rozważania jednakże skupiają się na jakości oraz ilości jedzenia przewidzianego dla niewolników, a  nie na retorycznym wykorzystaniu pożywienia w  konstruowaniu relacji planta- tor – niewolnik What the Slaves Ate: Recollections of African American Foods and Foodways from the Slave Narratives autorstwa Herberta Coveya i Dwighta Eisnacha jest jedyną pozycją książkową poświęconą badaniu nie tylko ka- lorycznych niedoborów w  diecie niewolników oraz wartości odżywczej ich pożywienia; autorzy książki zwracającą również uwagę na to, że ustalanie racji żywnościowych było wykorzystywane do utrzymywania dominacji właścicieli nad ich „żywym inwentarzem”⁵

3 W  ramach The Works Progress Administration (WPA) w  latach 1936–1938 prze- prowadzono 2 200 wywiadów z byłymi niewolnikami Pomimo że stanowią one bogate źródło wiedzy historycznej o egzystencji niewolników na plantacjach, należy zachować ostrożność w formułowaniu na podstawie tych materiałów pochopnych uogólnień, gdyż relacje te z natury rzeczy oferują subiektywną, potencjalnie wypaczoną przez bieg czasu wersję rzeczywistości Zwrócili na to już uwagę historycy – zob m in : T Soapes: The Federal Writers’ Project Slave Interviews: Useful Data or Misleading Source „The Oral Histo- ry Review” 1977, vol 5, s 33–38; H A Jacobs: Incidents in the Life of a  Slave Girl Boston 1861 Documenting the American South http://docsouth unc edu/fpn/jacobs/jacobs html [dostęp: 10  stycznia 2017], s 223–227; A Yentsch: Excavating the South’s African Ame­

rican Food History In: African American Foodways: Explorations of History and Culture Ed A Bower Urbana: University of Illinois Press, 2007, s 59–98 Z tego też powodu w ni- niejszej analizie wykorzystuję zarówno slave narratives, jak i wywiady z byłymi niewol- nikami w ramach WPA

4 E Genovese: Roll, Jordan, Roll: The World the Slaves Made New York: Pantheon Books, 1974; K Stampp: The Peculiar Institution: Slavery in the Antebellum South New York:

Vintage Books, 1956; I Berlin: Many Thousands Gone: The First Two Centuries of Slavery in North America Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press, 1998

5 H Covey, D Eisnach: What the Slaves Ate: Recollections of African American Foods and Foodways from the Slave Narratives Santa Barbara, CA: Greenwood Press, 2009

Plantatorzy i nadzorcy w południowych stanach USA uważali, iż siła per- swazji, stały nadzór oraz inne środki przymusu są głównymi sposobami za- rządzania niewolnikami na plantacjach⁶ Służyło temu również stworzenie hierarchii „żywego inwentarza” – zgodnie z zasadą „dziel i rządź”, dokonywa- no podziału na niewolników pracujących w  posiadłościach plantatorów (do niewolników tych zaliczano osobistych służących, kucharki czy kamerdyne- rów) oraz na niewolników zmuszanych do ciężkiej pracy na polu (field workers), co tworzyło animozje i rozbijało solidarność niewolników⁷ Od tego, w której grupie znalazł się niewolnik, niewątpliwie zależały warunki jego bytowania, dieta oraz zakres przywilejów Co więcej, wybór codziennych aktów sprzeci- wu wobec wyzysku i przemocy był podyktowany tym podziałem Jak twierdzi historyk John Blassingame, domowi służący byli „elitą” wśród niewolników Mogli cieszyć się z przywilejów niedostępnych niewolnikom pracującym na polu; dieta niewolników pracujących w posiadłości plantatora była bardziej różnorodna, gdyż mieli oni dostęp do resztek jedzenia ze stołów plantatorów⁸ Paul Escott w swoim studium Slavery Remembered przytacza wypowiedzi nie- wolników, z których wynika, iż czarnoskóra służba domowa mogła winić tyl- ko siebie za głód, gdyż bliskość białej rodziny nie tylko gwarantowała lżejsze warunki pracy oraz lepsze jedzenie⁹, lecz także umożliwiała kradzież poży- wienia, jeśli takowe nie zostało służbie darowane jako bonus za dobrą pracę Poczucie frustracji spowodowane „niesprawiedliwym” uprzywilejowywa- niem jednej grupy zniewolonych Afrykanów wyczuwalne było w takim epi- tecie, jak „stary nadęty domowy szczur”, którym niesprawiedliwie obrzucana była Tilda Johnson przez niewolników pracujących na roli¹⁰ Przypadki trakto- wania służby domowej jako sprzedajnych „zdrajców” własnej rasy (o jednym z nich mówi Henry Bibb w swojej slave narrative) świadczą o tym, że planta- torzy skutecznie niszczyli lojalność wewnątrzgrupową niewolników na swo- ich plantacjach Jako „uszy i oczy plantatora” służba domowa niejednokrotnie donosiła właścicielom na niewolników planujących kradzież jedzenia¹¹ W za-

6 Na podstawie wywiadów przeprowadzonych z  niewolnikami w  latach 1827–1863, zamieszczonych w: Slave Testimony: Two Centuries of Letters, Speeches, Interviews, and Auto biographies Ed J Blassingame Baton Rouge: Louisiana State University Press, 1977, s  245

7 H Aptheker: American Negro Slave Revolts New York: Columbia University Press, 1943, s 61

8 J Blassingame: The Slave Community: Plantation Life in the Antebellum South New York: Oxford University Press, 1979, s 250

9 P Escott: Slavery Remembered: A  Record of Twentieth­Century Slave Narratives Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1979, s 60

10 Cyt za: H Covey, D Eisnach: What the Slaves Ate…, s 55

11 Narrative of the Life and Adventures of Henry Bibb, An American Slave, Written by Him­

self New York 1849 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/

bibb/bibb html [dostęp: 10 stycznia 2017], s 136

mian za nagrodę w  postaci przywilejów domowych (na przykład za dodat- kowe porcje jedzenia) służba domowa pomagała w wykrywaniu podejmowa- nia niedozwolonych czynności lub działalności wywrotowej pobratymców¹²

Gorszy status „niewolników rolnych” (field hands) przejawiał się nie tyl- ko w ilości czy jakości jedzenia, które dostawali, lecz także w formach jego podania – znakiem upokorzenia niewolników pracujących na polu było jada- nie przez nich posiłków ze żłobów jak zwierzęta, podczas gdy służba domo- wa korzystała z  talerzy i  ze sztućców¹³ Dodatkowo poniżano niewolników, co opisuje Frederick Douglass w  swojej slave narrative, zmuszaniem ich do wyścigu po strawę; miało to pozbawić niewolników godności, sprowadzić ich do poziomu zwierzęcia – jedynie najsilniejsi i najszybsi odchodzili od koryt nasyceni, potrafili zaspokoić głód kosztem słabszych jednostek¹⁴ Również czas przyznawany na zjedzenie posiłków mógł być wykorzystywany jako narzędzie ucisku; Frederick Douglass wyjawia, iż jego właściciel pan Covey dręczył niewolników poprzez wyznaczanie niewystarczającej ilości czasu (na przykład 5 minut) na posiłki dla mężczyzn harujących cały dzień na polu bawełny w skwarze słońca¹⁵ Pośpieszne pożeranie jedzenia przez niewolni- ków niewątpliwie utwierdzało plantatorów w ich wyższości nad „zezwierzę- conymi” istotami

Niezależnie od tego, czy plantatorzy i  nadzorcy stosowali groźby czy zachęty (metodę kija i  marchewki), celem dążeń białych panów było uczy- nienie niewolników uległymi i  pokornymi¹⁶ Aby niechęć i  frustrację prze- mienić w wymuszoną pokorę czy pozorne zadowolenie¹⁷, biali południowcy posługiwali się pożywieniem jako pozytywnym bodźcem motywującym do pracy w  warunkach dalekich od ideału Plantatorzy, którzy – jak dr James Green Carson z Missisipi – nigdy nie używali bata jako narzędzia przemocy w  stosunku do niewolników, a  jednocześnie karali własne dzieci za okazy- wanie pogardy dla niewolników czy niechęci do nich, byli w mniejszości¹⁸

Z  największym szacunkiem wśród niewolniczej siły roboczej trakto- wane były kucharki; szanowali je zarówno sami niewolnicy, jak i  biali

„pracodawcy”¹⁹ Doceniano w ten sposób wrodzony talent kobiet, ich pomy- słowość i zdolność improwizacji w kuchni Prestiż wynikający z najwyższej rangi w  hierarchii niewolniczej częściowo rekompensował czarnoskórym

12 J Blassingame: The Slave Community…, s 260

13 P Escott: Slavery Remembered…, s 60

14 Narrative of the Life of Frederick Douglass…, s 27

15 P Escott: Slavery Remembered…, s 60

16 J Blassingame: The Slave Community…, s 256

17 Ibidem, s 257

18 Ibidem, s 263

19 E Fox-Genovese: Within the Plantation Household: Black and White Women of the Old South Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1988, s 160

kucharkom trudy wykonywanej pracy, a  z  pewnością zapewniał ich dzie- ciom dostęp do mniej lub bardziej legalnie zdobytych posiłków

Zwyczajowo przydział żywności – mąka kukurydziana, słonina i niewiel- kie ilości warzyw – był na wielu plantacjach tak skromny, że nie pozwalał na zaspokojenie zapotrzebowania na wartości odżywcze osobom wykonującym wyczerpującą pracę²⁰ Na przykład miesięczna racja jedzenia, którą otrzy- mywał Frederick Douglass, to 1 buszel mąki kukurydzianej i 8 funtów ryby lub wieprzowiny/słoniny²¹ W  ekonomii opartej na maksymalizacji zysku niewolnicy otrzymywali minimum pożywienia²² – dzięki temu mogli wyko- nywać swoje obowiązki, ale jednocześnie zbytnio się nie rozleniwiali Mini- malizowanie porcji żywieniowych było wykorzystywane przez plantatorów jako narzędzie kontroli niewolników Przyznanie dodatkowej porcji (pół kilo grama) słoniny na tydzień było nagrodą dla pracowitych i  pokornych niewolników²³ Nadzieja na zmniejszenie permanentnego głodu okazywała się często wystarczającą motywacją do bycia posłusznym

Traktowanie niewolników przez plantatorów zgodnie z zasadami pater- nalizmu można również rozpatrywać jako element metody kija i marchew- ki, metody stosowanej do skłaniania taniej siły roboczej do posłuszeństwa

20 Dieta niewolników stanowiła temat burzliwej debaty wśród historyków Więk- szość z nich twierdziła, że racje żywieniowe nie były wystarczające lub były źle zbilan- sowane (S Hilliard: Hog Meat and Cornpone: Foodways in the Antebellum South In: Mate­

rial Life in America, 1600–1860 Ed R B S George Boston: Northeastern University Press, 1988, s 311–332) Inni natomiast przekonywali, że z ekonomicznego punktu widzenia do- brze nakarmiony niewolnik był lepszym pracownikiem i rzadziej kradł jedzenie, dlatego z  pewnością niewolnicy musieli być wystarczająco dobrze karmieni (R B R Flanders:

Plantation Slavery in Georgia Cos Cob, CT: J E Edwards, 1967; R H Taylor: Slaveholding in North Carolina: An Economic View New York: Negro Universities Press, 1926)

21 Narrative of the Life of Frederick Douglass…, s 10 W  systemie metrycznym odpo- wiednio: około 30 kilogramów mąki kukurydzianej i  3,6 kilograma ryby lub słoniny miesięcznie Solomon Northup w Twelve Years a Slave, książce, która doczekała się ekra- nizacji w 2013 roku, podaje typowy tygodniowy przydział racji żywieniowych na plan- tacji pana Eppsa Co niedzielę niewolnik otrzymywał 1,5 kilograma słoniny i wystarcza- jąco kukurydzy, aby uzyskać 7 kilogramów mąki kukurydzianej Dieta nie obejmowała herbaty, kawy, cukru, a  często również soli (Twelve Years a  Slave: Narrative of Solomon Northup, a Citizen of New­York, Kidnapped in Washington City in 1841, and Rescued in 1853 Auburn, Derby and Miller 1853 Documenting the American South http://docsouth unc edu/fpn/northup/northup html [dostęp: 10 stycznia 2017], s 168–169) Z  ironią Northup stwierdza, że żaden niewolnik na plantacji Eppsa nie będzie cierpiał na podagrę, „choro- bę ludzi bogatych” prowadzących dostatnie życie (ibidem, s 169)

22 Plantacje południowców były bardziej efektywne niż farmy na Północy zatrudnia- jące płatnych najemców, co udowodnili Robert W Fogel i Stanley L Engerman w Time on the Cross: The Economics of American Negro Slavery (Boston: Little, Brown, 1974)

23 D Spivey: The Peppers, Crackling, and Knots of Wool Cookbook: The Global Migration of African Cuisine New York: State University of New York Press, 1999, s 250

Wspomnienia byłych niewolników zawarte w  When I  Was a  Slave: Memoirs from the Slave Narrative Collection²⁴, zbiorze redagowanym przez Normana Yetmana, potwierdzają, że pozwolenie na posiadanie ogródków warzywnych przy kwaterach niewolniczych²⁵ czy zezwolenie na polowanie i wędkowanie w „czasie wolnym od pracy”²⁶ stanowiły kolejne narzędzia kontroli Udziela- nie takich zgód mogło jednocześnie rozgrzeszać plantatorów z potencjalnego poczucia winy za wydawanie niewolnikom niewystarczających do wykony- wania katorżniczej pracy racji żywnościowych

Zamiast stałej groźby przemocy niektórzy plantatorzy, tacy jak Bennet Barrow z  Luizjany, stosowali ustępstwa w  sprawowaniu ścisłej kontroli nad niewolnikami²⁷, na przykład wyrażali zgodę na uprawianie i  sprzedaż warzyw z  przydomowego ogródka²⁸, oferowali nagrody pieniężne za wy- jątkową wydajność w pracy²⁹ W teorii zadowolenie niewolnika wynikające z  otrzymania dodatkowego funta mięsa za tygodniową pracę bez przesto- jów³⁰, dodatku do diety w postaci „luksusowej” melasy³¹, opieki medycznej³² miało z  jednej strony zwiększać produktywność, z  drugiej zaś zmniejszać rewolucyjne napięcia wśród niewolników czy likwidować ogniska zapalne w  relacjach plantator – niewolnik Implementowana przez plantatora Ben- neta Barrowa strategia zarządzania „żywym inwentarzem” opierająca się na pomysłowych metodach zachęcania niewolników do pracy doczekała się dokładnej analizy w  Plantation Life in the Florida Parishes of Louisiana Edwi-

24 When I Was a Slave: Memoirs from the Slave Narrative Collection Ed N Yetman Mi- neola, NY: Dover, 2002

25 J Forret: Race Relations at the Margins: Slaves and Poor Whites in the Antebel­

lum Southern Countryside Baton Rouge: Louisiana State University Press, 2006, s 81;

R B R   Flanders: Plantation Slavery in Georgia…, s 157; L H Owens: This Species of Pro­

perty: Slave Life and Culture in the Old South New York: Oxford University Press, 1976, s  53; E  Fox-Genovese: Within the Plantation Household…, s 95

26 K Stampp: The Peculiar Institution…, s 164–165; E Fox-Genovese: Within the Plan­

tation Household…, s 96; P David: Reckoning with Slavery: A Critical Study in the Quantitati­

ve History of American Negro Slavery New York: Oxford University Press, 1976, s 281–282

27 K Hillard: Master, Slaves, and Exchange: Power’s Purchase in the Old South New York: Cambridge University Press, 2014, s 3

28 Wielu plantatorów pozwalało niewolnikom uprawiać warzywa i  owoce w  przy- domowych ogródkach, jednakże nie zgadzało się na taką aktywność w celach zarobko- wych, gdyż – jak sądziło – mogło to odwracać uwagę niewolników od pól uprawnych należących do plantatorów Podaję za: Plantation Life in the Florida Parishes of Louisiana, 1836–1854, as Reflected in the Diary of Bennett H. Barrow Ed E A Davis New York: Colum- bia University Press, 1943, s 44–45

29 E Genovese: Roll, Jordan, Roll…, s 314; K Stampp: The Peculiar Institution…, s  166–167; Plantation Life in the Florida Parishes of Louisiana…, s 41

30 K Hillard: Master, Slaves, and Exchange…, s 22

31 Ibidem

32 Plantation Life in the Florida Parishes of Louisiana…, s 42–43

na Adamsa Davisa i  The Peculiar Institution: Slavery in the Antebellum South Kennetha Stamppa Obydwaj historycy zwracają uwagę na ilość czasu, jaką Barrow poświęcił na organizację systemu pracy przymusowej na plantacji, oraz na kreatywność plantatora w  zwiększaniu produktywności niewolni- ków Na przykład podczas zbioru bawełny Barrow podzielił pracujących na dwie rywalizujące z sobą brygady i motywował niewolników do pracy tym, że przegrywająca strona miała oddać obiad zwycięzcom³³

Wyznaczanie czasu wolnego na celebrowanie Bożego Narodzenia oraz innych świąt³⁴ miało skłaniać niewolników do posłuszeństwa oraz większej całorocznej produktywności Przerwa świąteczna, która funkcjonowała na zasadzie bachtinowskiego karnawału, miała wielorakie znaczenie dla utrzy- mania niewolników pod kontrolą w  trakcie całego roku pracy na plantacji Przerwa w rutynie katorżniczego wysiłku jedynie pozornie rozluźniała dy- scyplinę i  zmniejszała kontrolę na plantacjach, w  rzeczywistości obietnica nawet 5 lub 7 dni wolnych³⁵ była narzędziem skutecznie uciszającym głosy sprzeciwu wobec przemocy, na której zbudowano system niewolnictwa Jedynie nieliczni niewolnicy zdawali sobie sprawę, że uroczystości bożona- rodzeniowe stanowiły raczej przejaw zniewolenia niż szczodrości czy hojno- ści plantatorów³⁶ Autor Narrative of the Life of Frederick Douglass, An American Slave, Written by Himself otwarcie stwierdził, że uroczystości te są jednym z  najbardziej efektywnych sposobów powstrzymywania ducha powstań (the  spirit of insurrection) Gdyby plantatorzy zrezygnowali z  umożliwiania swoim niewolnikom świętowania, bez wątpienia doprowadziłoby to do ich powstania Świętowanie było więc swoistym wentylem bezpieczeństwa, któ- ry rozładowywał buntownicze nastroje bez konieczności gwałtownej zmia- ny plantacyjnego status quo za pomocą rebelii³⁷ Frederick Douglass to chwi- lowe wytchnienie od ciężkiej pracy, które pozwoliło niewolnikom znosić warunki życia na plantacji przez pozostałe 51 tygodni roku kalendarzowego, postrzegał jako sposób utrzymywania umysłów niewolników w oczekiwaniu

33 Ibidem, s 41

34 K Stampp: The Peculiar Institution…, s 169–170; Plantation Life in the Florida Pari­

shes of Louisiana…, s 50

35 H A Jacobs: Incidents in the Life of a  Slave Girl…, s 13; J Stroyer: My Life in the South Salem: Salem Observer Book and Job Print, 1885 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/stroyer85/stroyer85 html [dostęp: 25 stycznia 2017], s 46–47 Rekordzistą w  tej kategorii był Barrow, który w  jednym roku dał swoim nie- wolnikom 12 dni wolnego na świętowanie Bożego Narodzenia Uznał jednak post factum, że ofiarowanie takiej ilości wolnego czasu jest przesadą Podaję za: S Bigham, R E May:

The Time O’ All Times? Masters, Slaves, and Christmas in the Old South „Journal of the Early Republic” 1998, vol 2 (18), s 208

36 Narrative of the Life of Frederick Douglass…, s 75

37 Ibidem, s 74–75

na tymczasową wolność oraz potencjalną przyjemność w  ramach niewol- niczego systemu³⁸ Świętowanie zatem było z  jednej strony nagrodą – jeśli plantator, jak wskazuje Harriet Ann Jacobs w swojej slave narrative, nie miał do pracy niewolników żadnych zastrzeżeń – a z drugiej karą (odwołanie uro- czystości), jeśli takowe zastrzeżenia się pojawiły³⁹ Nie dziwi więc, że groźba

„uniemożliwienia” obchodzenia świąt dyscyplinowała rzesze czarnoskórych znacznie skuteczniej niż sam akt odwołania uroczystości, który mógł być karą za takie przestępstwa, jak kradzież zboża czy mięsa⁴⁰

Poza czasem wolnym przeznaczonym na celebrowanie świąt niewolnicy mogli mieć inne przywileje Bywali obdarowywani na przykład pieniędzmi⁴¹, drobnymi prezentami⁴², dodatkowym jedzeniem lub luksusowymi towarami, takimi jak: ciasta, puddingi, syropy, kremówki⁴³, które mogli – używam słów Susan McIntosh – „(z)niszczyć” w  tydzień⁴⁴ Użycie tego czasownika przez byłą niewolnicę pokazuje zdeprecjonowanie niewolników w  umysłach bia- łych plantatorów Pomimo że w swoich wspomnieniach były niewolnik Jacob Stroyer plantację, na której pracował, określił mianem „republiki miłości”⁴⁵, szczodrość plantatorów miała niewiele wspólnego z chrześcijańskim dobrym uczynkiem; obdarowywanie niewolników prezentami żywnościowymi było strategią, która miała na celu – jak dowodzi historyk Kathleen Hillard – stwo- rzenie więzi między plantatorem i niewolnikiem wybranym z anonimowego czarnego tłumu W  rytuale obdarowywania prezent jest tylko nośnikiem informacji na temat transakcji i relacji społecznych, w jakie wchodzą obda- rowujący i obdarowywany Zależność i poczucie przynależności niewolnika

38 F Douglass: My Bondage and My Freedom New York: Miller, Orton & Mulligan, 1855 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/douglass55/doug lass55 html [dostęp: 10 stycznia 2017], s 253–254

39 H A Jacobs: Incidents in the Life of a Slave Girl…, s 13; K Hillard: Master, Slaves, and Exchange…, s 143; H Covey, D Eisnach: What the Slaves Ate…, s 192–193

40 K Hillard: Master, Slaves, and Exchange…, s 143; E Genovese: Roll, Jordan, Roll…, s 574

41 Herbert Gutman oferuje dokładną analizę pozytywnych bodźców, jakie Bennet Barrow stosował na swojej plantacji w okresie okołobożonarodzeniowym przez kolejne 10 lat (H Gutman: Slavery and the Numbers Game: Critique of Time on the Cross Urbana:

University of Illinois Press, 1975, s 44–46) Więcej na temat obdarowywania prezenta- mi niewolników przez plantatorów w: S Bigham, R E May: The Time O’ All Times?…, s  271–276

42 J B Avirett (James Battle): The Old Plantation: How We Lived in Great House and Ca­

bin Before the War New York: F Tennyson Neely Co , 1901 Documenting the American So- uth http://docsouth unc edu/fpn/avirett/menu html [dostęp: 25 stycznia 2017], s  178–180

43 K Hillard: Master, Slaves, and Exchange…, s 136; H Covey, D Eisnach: What the Slaves Ate…, s 192

44 Podaję za: S Bigham, R E May: The Time O’ All Times?…, s 271

45 J Stroyer: My Life in the South…, s 178

umacniały się w  momentach rytualnego wręczania mu podarunków Plan- tatorzy kultywowali tradycyjne zachowania, aby w  pełni wykorzystać moc prezentów do umacniania społecznych zależności⁴⁶ Zwyczajowa wymiana uprzejmości przy okazji wręczania podarunków przypominała niewolnikom o opresyjnym paternalizmie i protekcjonalności plantatorów, zwłaszcza gdy niewolnicy z  własnej „nieprzymuszonej” (sic!) woli musieli z  pokorą przyj- mować podarunki i  w  zamian – jak donosi Stroyer w  My Life in the South  – tańczyć do ulubionych melodii plantatorów⁴⁷ Takie spektakle – o czym pisze Kathleen Hillard – afirmowały paternalistyczny porządek z represyjną pre- cyzją⁴⁸

Na wielu plantacjach niewolnicy mogli brać udział w  uroczystych kola- cjach bożonarodzeniowych organizowanych albo w  rezydencji plantatora, albo przed jej frontem, gdzie rozstawiano stoły⁴⁹ Uczty takie, które sami nie- wolnicy z  pieczołowitością przygotowywali przez wiele dni⁵⁰, były suto za- krapiane, a alkoholowa euforia opisywana była na stronach wielu slave nar­

ratives Dystrybucja whisky czy innych alkoholi wśród niewolników miała na celu osłabienie potencjalnego oporu wśród czarnoskórych mieszkańców plantacji⁵¹ Upojeni niewolnicy zamiast skorzystać z rozluźnionego nadzoru, aby uciec z niewoli na jankeską Północ, pozostawali w miejscu opresji Hen- ry Bibb, który brał ślub w czasie Bożego Narodzenia, spędzał pierwsze dni po ślubie na plantacji, zamiast uciekać z  małżonką do Kanady⁵² Bibb słusznie podejrzewał, że zgoda na ożenek w trakcie świąt była sprytnym manewrem właściciela niewolnika, który chciał się upewnić, że Henry – zajęty święto- waniem zaślubin – nie wybierze wolności Plantatorzy mogli mieć jeszcze jeden ukryty motyw, aby zachęcać niewolników do picia na umór (Douglass przytacza przykład zakładów plantatora z  niewolnikami o  to, który z  nich wypije więcej whisky bez upicia się): wyczerpanie organizmu będące skut- kiem nadmiernej konsumpcji alkoholu, według Douglassa, wzbudzało wstręt do wolności, w której ponosi się bolesne konsekwencje swoich działań, oraz

46 K Hillard: Master, Slaves, and Exchange…, s 137 Więcej na temat znaczenia ob- darowywania w budowaniu więzi społecznych w: J Carrier: Gifts and Commodities: Ex­

change and Western Capitalism Since 1700 London: Taylor & Francis, 1994

47 J Stroyer: My Life in the South…, s 47

48 K Hillard: Master, Slaves, and Exchange…, s 140

49 Twelve Years a Slave: Narrative of Solomon Northup…, s 214–217 Gutman cytuje pa- miętnik, w którym plantator Barrow wspomina obiady świąteczne (H Gutman: Slavery and the Numbers Game…, s 45–46) Przykłady slave narratives opisujących udział w świą- tecznych obiadach w rezydencjach plantatorów w: H Covey, D Eisnach: What the Slaves Ate…, s 194–195

50 J B Avirett (James Battle): The Old Plantation…, s 175–182

51 S Bigham, R E May: The Time O’ All Times?…, s 281

52 Narrative of the Life and Adventures of Henry Bibb…, s 41

napełniało niewolników paradoksalnym zadowoleniem na myśl o  powrocie do przewidywalnej, ujętej w karby zasad pracy w polu (jako reakcji na chaos i  irracjonalność prawdziwej natury tych ludzi zdemaskowanej pod wpły- wem whisky)⁵³

Czasem wolnym, gdy odstępowano od codziennego rygoru pracy na plan- tacji, był także okres zabijania świń oraz łuskania kukurydzy Jako ruchome wydarzenia okazywały się one korzystne dla obu stron Zabijanie świń i łu- skanie kukurydzy stanowiło dobrą okazję do uzupełnienia niedoborów ży- wieniowych (niewolnicy otrzymywali jedzenie za pracę „po godzinach”), co plantator wykorzystywał jako pozytywny bodziec zachęcający niewolników do wysiłku Umożliwiało także konspirowanie przeciwko plantatorom pod- czas uroczystości (gala affairs) wieńczących te okresowe święta⁵⁴, co skwapli- wie niewolnicy wykorzystywali

Motywowanie niewolników za pomocą pozytywnych bodźców nie za- wsze niestety przynosiło plantatorom długoterminowe korzyści Nagradza- nie, które miało gwarantować zadowolenie niewolnika, a  co za tym idzie, wpłynąć na jego produktywność, efektywność i zapał do pracy, często przy- nosiło gorsze efekty niż przemoc fizyczna wobec krnąbrnych pracowników Sam Bennet Barrow, jeden z bardziej kreatywnych i pomysłowych plantato- rów w zakresie motywowania niewolników do wysiłku, przyznał po latach, że nagradzanie niewolników nie przyczyniło się do zwiększenia ich produk- tywności – stwierdził, że im lepiej traktuje „żywy inwentarz”, tym gorzej się on zachowuje⁵⁵ Dlatego wypracowana przez plantatora strategia zarządzania niewolnikami łączyła w sobie karanie i nagradzanie, z przewagą tego pierw- szego komponentu Barrow znany był ze swoich brutalnych metod karania – osadzał „winowajców” w więzieniu na plantacji, skuwał łańcuchami, bił ba- togiem, groził nieposłusznym niewolnikom śmiercią, strzelał do nich i  ich poniżał⁵⁶ Szczególną kreatywnością wykazywał się w  kwestii publicznego poniżania Na przykład zmuszał czarnoskórych mężczyzn do wykonywania typowo kobiecych zadań, takich jak pranie, gotowanie, sprzątanie w domo- stwie lub noszenie kobiecych ubrań, co było formą symbolicznej „kastracji”

niepokornego niewolnika⁵⁷ Wielu winowajców wolało chłostę jako karę za ucieczkę niż upokorzenie ich męskiej dumy⁵⁸ Sally Robinson twierdzi, iż takie kary godziły we wszystkich czarnoskórych mieszkańców plantacji –

53 Narrative of the Life of Frederick Douglass…, s 75

54 E Genovese: Roll, Jordan, Roll…, s 316–317

55 Cyt za: H Gutman: Slavery and the Numbers Game…, s 41

56 P David: Reckoning with Slavery…, s 63

57 Plantation Life in the Florida Parishes of Louisiana…, s 164; J Jones: Labor of Love, Labor of Sorrow: Black Women, Work, and the Family from Slavery to the Present New York:

Basic Books, 1985, s 42

58 L H Owens: This Species of Property…, s 195

zarów no w  mężczyzn (wszechwładny biały i  zniewieściały czarny mężczy- zna), jak i w kobiety (dewaluacja pracy kobiet)⁵⁹

Plantatorzy wykorzystywali racjonowanie pożywienia do poniżania nie- wolników i  odzierania ich z  godności Wspomniane wcześniej wymuszone występy taneczne niewolników w  zamian za (dodatkowe) jedzenie noszą ewidentne znamiona celowego upokarzania Plantatorzy zmuszali niewolni- ków do tańca⁶⁰ oraz śpiewu (Douglass śpiewał dla pani Lukrecji w zamian za chleb)⁶¹ Frederick Douglass oraz Lunsford Lane wspominają również upo- korzenie tym, iż dzieci na plantacjach były karmione ze wspólnych koryt;

dziewczynki i chłopcy, ogarnięci wilczym głodem, pożerali jedzenie niczym świnie, często bez użycia sztućców⁶² Czarnoskóre dzieci zapraszano na obiad do rezydencji i  bacznie obserwowano ich zwierzęce „maniery” przy stole, które wywoływały rozbawienie białych gospodarzy i ich gości⁶³

Niewystarczające przydziały pożywienia (mąka kukurydziana, słonina, czasem melasa bądź kawa) uszczuplano w  ramach kary za przewinienia⁶⁴, a  nawet likwidowano, gdy „przydatność” leciwego niewolnika dla plantato- ra dobiegała końca Pożywienie – jak widać – jest wpisane w relacje między rasą, własnością a (nie)zdolnością do pracy, czy to ze względu na wiek, czy płeć, czy niepełnosprawność W Incidents in the Life of a Slave Girl Harriet Ann Jacobs wspomina, jak pani Flint z pogardą zaproponowała trawę zamiast co- tygodniowego przydziału mięsa wiekowemu niewolnikowi, którego rodzina wiernie służyła na tej plantacji od trzech pokoleń⁶⁵

Wielu plantatorów z Luizjany z „życzliwością” odnosiło się do niewolni- ków, którzy pragnęli mieć czas wolny w  weekend lub niedzielę Prawo do tego, aby dysponować swoim czasem, miało cenę – gdy czarnoskórzy prag- nęli wolności, musieli za nią odpowiednio zapłacić Dzień wolny wiązał się

59 S Robinson: Engendering the Subject: Gender and Self­Representation in Contempo­

rary Women’s Fiction New York: State University of New York Press, 1991, s 144

60 P Escott: Slavery Remembered…, s 22

61 F Douglass: My Bondage and My Freedom…, s 131

62 Narrative of the Life of Frederick Douglass…, s 27; L Lane: The Narrative of Lunsford Lane, Formerly of Raleigh, N.C. Embracing an Account of His Early Life, the Redemption by Purchase of Himself and Family from Slavery, and His Banishment from the Place of His Birth for the Crime of Wearing a Colored Skin Boston: J G Torrey, 1842 Documenting the Ame- rican South http://docsouth unc edu/neh/lanelunsford/menu html [dostęp: 10 stycznia 2017], s  13

63 P Escott: Slavery Remembered…, s 22–23

64 L H Owens: This Species of Property…, s 50; L G Clarke: Narrative of the Sufferings of Lewis Clarke, During a  Captivity of More than Twenty­Five Years, Among the Algerines of Kentucky, One of the So Called Christian States of North America Boston: David H Ela Prin- ter, 1845 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/clarke/menu html [dostęp: 15 stycznia 2017], s 25; Narrative of the Life of Frederick Douglass…, s 10

65 H A Jacobs: Incidents in the Life of a Slave Girl…, s 142

na przykład z mniejszym przydziałem pożywienia lub odebraniem racji ży- wieniowej⁶⁶

Plantatorzy chętnie ukazywali niewolnikom pułapki i trudy samostano- wienia Odpowiedzią na prośbę niewolnika o dodatkową porcję jedzenia mo- gło być obdarowanie go nim w nadmiarze Wydaje się, że w sytuacji perma- nentnego niedożywienia chwilowy przesyt nie jest problemem Plantatorzy znaleźli jednak sposób, by nagroda mogła być karą Jak tłumaczy Doug lass w swojej slave narrative, niewolnik dostawał ograniczoną ilość czasu na spo- życie dodatkowego przydziału jedzenia Gdy nie mógł zjeść nadmiaru po- karmu, ściągał na siebie gniew plantatora, który karał niewolnika chłostą za marnowanie jedzenia i/lub za bycie trudnym do zadowolenia Douglass wspomina również sytuację, gdy za kradzież melasy karano przymusem zje- dzenia jej ogromnej ilości Nadmiar słodkiej substancji powodował najpierw odruch wymiotny, później zaś prowokował uczucie wstrętu na samą myśl nie tylko o melasie, lecz także o wolności, gdyż kojarzyła się ona z konsump- cją zakazanych produktów⁶⁷

Z godną podziwu „gorliwością” właściciele chronili swoich niewolników również przed grzechem obżarstwa Lunsford Lane wspomina, że w kuchni i  jadalni sprawowano stały nadzór tak, aby samokontrola służby domowej nie musiała być wystawiona na próbę⁶⁸ Właściciel mógł oskarżyć niewol- nika o  obżarstwo, jeśli odkrył, że ten zjadł żywność przeznaczoną na stół gospodarzy oraz ich gości⁶⁹ Jak nietrudno się domyślić, karą była chłosta

Pożywienie było traktowane również jako element innych lekcji posłu- szeństwa, które miały pokazać niewolnikom ich miejsce w  „łańcuchu po- karmowym”, wśród osób żyjących na plantacji (pecking order) Bycie służbą domową nie zabezpieczało przed przemocą z rąk plantatora lub jego rodziny, służbę chłostano za błahostki, ignorancję, bezczelność czy po prostu za bycie w zasięgu ręki⁷⁰ Harriet Ann Jacobs wspomina, jak na plantacji Norcomów wykorzystywano pożywienie do manifestowania władzy nad służbą Jeśli posiłek nie był gotowy na czas, po nałożeniu jedzenia na talerze pani domu pluła do garnków z  resztkami potraw, aby niewolnicy nie mogli ich zjeść Pan domu wyrażał swoje niezadowolenie z uczty smaganiem batem kuchar- ki lub wpychaniem jej potraw do gardła, aż ta się krztusiła⁷¹ Aby uświado-

66 I Berlin: Many Thousands Gone…, s 348, 204

67 Narrative of the Life of Frederick Douglass…, s 76

68 L Lane: The Narrative of Lunsford Lane…, s 13

69 L H Owens: This Species of Property…, s 62

70 J Blassingame: The Slave Community…, s 251; J Jones: Labor of Love, Labor of Sor­

row…, s 27; Slave Testimony…, s 132

71 H A Jacobs: Incidents in the Life of a Slave Girl…, s 22 Podobne przypadki zmuszania kucharek do zjedzenia zepsutego jedzenia opisane są we wspomnieniach niewolników, które zamieszczono w  książce autorstwa Rebeki Sharpless: Cooking in Other Women’s

mić jej miejsce w hierarchii domowej, Norcom zmusił kucharkę do zjedzenia niedogotowanej papki kukurydzianej, której nie chciał zjeść konający pies plantatora; spowodowało to silne bóle brzucha ukaranej niewolnicy⁷²

Kulinarne lekcje posłuszeństwa miały najbardziej wstrząsającą postać na plantacji, o której Harriet Ann Jacobs wspomina w Incidents in the Life of a  Slave Girl Kreatywne podejście właściciela plantacji do kar dorównywa- ło temu, które cechowało wspomnianego Benneta Barrowa z  Luizjany Ze względu na status społeczny właściciel plantacji nie ponosił odpowiedzial- ności za okrucieństwa (łącznie z  morderstwami) popełnione na niewolni- kach Jego ulubioną karą było zawieszanie skazańca na linie, a nad nim zaś umieszczanie słoniny poddawanej obróbce termicznej (ognisko) – wytapiają- cy się tłuszcz parzył gołą skórę skazańca⁷³

Rozważania zawarte w  niniejszym studium zogniskowane były wokół roli pożywienia jako metody sprawowania władzy i  kontroli nad „żywym inwenta rzem” na plantacjach w  południowych stanach USA Wspomnienia niewolników zamieszczone w ich slave narratives oraz udostępnione w trakcie wywiadów w ramach WPA dowodzą, iż plantatorzy często wykorzystywali je- dzenie jako narzędzie do podporządkowywania sobie niewolników Pożywie- nie służyło jako bodziec zarówno pozytywny, miało motywować niewolni- ków do pracy, jak i negatywny, gdy karą było uszczuplenie racji żywnościowej lub jej odebranie Metody egzekwowania produktywności i  posłuszeństwa niewolników zależały od osobowości i  charakteru plantatora i/lub nadzor- cy jego plantacji: stosowano zachęty, metody oparte na zasadach paternali- stycznych (dodatkowe racje pożywienia, organizowanie imprez, częstowanie alkoholem czy zgoda na prowadzenie ogródków), ale i  negatywne bodźce, czyli kary, zwłaszcza gdy nagradzanie zaczęło demotywować niewolników (wśród kar wymienić można między innymi poniżanie, głodzenie, tortury)

Tam, gdzie jest władza, jest i opór – twierdził Michael Foucault⁷⁴ – przy czym wielorakość form oporu odzwierciedla mnogość procesów, które wpły- Kitchens: Domestic Workers in the South, 1865–1960 Chapel Hill: University of North Caro- lina Press, 2010, s 137

72 H A Jacobs: Incidents in the Life of a Slave Girl…, s 23

73 Ibidem, s 71 Lewis Garrard Clarke również wspomina sytuacje, kiedy pożywie- nie wykorzystywano do karania nieposłusznych niewolników Clarke był karany za senność przy przędzeniu konopi przez jego właścicielkę Pani Banton polewała oczy sennego chłopca octem z  solą z  czerpaka lub wyszarpywała Clarke’owi włosy z  głowy, ewentualnie głodziła go przez dwa dni, jeśli senność młodzieńca wpływała negatywnie na efektywność jego pracy przy krośnie L G Clarke: Narrative of the Sufferings of Lewis Clarke…, s 21–22

74 M Foucault: The Will to Knowledge: The History of Sexuality Vol 1 1978 Transl R  Hurley London: Penguin, 1998, s 95, 96

wają na władzę, utwierdzając lub uchylając ją poprzez niekończące się kon- frontacje i  walki z  użyciem przemocy lub bez niej⁷⁵ „Czarnoskóry inwen- tarz” pozornie akceptował układ sił na plantacjach, ale pod służalczą maską lojalności niewolnika kipiały złość i frustracja Sprzeciw niewolników wobec wyzysku i przemocy cechujących życie na plantacjach oraz niezgoda na cze- kający ich los często przybierały formę złożoną – z jednej strony niewolnicy pozornie akceptowali układ sił oraz dostosowywali się do niego, z  drugiej codziennie, niejednokrotnie w  zawoalowany sposób stawiali opór wobec niewolnictwa Stosunkowo rzadko dochodziło do rebelii⁷⁶; większość z nich okazywała się misjami samobójczymi⁷⁷ Interesującym tematem do analizy relacji władzy na plantacjach zlokalizowanych na amerykańskim Południu jest kwestia indywidualnych aktów sprzeciwu⁷⁸, w których niejednokrotnie niewolnicy wykorzystywali pożywienie jako mniej lub bardziej jawną broń w walce z przemocą białych plantatorów

Bibliografia

Aptheker H : American Negro Slave Revolts New York: Columbia University Press, 1943 Avirett J B (James Battle): The Old Plantation: How We Lived in Great House and Cabin

Before the War New York: F Tennyson Neely Co , 1901 Documenting the American South http://docsouth unc edu/fpn/avirett/menu html [dostęp: 25 stycznia 2017]

Berlin I : Many Thousands Gone: The First Two Centuries of Slavery in North America Cam- bridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press, 1998

Bigham S , May R E : The Time O’ All Times? Masters, Slaves, and Christmas in the Old South „Journal of the Early Republic” 1998, vol 2 (18)

Blassingame J : The Slave Community: Plantation Life in the Antebellum South New York:

Oxford University Press, 1979

Carrier J : Gifts and Commodities: Exchange and Western Capitalism Since 1700 London:

Taylor & Francis, 1994

75 Ibidem, s 92–93

76 Bardziej spektakularne powstania niewolników czy jawne rebelie pod przywódz- twem Gabriela Prossera, Denmarka Veseya, Nata Turnera oraz innych 250 niewolników są tematem klasycznego już studium autorstwa Herberta Apthekera: American Negro Slave Revolts…

77 Więcej informacji na ten temat w: K Hillard: Master, Slaves, and Exchange…, oraz w: E Genovese: From Rebellion to Revolution. Afro­American Slave Revolts in the Making of the Modern World Baton Rouge–London: Louisiana State University Press, 1979

78 E Fox-Genovese: Strategies and Forms of Resistance: Focus on Slave Women in the United States In: Resistance: Studies in African, Caribbean, and Afro­American History Ed G Okihiro London: University of Massachusetts Press/Eurospan, 1987, s 153

Clarke L G : Narrative of the Sufferings of Lewis Clarke, During a  Captivity of More than Twenty­Five Years, Among the Algerines of Kentucky, One of the So Called Christian States of North America Boston: David H Ela Printer, 1845 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/clarke/menu html [dostęp: 15 stycznia 2017]

Covey H , Eisnach D : What the Slaves Ate: Recollections of African American Foods and Foodways from the Slave Narratives Santa Barbara, CA: Greenwood Press, 2009 David P : Reckoning with Slavery: A  Critical Study in the Quantitative History of American

Negro Slavery New York: Oxford University Press, 1976

Douglass F : My Bondage and My Freedom New York: Miller, Orton & Mulligan, 1855 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/douglass55/dou glass55 html [dostęp: 10 stycznia 2017]

Escott P : Slavery Remembered: A  Record of Twentieth­Century Slave Narratives Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1979

Flanders R B R : Plantation Slavery in Georgia Cos Cob, CT: J E Edwards, 1967

Fogel R W , Engerman S L : Time on the Cross: The Economics of American Negro Slavery Boston: Little, Brown, 1974

Forret J : Race Relations at the Margins: Slaves and Poor Whites in the Antebellum Southern Countryside Baton Rouge: Louisiana State University Press, 2006

Foucault M : The Will to Knowledge: The History of Sexuality Vol 1 Transl R Hurley London: Penguin, 1998 (1st ed – 1978)

Fox-Genovese E : Strategies and Forms of Resistance: Focus on Slave Women in the United States In: Resistance: Studies in African, Caribbean, and Afro­American History Ed G  Okihiro London: University of Massachusetts Press/Eurospan, 1987

Fox-Genovese E : Within the Plantation Household: Black and White Women of the Old South Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1988

Genovese E : From Rebellion to Revolution. Afro­American Slave Revolts in the Making of the Modern World Baton Rouge–London: Louisiana State University Press, 1979

Genovese E : Roll, Jordan, Roll: The World the Slaves Made New York: Pantheon Books, 1974

Gutman H : Slavery and the Numbers Game: Critique of Time on the Cross Urbana: Univer- sity of Illinois Press, 1975

Hillard K : Master, Slaves, and Exchange: Power’s Purchase in the Old South New York:

Cambridge University Press, 2014

Hilliard S : Hog Meat and Cornpone: Foodways in the Antebellum South In: Material Life in America, 1600–1860 Ed R B S George Boston: Northeastern University Press, 1988 Jacobs D M : A Twentieth­Century Slave Narratives as Source Materials: Slave Labor as Agri­

cultural Labor „Agricultural History” 1983, vol 2 (57)

Jacobs H A : Incidents in the Life of a Slave Girl Boston 1861 Documenting the American South http://docsouth unc edu/fpn/jacobs/jacobs html [dostęp: 10 stycznia 2017]

Jones J : Labor of Love, Labor of Sorrow: Black Women, Work, and the Family from Slavery to the Present New York: Basic Books, 1985

Lane L : The Narrative of Lunsford Lane, Formerly of Raleigh, N.C. Embracing an Account of His Early Life, the Redemption by Purchase of Himself and Family from Slavery, and His Banishment from the Place of His Birth for the Crime of Wearing a Colored Skin Boston:

J G Torrey, 1842 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/

lanelunsford/menu html [dostęp: 10 stycznia 2017]

Machiavelli N : Książę Tłum C Nanke W: N Machiavelli: Wybór pism Oprac K   Żaboklicki Wstępem opatrzył J Malarczyk Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972

Narrative of the Life and Adventures of Henry Bibb, An American Slave, Written by Himself New York 1849 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/

bibb/bibb html [dostęp: 10 stycznia 2017]

Narrative of the Life of Frederick Douglass, An American Slave, Written by Himself Boston:

Anti-Slavery Office, 1845 Documenting the American South http://docsouth unc edu/neh/douglass/douglass html [dostęp: 10 stycznia 2017]

Owens L H : This Species of Property: Slave Life and Culture in the Old South New York:

Oxford University Press, 1976

Plantation Life in the Florida Parishes of Louisiana, 1836–1854, as Reflected in the Diary of Ben­

nett H. Barrow Ed E A Davis New York: Columbia University Press, 1943

Robinson S : Engendering the Subject: Gender and Self­Representation in Contemporary Wom­

en’s Fiction New York: State University of New York Press, 1991

Sharpless R : Cooking in Other Women’s Kitchens: Domestic Workers in the South, 1865–1960 Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2010

Slave Testimony: Two Centuries of Letters, Speeches, Interviews, and Autobiographies Ed J  Blassingame Baton Rouge: Louisiana State University Press, 1977

Soapes T : The Federal Writers’ Project Slave Interviews: Useful Data or Misleading Source

„The Oral History Review” 1977, vol 5

Spivey D : The Peppers, Crackling, and Knots of Wool Cookbook: The Global Migration of Afri­

can Cuisine New York: State University of New York Press, 1999

Stampp K : The Peculiar Institution: Slavery in the Antebellum South New York: Vintage Books, 1956

Stroyer J : My Life in the South Salem: Salem Observer Book and Job Print, 1885 Doc- umenting the American South http://docsouth unc edu/neh/stroyer85/stroyer85 html [dostęp: 25 stycznia 2017]

Taylor R H : Slaveholding in North Carolina: An Economic View New York: Negro Universi- ties Press, 1926

Twelve Years a  Slave: Narrative of Solomon Northup, a  Citizen of New­York, Kidnapped in Washington City in 1841, and Rescued in 1853 Auburn, Derby and Miller 1853 Docu- menting the American South http://docsouth unc edu/fpn/northup/northup html [dostęp: 10 stycznia 2017]

When I Was a Slave: Memoirs from the Slave Narrative Collection Ed N Yetman Mineola, NY: Dover, 2002

Yentsch A : Excavating the South’s African American Food History In: African American Foodways: Explorations of History and Culture Ed A Bower Urbana: University of Illinois Press, 2007