Mirosław Makohonienko, Anna
Wrzesińska, Jacek Wrzesiński
Analiza palinologiczna wypełniska
jam grobowych
Studia Lednickie 5, 95-102
STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998
M IR O S Ł A W M A K O H O N IE N K O U n iw ersy tet im. A. M ick iew icza w Poznaniu Z ak ład P aleoekologii C zw arto rzęd u
A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ SK I M uzeum P ierw szych Piastów na Lednicy
A N A L IZ A P A L IN O L O G IC Z N A W Y P E Ł N ISK A JA M G R O B O W Y C H
O dkryte w 1964 roku w czesnośredniow ieczne cm entarzysko szkieletow e z 2 połow y XI i X II wieku od 1991 roku objęte zostało system atycznym i badaniam i archeologi cznym i. P racom tym tow arzyszą liczne specjalistyczne analizy. P oddaw ane im są za rów no kości ludzkie, w ystępujące w grobach zabytki, znajdow ane w w ypełniskach kam ienie, w ęgle drzew ne, szczątki drew na oraz zaw artość w ypelniska.
W sezonie 1994 roku bezpośrednio na stanow isku szlam ow ano w ypelniska ja m grobow ych, obiektów oraz w arstw kulturow ych. Prace te, pod nadzorem pracow ników Pracow ni P aleoekologicznej M P P na L ednicy, w ykonyw ali studenci archeologii UAM w Poznaniu odbyw ający praktykę na sta n o w isk u 1. S zlam ow aniu poddano 150 prób 0 objętości od 0,1 do ok. 0,5 m3. W w yniku analizy m akroskopow ej przeszlam ow anego m ateriału nie stw ierdzono w ystępow ania m ateriału roślinnego w postaci nasion czy ow oców . Jedynym , ja k dotąd, znaleziskiem tego typu je s t odkryta podczas eksploracji pestka w iśni. U żyw ając sit różnej gęstości uzyskano je d y n ie nieco w ięcej, pobieranych system atycznie w trakcie eksploracji w ęgli drzew nych, drobin kości i ceram iki. W obec braku pozytyw nych w yników analiz m akroskopow ych podjęto próbę przeprow adzenia analizy m ikroskopow ej na zaw artość ziarn pyłku i zarodników roślin w yższych. Przed analizą palinologiczną postaw iono p y tan ia na tem at (1) stanu zachow ania sporom orf w w ypełniskach, (2) m ożliw ości odtw orzenia szaty roślinnej w otoczeniu stanow iska, (3) uzyskania przesłanek do w yznaczenia sezonu w egetacyjnego w ypełnienia ja m gro bow ych, czyli określenia pory roku w ja k im nastąpił pochów ek zm arłego, oraz ew en tualnie (4) stw ierdzenia, czy uzy sk an e spektra p alinologiczne n oszą ślady przygotow ań 1 uroczystości pogrzebow ych, w trakcie których np. m oszczono grób sianem (słom ą), bądź składano zioła, kw iaty itp. U zyskane tą drogą inform acje m ogłyby być cennym źródłem przy odtw arzaniu obrzędów pogrzebow ych.
A nalizie palinologicznej poddano w ypelniska dw óch ja m grobow ych. Jeden grób
1 D zię k u je m y M arcin o w i T ro ń sk iem u . P iotrow i W o lan in o w i, R o b erto w i W o lsk iem u i K rzysztofow i N alew skiem u.
96 MIROSŁAW MAKOHONIENKO. ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI
iii
2 CM
Ryc. I. D ziek an o w ice, gm . Ł ubow o, stan. 22. G ró b 44/94.
oznaczony num erem 4 4 /9 4 zarysow ał się w postaci prostokątnej jam y o zaokrąglonych w ęższych bokach i w ym iarach 2 3 0 x 6 0 cm (ryc. 1). Jam a grobow a usytuow ana była w zdłuż osi o kierunku w schód-zachód. W jam ie w ystąpił szkielet należący do m ęż czyzny zm arłego w w ieku M a turus, około 4 0 roku życia. M ężczyzna został złożony na grzbiecie, w pozycji w yprostow anej. K ończyny górne bardzo ściśle przylegają do tułow ia, kości ram ien n e ułożone w zdłuż klatki piersiow ej. K ości przedram ion ugięte w staw ach łokciow ych, dło n ie ułożone na m iednicy. K ończyny dolne w yprostow ane w staw ach kolanow ych, ułożonych na pow ierzchniach bocznych, bardzo ściśle, piętam i do siebie, stopy bocznie w yciągnięte. S zkielet orientow any czaszką na NE. Szkielet sw ą dłuższą osią bardzo regularnie op ad a z N E na SW . C zaszka w ystępująca ok. 34 cm w yżej niż stopy oparła się o zalegający pod nią bruk kam ienny obiektu starszego. Przy lew ym kolanie zm arłego w ystąpił fragm ent płytki zębow ej jednostronnego g rze bienia z poroża.
G rób 64/94 zarysow ał się w postaci regularnego prostokąta o w ym iarach 18 x 60 - 7 0 cm (ryc. 2). Jam a grobow a usytuow ana była w zdłuż osi o kierunku w schód-za chód. W jam ie w ystąpił słabo zachow any szkielet należący do dziecka zm arłego w w ie
ANALIZA PALINOLOGICZNA W YPELNISKA JAM GROBOWYCH 97
ku Infans /, w 5 - 7 roku życia2. Z m arły został złożony do grobu czaszk ą na zachód. N a kości m ostka, po stronie lew ej, znajdow ała się pusta skórzana pochew ka noża z brązow ym ozdobnym okuciem . B ezpośrednio na czaszce w ystąpiła opaska z tkaniny (ryc. 3) z naszytym i ozdobam i: 9 kabłączków skroniow ych z esow atym i uszka m i, 7 cynow ych ozdób — paciorków , 4 szkla ne paciorki, oraz drobne fragm enty drutu brą zow ego. Przy dw óch kabłączkach skroniow ych (znalezionych pod czaszką na skroni lew ej) za chow ały się niew ielkie fragm enty drew na brzo- zow ego3. S ą to praw dopodobnie pozostałości deski, na której złożono dziecko do grobu.
W ym ienione groby w kopane były w różne podłoże. G rób 44/94 zw iązany je s t z partią cen tralną cm entarzyska i w kopany został w obiekt w cześniejszej chronologicznie osady (datow anej na podstaw ie m ateriału ceram icznego na 2 po łow ę X i 1 połow ę X I w ieku). N atom iast grób 64/94 leżący w e w schodniej partii cm entarzyska w kopany by ł bezpośrednio w calcow ą spłasz czo n ą glinę. O ba groby sw ym i w kopam i nie na ruszają innych, w cześniejszych grobów . W gro by te nie w kopano także grobów m łodszych. Po brane próby w ypełniska w obu przypadkach w zięte były z klatki piersiow ej zm arłych (w gro bie 44/94 n a głębokości 79 cm poniżej poziom u
darni, w grobie 64/94 na głębokości 60 cm ). Poddane an alizie groby m ożna datow ać na 2 połow ę X I w ieku i łączyć z początkow ym o kresem użytkow ania cm enatrzyska. M ateriał pozyskany z w nętrza ja m stanow ił osad m ineralny z n iew ielkim udziałem części organicznych. M ateriał do badań palinologicznych pobrany został w październiku
1994 roku.
Ze w zględu na spodziew aną niską k oncentrację sp o ro m o rf do analizy w zięto próby o objętości 10 cm 3. O sad, nie zaw ierający w ęglanu w apnia, poddano w stępnem u d zia łaniu zasady potasow ej (10% K O H ) w celu ro zlu źn ien ia agregatów , po czym przesiano przez sita o średnicy o czek 250 p m usuw ając w iększe fragm enty organiczne i ziarna m ineralne. D robniejszą frakcję m ineralną poddano na zim no 24 godzinnem u działaniu 40% kw asu fluorow odorow ego (H F) (B.E. B erglund, M. R alska-Jasiew iczow a 1986). W pozyskanych próbach, jak k o lw iek w bardzo niskich ilościach, zarejestrow ano o b e cność ziarn pyłku i zarodników . Stan zachow ania spo ro m o rf był na ogół bardzo n ie korzystny, w postaci fragm entarycznej lub znacznie skorodow anej. D la obu prób
wy-2 G rób ten by ł tem atem szczeg ó ło w eg o o m ó w ien ia (A ., J. W rz e siń sc y 1995). 3 A n alizę w yk o n ała m g r M a łg o rz ata G ru p a z U M K w T o m n iu .
5 0 CM
Ryc. 2. D ziekanow ice, gm . Ł ubow o, stan. 22. G rób 64/94.
98 M IR O S Ł A W M A K O H O N IE N K O . A N N A W R Z E S IŃ S K A , IA C E K W R Z E S IŃ S K I
R y c . 3. D z ie k a n o w ic e , gm . Ł u b o w o , stan . 2 2 . O p a sk a z grob u 6 4 /9 4 .
konano i przejrzano po pięć preparatów o pow ierzchni 20 x 20 mm. Ze względu na bardzo niską frekw encję, nie przepro w adzono obliczeń udziaiu procentow ego, ograniczając się do podania liczby stw ier dzonych ziarn pyłku bądź zarodników dla poszczególnych taksonów (zob. ryc. 4). W analizow anych próbkach w skutek nie korzystnych w arunków środow iska depo- zycji prow adzących do rozkładu sporo- m orf, należy w ziąć pod uw agę dalece selektyw ny obraz pierw otnego opadu pył kow ego.
Jak na w stępie w spom niano, jedno z postaw ionych przed analizow anym m a teriałem zagadnień w iązało się z o kreśle niem sezonu w ypełnienia ja m grobow ych. Z naleziska poszczególnych typów sporo- m orf, k tó re odkryto w złożu, w w arunkach naturalnych w ytw arzane są w zależności od indyw idualnego rytmu fenologicznego roślin m acierzystych, od których pocho dzą, w okresie od w czesnej w iosny po późną jesień . N a depozycję w m iesiącach m arzec/kw iecień w skazuje obecność ziarn pyłku olchy (A ln u s), w okresie k w ie cień/m aj przypada kw itnienie brzozy (B e
tula), w m aju — sosny (P inus), c zer
w iec/lipec — w łaściw y dla kw itnienia dzikiego bzu (Sam bucus) i lipy (T ilia). K w itnienie babki lancetow atej (Plantago
lanceolata) przypada na okres od m aja do
w rześnia, bylic (A rtem isia ) od lipca do w rześnia, zbóż głów nie na okres c zer w iec/lipiec, a p rzedstaw iciela rodziny ko- m osow atych ( C henopodiaceae) — ko- m osy białej zwanej lebiodą (C henopo-
dium album ), pow szechnie w ystępującego
gatunku, który z najw iększym praw dopo dobieństw em reprezentow any je s t w złożu — od lipca do października (wg W. S za fer i in. 1988). Pow yższy skład takso nom iczny, podobny w obu analizow anych próbach, łączyć należy z dłuższym , wie- losezonow ym lub w ieloletnim okresem
ANALIZA PALINOLOGICZNA W YPELNISKA JAM GROBOWYCH 99
grób 44
grób 64
Alnus Betula Pinus cf. Carpinus Tilia Sambucus Cichorioideae Artemisia Rumex acetosa/acetosella Plantego cf. maior/media Plantago lanceolata Sinapis typ Chenopodiaceae Cerealia Anthoceros punctatus Poaceae Caryophyllaceae Polypodiaceae nieoznaczone liczba ziarn ziarna pyłku drzew i krzewów ziarna pyłku i zarodniki roślin zielnychRyc. 4. D ziekanow ice, gm . Ł ubow o, stan. 22. U d ział pyłku i zaro d n ik ó w w p o branych z w y p ełn isk ja m grobow ych: 4 4 /9 4 i 64/94. Po d an e w artości dla poszczeg ó ln y ch prób o d n o szą się do liczby ziarn
w y liczonych w pięciu p reparatach, każdy o p o w ierzch n i 2 0 x 2 0 mm.
opadu sp orom orf w otoczeniu stanow iska i je g o d epozycją w w arstw ie gleby, która użyta została do w ypełnienia jam . Z arejestrow any obraz palinologiczny nie um ożliw ia tym sam ym określenia epizodycznego m om entu zasy p an ia jam .
Jakkolw iek, ustalenie pory roku złożenia pochów ków w ydaje się niem ożliw e, za notow any zestaw sp orom orf dostarcza interesujących przesłanek odnośnie do otoczenia stanow iska. M im o selektyw nego rozkładu sporom orf, p row adzącego do zubożenia p ier w otnego obrazu paiinologicznego, w obu spektrach zw raca uw agę w ysoki udziat skład nika zielnego do reprezentacji drzew i krzew ów . O braz taki przekonuje o otw artym charakterze roślinności w bezpośrednim otoczeniu stanow iska, a analizując skład ta k sonom iczny grupy zielnych, znajdujem y w dom inacji w skaźniki siedlisk an tro p o g e nicznych — bylice, babkę lancetow atą, bab k ę zw yczajną lub średnią (P la n ta g o m a
ior/m edia), szczaw ie zw yczajny lub polny (R u m ex acetosa/acetosella), kom osow ate (C henopodiaceae) czy Sinapis typ — takson palinologiczny, którego gatunki m acie
1 0 0 MIROSŁAW MAKOHONIENKO. ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI
znaczenia w okresach działalności ludzkiej, co zaobserw ow ano rów nież dla okresu średniow iecznego w otoczeniu Jeziora L ednica (zob. np. M . M akohonienko 1991). O krajobrazie antropogenicznym św iadczy ponadto obecność ziarn pyłku zbóż (C ere
alia), nie zidentyfikow anych bliżej ze w zględu na znaczny stopień rozkład.
W obu badanych próbach odkryto w ystępow anie zarodników A nthoceros p unctatus należących do podgrom ady A n thocerophytina (glew iki). A nthocerophytina należą do gatunków pionierskich, rosnących na kw aśnym podłożu o odczynie ph 5,3 - 5,5 n aj częściej na glebie m ineralnej odsłoniętej, pojaw iając się np. na polach jesien ią po ukończeniu zbiorów (A. S zw eykow ska, J. Szw eykow ski 1993). W Polsce do najpo spolitszych należą A n th o cero s p u n cta tu s oraz P haeoceros laevis. O becność w spom nia nego glew ika obserw ow ano w cześniej we w spółczesnych spektrach pow ierzchniow ych z pól oraz odsłoniętych ugorów , nie spotyka się go n atom iast w próbach łąkow ych, stanow iskach leśnych czy bagiennych (M . M akohonienko i inni, w druku). Anthoceros
punctatus, ja k k o lw iek dość rzadko spotykany w spektrach kopalnych, najpraw dopo
dobniej ze w zględu na bardzo lokalne rozprzestrzenienie spór, w ydaje się być dobrym g atunkiem w skaźnikow ym obszarów ornych oraz gleb odsłoniętych.
W spektrach pyłkow ych, zw łaszcza grobu 44, lecz rów nież i oznaczonego num erem 64, uw idacznia się stosunkow o duże nagrom adzenie ziarn pyłku roślin należących do podrodziny C ichorioideae („języczkokw iatow e” w obrębie rodziny A steraceae). Grupa ta obejm uje w iele taksonów o bardzo charakterystycznej, zbliżonej budow ie ziarn pyłku w typie zw anym fenestrata, pokryte dobrze rozw iniętym i kolcam i (zob. S. Blackm ore 1984). T akson ten obejm uje m .in. gatunki następujących rodzajów : m niszek (Taraxa
cum ), łoczyga (Lapsana), cykoria (C ichorium ), prosienicznik (H ypochoeris), kozibród (Tragopogon), w ężym ord (Scorzonera), goryczel (Picris), brodaw nik (Leontodon), pę-
paw a (Crepis), sałata (Lactuca), sałatnik (M ycelis), m lecz (Sonchus) czy jastrzębiec
(H ieracium ). P rzyjęcie tezy o celow ym złożeniu do ja m kw iatów z rodziny C icho rioideae, m im o w idocznej nadreprezenatyw ności w spektrach należałoby rozw ażyć ze
szczególną ostrożnością. B ardziej praw dopodobne w ydaje się ich udział w lokalnej roślinności otw artej o raz selektyw ne, korzystne w stosunku do innych taksonów za chow anie w m ateriale kopalnym , spotęgow ane charakterystyczną budow ą ziarn, które naw et bardzo skorodow ane m ogą być z pow odzeniem identyfikow ane. Podobną nadre- prezentację ziarn pyłku podrodziny C ichorioideae obserw ow ano w m ineralnych pró bach z bardzo niskim udziałem sp o ro m o rf z w arstw kulturow ych osady rzym skiej w m iejscow ości Borg na obszarze Saarland, N iem cy (M . M akohonienko, nie p u b li kow ane).
U dział drzew w spektrach jest, ja k ju ż w spom niano, bardzo niski w stosunku do reprezentacji roślin zielnych. O lchy najpew niej m ogły rosnąć w niedalekim sąsiedztw ie nad brzegiem jezio ra, niem niej z w cześniejszych badań w iadom o o znacznym p rz e trzebieniu pierw otnych drzew ostanów olchow ych w rejonie Jeziora Lednica w okresie w czesnego średniow iecza (M . M akohonienko 1991). N a stanow isku, zw raca uw agę m ożliw ość w ystępow ania dzikiego bzu, którego zarejestrow any udział w próbie z grobu 44 w skazuje na jeg o lokalne w ystępow anie. Podobnie istnieje duże praw dopodobień stwo, iż lipa chociażby w postaci pojedynczych okazów w ystępow ała w bliskim są siedztw ie jam , za czym p rzem aw ia znalezisko kilku złączonych ziarn pyłku tego drzew a — konglom eraty takie są cięższe od pojedynczych ziarn, a przez to trudniej transpo
ANALIZA PALINOLOGICZNA W YPEŁNISKA JAM GROBOWYCH 101
rtow ane na dalsze odległości i nad er rzadko spotykane, np. w osadach jeziornych z dala od źródła pylenia. W próbie z grobu 44 zanotow ano p ojedyncze ziarno pyłku brzozy o krępej, m ocno pogrubionej ścianie kom órkow ej. Podobnie zdeform ow ane ziarna pyłku leszczyny, olchy, brzozy, lipy i w iązu odkrył Sven Th. A ndersen (1988) w próbach z neolitycznego grobu korytarzow ego na stanow isku K lekkendehoj n a w y spie M on (D ania) interpretując deform acje ja k o w ynik spalania, co p otw ierdził ek sp e rym entalnie. O becność w próbie w spom nianego ziarna brzozy św iadczyć m oże zatem o bliżej nieokreślonym w ykorzystaniu drew na brzozy do spalania.
Z badane spektra z ja m nr 44 i 64 w ykazują m iędzy so b ą duże podobieństw a, św iadcząc o zbliżonym składzie florystycznym ich otoczenia. N ieco lepiej rep re zen tow ane je s t spektrum pyłkow e z grobu 44, którego w ypełnisko odznaczało się także w iększym udziałem składnika organicznego. N a podstaw ie przeanalizow anych prób sądzić m ożna, że krajobraz w otoczeniu ja m grobow ych m iał ch arakter silnie prze kształconego krajobrazu antropogenicznego, z zaburzoną, przynajm niej m iejscam i o d słoniętą w arstw ą gleby. W bliskim sąsiedztw ie stanow iska m ożna liczyć się z w ystę pow aniem w ow ym czasie krzew ów dzikiego bzu oraz okazów lipy.
L IT E R A T U R A
A n d ersen S. T h. 1988, Pollen Sp ectra from the D o uble Passag e-G rav e, K lekkendehoj, on M on. E v id en ce o f S w idden C u ltiv atio n in th e N eo lithic o f D enm ark, Ju m al o f D anish A rchaeology 7, s. 77 - 92. B erglund B. E., R alsk a-Jasiew iczo w a M . 1986, Pollen analy sis an d p o llen diag ram s, [w:] H andbook o f ho-
lo cene palaeo eco lo g y and palaeo h y d ro lo g y (red. B.E. B erglund) John W iley & S ons L td., s. 4 5 5 - 4 8 4 . B lackm ore S. 1984, C om p o sitae-L actu ceae, [w:] T h e N o rth w est E u ro p ean P o llen Flo ra (red. W . P unt i G .C .S.
Clarke), E lsev ier S cience Publiseres, s. 45 - 85.
M ak o h o n ien k o M . 1991, M ateriały d o postglacjalnej historii roślinności o k olic Lednicy. C zęść II. B adania p alinologiczne osadów Jezio ra L ed nickiego — rdzeń 1/86 i W al/87, [w:] W stęp do paleoekologii Led nickiego Parku K rajobrazow ego (red. K. T o bolski), Poznań, s. 6 3 - 7 0 .
M ak o h o nien k o M ., G aillard M .-J., T o b o lsk i K., M o d em pollen /lan d -u se relatio n ship s in ancien t cu ltural land scapes o f N o rth -w estern Poland, w ith an em p hasis on m ow ing, grazin g an d cro p cu ltiv atio n , [w:] Pa- laeo clim ate R esearch / Palao k lim aforsch u n g (red. B. F renzel), w druku.
S z a fe r W ., K ulczyński S., Paw łow ski В. 1988, R ośliny Polskie. C zęść I i II, PW N , s. 1 - 1019. Szw ey k o w sk a A ., S zw eykow ski J. 1993, B otanika. S y stem atyka, t. 2, PW N, s. 1 - 6 3 7 .
W rzesińscy A ., J. 1995, D w a in teresujące gro b y z w czesn ośred n io w ieczn eg o c m e n tarzy sk a szk ieletow ego w D ziekanow icach, gm . Ł ubow o, w oj. poznańskie, stan. 22, W S A 3, s. 2 0 7 - 2 1 8 .
P A L IN O L O G IS C H E A N A L Y S E D E R G R A B G R U B E N F Ü L L U N G A U S D EM F R Ü H M IT T E L A L T E R L IC H E N S K E L E T T G R Ä B E R F E L D IN D Z IE K A N O W IC E , FST . 22
Z u s a m m e n f a s s u n g
W ährend d e r U n tersuchungen d es Skelettg räb erfeld es aus d e r 2. H älfte d es 11. und 12. Jh . in D ziek an o w ice, Fst. 22, w urden aus d er G rab g ru ben füllu n g m ehrere P roben Für d ie p aü n o lo g isch en A naly sen en tn o m m en. Beim B eginn d e r M ikro sk o p an aly sen a u f G eh alt d e r S tau b k ö m ch en und S poren von h öheren Pflanzen w urden die Fragen betreffs: 1 — E rh altungszustand von Sporom orphen, 2 — M ö g lich k eit d er W ied erh er stellung d er P flan zen d eck e in d e r U m gebung d er Fundstelle; 3 — B estim m ung d e r Jah reszeit, in d er der T ote b estattet w urde, 4 — B estattungsbrauchtum , z.B . A u spolsterung d er G rabgruben, H in terleg en von
10 2 MIROSŁAW MAKOHONIENKO, ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI
B lum en, K räutern usw. gestellt. E in er A n aly se unterliegen d ie E rfüllungen von zw ei G rabgruben: G rab 44/94 (A bb. 1) und G rab 64/94 (A bb. 2). D ie A b lag eru n g von 10 c m 3 w urde d er W irk u n g der K alium base (10% KO H ) unterzogen, danach durch Siebe m it 250 p in M aschenw eite g esiebt. D ie feinere M ineralfraktion w urde d er 24 Stunden langen W irk u n g d er 4 0 % -igen F lu o rw asserstoffsäure (H F ) kalt unterzogen.
T ro tz des ungünstigen E rh altu n g szu stan d es von S p orom orphen w urde in beiden analysierten Proben die A nw esenheit d er S taub k ö m ch en und S p oren festgestelli (A bb. 3). A u f G ru n d von erhaltenen Ergebnissen kann m an den Z eitp u n k t d er Z u schüttung d er G rabgrube nicht bestim m en. M eh r kann m an d agegen von d er U m gebung d e r Fundstelle sagen. B eso n d ers bem erk en sw ert ist d er hohe G eh alt des grünen B estandteils im V erhältnis zu den vertreten en B äum en und Sträuchern. In d er K räutergruppe do m in iert die K ennziffer der anthropogenischen B iotope — P lantago m aior/m edia, R u m ex acetosa/acetosella, Chenopodiaceae oder
Sinapis. Es w urde auch d ie A n w esen h eit des G etreid estau b s (C erea lia ) festgestellt. D as A uftreten von Sporen A n th o cero s p u n cta tu s kann a u f die nahe A n w esenheit d er A ck erlän d er und en thüllten Böden hinw eisen. Es
ist an zunehm en, daß in d er N äh e d es G räb erfeld es die H o lu n d ersträu ch er (Sam bucus) und Linde (Tilia) wuchsen.
A B B IL D U N G E N
Abb. 1. D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. G rab 44/94. A bb. 2. D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. G rab 64/94.
Abb. 3. D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. K opfbinde aus dem G rab 64/94.
A bb. 4. D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. A nteil des Staubs und Sporen in den Proben aus Grab-gm b en fu llu n g en : 4 4 /9 4 und 64/94. D ie ang eg eb en en W erre fü r e in zeln e P roben beziehen sich a u f d ie K öm - chenanzahl, b erechnet in fü n f P räparaten m it je 20 x 2 0 m m F läche
