Stannisława Hoczyk
Wczesnośredniowieczny zespół
osadniczy w Horodyszu w powieci
włodawskime
Rocznik Lubelski 9, 61-77
STANISŁAWA HOCZYK
WCZESNOŚREDNIOWIECZNY ZESPÓŁ OSADNICZY W HORODYSZCZU W POW IECIE WŁODAWSKIM
W listopadzie 1963 roku i październiku 1965 roku przeprowadzone zostały przez ekspedycję K ated ry Archeologii Polski UMCS w Lublinie badania wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym stanow isku w Ho- rodyszczu. Zespół osadniczy składający się z grodziska, osad i cm enta rzyska leży na praw ym brzegu Zielawy, w odległości około 1 km na wschód od wsi, w rejonie rozległych podmokłych łąk stanow iących za sadnicze tło krajobrazowe. Grodzisko zwane „Cerkw iskiem ” usytuow ane jest tuż nad brzegiem rzeki, od północnego wschodu, południa i po łudniowego zachodu otaczają go osady rozlokowane na płaskich, nie w ielkich piaszczystych wzniesieniach. Cm entarzysko odległe około 1 km na południow y zachód od grodziska, znajduje się na sk raju lasu sosno wego. Zanotowano siedem zachowanych kurhanów , być może, wiążą się one z cm entarzyskiem płaskim ; możliwości penetracyjne czy sonda żowe były tu ta j ze względu na rosnące drzew a bardzo ograniczone.
Obie kam panie w ykopaliskowe były krótkie, trw ały łącznie 18 dni, przekopano 80 m 2. Wykopy założono w ew nątrz grodziska, na w ale i na osadzie północno-wschodniej. W nętrze grodziska eksplorowano w stępnie w ykopem ciągłym (1X12 m), po linii W—E, poczynając od podstaw y w e w nętrznej w ału do środka grodziska (odcinki A, B, C, D). P rofile w ału uzyskano w wykopie szerokości 1,5 m rozpoczynającym się od podstaw y w ew nętrznej w ału i sięgającym do jego progu zew nętrznego (odcinek III, IV, V). Na przedłużeniu tej samej osi rozmieszczone zostały na osa dzie północno-wschodniej w ykopy o w ym iarach lm X 5 m . W ybrane tu taj zostały odcinki najbardziej zasługujące na uwagę — na początku osady od stro n y grodziska (IX), w partiach centralnych osady (XV) i p eryfe ry jn y ch (XVI, XVII).
Z kurhanów jeden był tylko przebadany w ykopem ciągłym po linii W—E (l,5 m X l0m ). Uchwycenie p artii zasadniczych k urh an u -pozwoliło na stw ierdzenie form y zastosowanego obrzędu pogrzebowego. Akcją w y kopaliskową nie objęte zostały osady od południa i południowego za chodu, dysponujem y w ty m w padku tylko ceram iką z badań pow ierz chniowych.
MATERIAŁY
Horodyszcze na przebadanym odcinku jest zasadniczo stanow iskiem jednokulturow ym . W jednym tylko wykopie III, poniżej wczesnośred niowiecznej w arstw y osadniczej, stw ierdzono palenisko z fragm entam i ceram iki wcześniejszej, luźne ułam ki spotykano także w w ypełnisku wału.
Na osadzie i w ew nątrz gródka układ w arstw i ich ch arakter zm ieniał się bardzo niewiele, różnice dotyczyły intensywności barw y i zawartości zabytkowej wczesnośredniowiecznej w arstw y kulturow ej na poszczegól nych odcinkach. Zalegała ona od głębokości 20—25 cm poniżej próch nicy współczesnej, ograniczona od dołu żółtym piaskiem calcowym. W obrębie gródka brunatnoszara barw a w arstw y kulturow ej niewiele różniła się od szarej próchnicy, pozwalały ją w yodrębnić zabytki, węgle i kam ienie sygnalizujące zniszczone paleniska. Obecność ich notujem y na kolejnych odcinkach A i B, nie tw orzyły one jednak specjalnie czy telnych układów. Wiąże się to najpew niej ze znacznym zniszczeniem w arstw y. Zalega ona do głębokości 40 cm na odcinku A, 39 cm na odcin ku B, 28 cm na odcinku C. Odcinek D dochodzi do progu w ału, k tó ry w ystąpił na głębokości 58 cm. W odległości 1,30 m od końca odcinka D znajduje się leżąca w poprzek w ykopu, zgodnie z kierunkiem przebiegu osi wału, spalona belka, wiążąca się już z konstrukcjam i wału. O dgrani cza ona ciemnoszarą z drobnym i w ęgielkam i ziemię nasypu wałowego od jasnobrunatnej w arstw y osadniczej w nętrza gródka. W arstw a k u ltu ro wa kończy się tu taj na głębokośi 63 cm.
Inw entarz zabytków Odcinek A
1. Krzesiwo żelazne, kabłąkowe, zaw inięte na końcach. Długość krze siwa 6,7 cm, szerokość 3,4 cm. S tan zachowania dobry.
2. M ały ułam ek jasnobrunatnej prażnicy z okrągłym dnem. Duża ilość średnioziarnistej domieszki. Brzeg wysokości 2,3 cm, odchylony ła godnie od dna na zew nątrz, zaokrąglony.
3. F ragm ent górnej części naczynia średniościennego, szarobrunatne go. Brzeg profilowany.
4. Dwa ułam ki den płaskich na podsypce. Barw a brunatnoszara, glina z dużą ilością domieszki. Średnica jednego — 12 cm.
5. U łam ek brzegu naczynia jasnobrunatnego, ukośnie ściętego, z nie starannie w ygładzoną powierzchnią. Duża ilość domieszki, ślady spękania.
6. 36 luźnych fragm entów ceram iki z naczyń średniościennych prze ważnie ciem nobrunatnych lub szarych, 7 skorup z ornam entem , do m inują linie dookolne (5), powierzchnie noszą ślady dużego zniszcze nia, 4 ułam ki z niestarannie w ykonanych naczyń.
Odcinek В
1. Dwa brzegi ukośnie ścięte z naczyń średniościennych, brunatnosza- rych. Średnica jednego — 22 cm, drugiego nie określona.
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N I C Z Y W H O R O D Y S Z C Z U 63
Rye. 1. Szkic sytuacyjny wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Horo- dyszczu, pow. Włodawa (wykonał Janusz Dąbrowski)
2. 35 ułam ków luźnych z dolnych p artii naczyń, w większości jasno- brunatne, w szystkie ze śladam i dużego zniszczenia, 7 ułam ków orna m entow anym i liniam i dookolnymi, 1 — grzebykowym i falistym i. Odcinek C
1. Żółtoróżowy, w przełom ie ciem noszary fragm ent górnej części na czynia o brzegu ukośnie ściętym. Średnica 18 cm.
2. Dno naczynia szarobrunatnego z dużą ilością domieszki średnio- i gruboziarnistej, dobrze widocznej na obu powierzchniach. Średni
ca 12 cm.
3. S zarobrunatny fragm ent naczynia o zwężonym, zaokrąglonym brzegu. Grubość ścianki zwiększa się w kierunku brzuśca. N iestaranny o r nam ent falisty. Siady w ygładzenia wielokierunkowego w ew nątrz, na zew nątrz widoczne obtaczanie.
4. 9 luźnych ułam ków ceramiki, w szystkie o barw ie jasnobrunatnej, w tym fragm ent naczynia o brzegu odgiętym, ściętym ukośnie z nie w yraźnym ornam entem żłobków rozpoczynających się tuż pod zało mem.
Odcinek D
1. 10 drobnych ułam ków ceram iki wczesnośredniowiecznej, 3 ułam ki ornam entow ane.
Osada (odcinek IX, XI, XV, XVI, XVII)
W arstw ę kulturow ą charakteryzuje barw a szarobrunatna. Różnice w zabarw ieniu na poszczególnych odcinkach praw ie niedostrzegalne. Nieco ciemniejsza ęiemia na odcinku XVI w zagłębieniu dochodzącym do 1,10 m przy ścianie S. Poza ty m w ypadkiem w arstw a kończy się na głębokości 35, 50, 60, 45 cm, miąższość jej zaw iera się więc między 20—30 cm. Nasycenie zabytkam i mierne, b rak w yraźnych śladów pale nisk, kam ienie i węgle w ystępują w układach luźnych. Pozostałością zniszczonego glinianego pieca jest, być może, znaczna ilość polepy na odcinku XI.
Odcinek IX
1. Ciemnoszary z mocno odgiętym na zew nątrz w yciągniętym profilo w anym brzegiem, fragm ent naczynia cienkościennego. O rnam ent do- okolnych głęboko rytych, gęstych żłobków. Średnica 17 cm.
2. 18 luźnych fragm entów ceram iki średniościennej (w tym jeden o grubości przekraczającej 1 cm), 7 jasnobrunatnych, pozostałe ciem nobrunatne i szare. O rnam ent dookolnych gęstych żłobków m a 4 sko rupy, falisty dwie.
Odcinek XI
1. B runatnoszary ułam ek brzuśca naczynia średniościennego o w yraź nie prym ityw nych cechach w w ykonaniu i ornam entacji. Znaczna ilość domieszki średnio- i gruboziarnistej. Widoczne w ygładzenie po ziome powierzchni zew nętrznej.
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N IC Z Y W H O R O D Y S Z C Z U 65
2. F ragm ent brzuśca z w yraźnym załomem, lekko w klęsłym w części górnej. B runatnoszary, średniościenny, zdobiony ornam entem p ły t kich żłobków.
3. 3 skorupy ze starannie wykonanego naczynia średniościennego o ja- snobrunatnej barw ie i ornam encie z rzadko rozmieszczonych płytkich żłobków. Siady dokładnej obróbki powierzchni.
4. 53 luźne ułam ki ceram iki, przew ażnie ciem nobrunatne, średnio i cienkościenne, z naczyń grubościennych tylko dwa fragm enty, 7 ułam ków ornam entow anych żłobkami dookolnymi jeden z m oty wem falistym , pozostałe nie zdobione.
5. 58 kaw ałków polepy żółtaw oszarej. G lina z domieszką rzadkich, g ru bych ziaren kw arcu, sieczki ze słom y lub trzciny rzecznej, plew zboża. W większości obie powierzchnie są gładkie, niektóre fragm en ty jednstronnie gładkie, z drugiej natom iast z odciskami darnie. 6. Przedm iot m etalow y o nieokreślonym przeznaczeniu. Długość 5 cm,
szerokość 3 cm, mocno skorodowany. Odcinek XV
1. Nóż żelazny z łagodnym, ukośnym przejściem grzbietu do oprawki. Długość 13 cm, szerokość ostrza 1,5 cm, szerokość kolca 0,6 cm. 2. Fragm ent górnej części naczynia cienkościennego, szarego, z pro filow anym do środka ściętym brzegiem. Bardzo staranne wykonanie, domieszka drobnoziarnista. O rnam ent z podłużnych zagłębień uło żonych w dwa pasma ukośne, schodzące się w jodełkę.
3. Dwa drobne fragm enty den ze śladam i podsypki. 4. 21 ułam ków ceramiki, w tórnie przepalonych.
5. Na 28 ułam ków ceram iki 18 z naczyń cienkościennych, bardzo sta rannie w ykonanych, z domieszką drobnoziarnistą, w ty m m ały frag m ent pokryw ki, pozostałe średniościenne, przew ażnie szare i szaro brunatne.
Odcinek XVI
1. Ciemnoszary fragm ent górnej części naczynia cienkościennego. Do mieszka drobnoziarnista, ślady silnego obtaczania. Średnica 15 cm. 2. Fragm ent naczynia z praw ie poziomo ściętym brzegiem do środka.
Barw a brunatnoszara, ornam ent ukośnych ostrych nacięć, średnica 23 cm.
3. 5 nieregularnych kaw ałków polepy wypalonej na kolor żółty lub szarożółty. Domieszka roślinna, dw a z pow ierzchniam i bocznymi gładkimi.
4. 6 drobnych zniszczonych ułamków, w ty m fragm ent żłobkowanego brzegu naczynia.
Odcinek XVII
1. 14 luźnych ułam ków ceram iki, w większości bardzo małych, w tym kaw ałek dna z w yodrębnioną listw ą przybrzeżną i w ylew „listwo- w aty” z w rębem na pokrywę.
BADANIA POW IERZCHNIOWE (OSADA POŁUDNIOWO-ZACHODNIA)
Wyróżnić tu taj możemy grupę ceram iki starszej chronologicznie od powiadającej m niej więcej osadzie pod w ałem (1, 2, 3, 4), niewiele u łam ków o cechach przejściowych (5) i fragm enty ceram iki grupy najm łod szej na tym stanow isku (6, 7, 8).
1. U łam ek jasnobrunatnej niezbyt starannie w ykonanej prażnicy z do mieszką gruboziarnistego tłucznia. Średnica nieokreślona.
2. U łam ek grubego dna na podsypce drobnoziarnistej. B arw a b ru n a t- noszara. Średnica 10 cm.
3. Drobny ułam ek żółtoróżowego naczynia o brzegu ukośnie ściętego. 4. 26 fragm entów z naczyń średniościennych, 3 z grubościennych. W y palone na kolor szarobrunatny, m niej jasnobrunatny, 5 z ornam entem linii falistych, 7 z ornam entem linii prostych.
5. 7 fragm entów silnie obtaczanych, średniościennych, brunatnoszarych, w tym ułam ek brzegu naczynia z cylindryczną, prosto ściętą szyjką. 6. Dwa ułam ki brzegów zaokrąglonych, zaw iniętych do środka. D okład nie widoczne w przełomie wyciągnięcie brzegu i następnie założe nie go do środka w postaci listw y przylegającej lub nieco odsta jącej.
7. Ułamek naczynia z brzegiem w yciągniętym , nachylonym do środka pod kątem ostrym. B arw a nierów nom ierna, popielatożółta.
8. 11 niewielkich fragm entów cienkościennych, szarych, ułam ek dna biały.
WAŁ (odcinek III, IV, V)
Na w arstw ę k ulturow ą w ału składają się dw a poziomy: wyższy, stanow iący treść zasadniczą w ypełniska w ału, i niższy, dochodzący do piasku calcowego, będący pozostałością przykrytej w ałem osady wczesno średniowiecznej. Łatw o czytelny jest on szczególnie na odcinku III i IV, gdzie w yróżnia się smoliście czarną barw ą ziemi, zaw ierającej znaczne ilości ułam ków ceramiki, kości zwierzęcych i kam ieni układających się niekiedy koliście (pierwszy m etr odcinka IV). Większe trudności in te r pretacyjne nasuw a poziom wyższy, pozostający w związku z budow ą wału. Zw raca uw agę jednolicie szara barw a ziemi po obu stronach k u l m inacji w ału, przy czym. w ew nętrzna przedzielona jest w yraźnie na głębokość 80—90 cm ukośnie podchodzącą k u górze cienką w arstw ą spa lenizny. Być może jest to drugi poziom w ału związany z jego rozsze rzeniem do w nętrza gródka. Pierw szy poziom wału, jego w ew nętrzny próg można upatryw ać w słoju spalonych belek i węgli, biegnących zgodnie z osią przebiegu w ału w odległości około 1 m w głąb od po przedniego w ału. Można przyjąć, że w ał po pierw szym zniszczeniu został popraw iony i jednocześnie powiększony, potw ierdzałaby to ukośna w arstw a spalenizny, znacząca w ew nętrzny spad lica w ału. S traty g rafia zew nętrznej strony w ału jest zbliżona. Zasadnicze tło stanow i i tu ta j ziemia szara z drobnym i w ęgielkam i o miąższości 60—90 cm. Na odcinku V ogranicza ją od dołu w arstew ka czarnej ziemi o grubości 20 cm, wznosząca się ukośnie ku kulm inacji na granicy odcinka V. Pod w arstw ą
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N IC Z Y W H O R O D Y S Z C Z Ü 67
szarą piaszczystą zalega ziemia szara ilasta, tw orząca nieckowate prze- głębienie. N ajpew niej jest to pozostałość nam uliska fosy. W części środ kowej, najw yżej, tuż pod próchnicą rozpoczyna się w arstw a piaszczystej żółtoszarej lub niekiedy zupełnie żółtej ziemi o grubości 60 cm. Dochodzi ona na głębokość 60—70 cm do poziomu ciągnącej się tu ta j dalej osady. Z astanaw iający jest praw ie zupełny b rak śladów konstrukcji drew nia nych w ew nątrz w ału. Wiążą się najpraw dopodobniej z obronnym i kon strukcjam i naziemnym i, ustytuow ane są też one nie w części kulm ina cyjnej, ale nieco poniżej po stronie zew nętrznej.
Odcinek III (0— 60 cm)
1. U łam ek górnej części naczynia o brzegu podw ójnie ściętym. Barw a pow ierzchni i przełom u jasnobrunatna, ślady silnego obtaczania, niestaranny ornam ent falisto-żłobkowy.
2. D robna część profilowanego brzegu z naczynia średniościennego, mocno obtaczanego, średnica 21 cm.
3. Dno naczynia średniościennego o jasnobrunatnej barw ie powierzchni i przełom u z lekko w yodrębnionym pierścieniem. Duża ilość drobnej ostrej domieszki, średnica 9 cm.
4. Dwa ułam ki prażnicy o krągłym dnie. Brzeg ścięty prosto, o w y sokości 2 cm, duża ilość domieszki drobnoziarnistej na spodzie dna, w glinie niezbyt starannie przygotow anej domieszka średnio- i g ru boziarnista. P rażnica form ow ana z jednego placka gliny, w ew nątrz ślady w ygładzania wiechciem, średnica 18 cm.
5. F ragm ent dna płaskiego n a podsypce z naczynia szarobrunatnego, średniościennego, o ornam encie gęstych dookolnych żłobków. Znacz na ilość domieszki w glinie, rzadko duże ziarna. Średnica 10 cm. 6. 5 ułam ków ceram iki zniekształconych w w yniku w tórnego przepa
lenia.
7. 3 fragm en ty polepy szarożółtej, jeden z odciskiem w ąskiej deseczki. 8. 32 ułam ki ceram iki, 5 z naczyń cienkościennych, 2 z grubościennych.
B arw a powierzchni przew ażnie jasnobrunatna, 3 fragm enty o czerwo nej barw ie przełom u i powierzchni. O rnam ent żłobków dookolnych,
luźnych na 2 skorupach, gęstych na 5, z linii falistych na 2. Odcinek III (60— 120 cm)
1. Dość szeroki ciem noszary profilow any w ylew naczynia. Siady sil nego obtaczania.
2. F ragm ent górnej części szorobrunatnego naczynia średniościennego z domieszką drobnoziarnistą, brzeg ukośnie ścięty z zaznaczoną kraw ędzią dolną.
3. Trzy kaw ałki polepy z odciskami plew zboża.
4. F ragm ent dna z naczynia ciem nobrunatnego na podsypce drobnoziar nistej. W glinie domieszka średnio- i drobnoziarnista. Płaskie. Ś redni ca 11 cm.
5. Dno naczynia jasnobrunatnego z domieszką gruboziarnistą w glinie i na spodzie dna, gdzie użyto jej jako podsypki. Siady w ygładzania na mokro w ew nątrz, pionowego zagładzania na zew nątrz. Średnica 10 cm.
6. 42 luźne fragm enty, przew ażnie średniościenne, 2 z naczyń gruboś- ciennych. O rnam ent grzebykow y falisty — 2, prostych żłobków — 4, pozostałe bez ornam entu.
7. Żelazny grot od strzały ze skrzydełkam i i z długą, rozszerzającą się ku końcowi tulejk ą okrągłą. Długość grotu 8 cm.
Odcinek IV (0— 40 cm)
1. Ukośnie ścięty z zaznaczoną kraw ędzią dolną brzeg naczynia szaro brunatnego.
2. 8 ułam ków z brzuśca naczynia średniościennego o barw ie szarobru natnej. Domieszka drobnoziarnista, ślady obtaczania na powierzchni zew nętrznej i silnego pionowego w ygładzania w ew nątrz. Powierzchnia zew nętrzna w yrów nyw ana na mokro przy pomocy jednocentym etro- wej listewki.
3. 13 fragm entów ceramiki, w tym : jeden cienkościenny o barw ie bia- łożółtej, pozostałe szarobrunatne, średniościenne, jeden ornam ento w any żłobkami.
Odcinek IV (40— 115 cm)
1. Ciemnoszary, ze śladam i mocnego obtaczania, m ały fragm ent zwężo nego zaokrąglonego brzegu. Średnica 16 cm.
2. Ciemnoszary prosto ścięty brzeg. Domieszka praw ie niewidoczna, drobnoziarnista. Średnica 17 cm.
3. F ragm ent bardzo grubego dna płaskiego. Brak podsypki. Siady w ygładzania poziomego na ściance z zew nątrz, w ew nątrz promieniście rozchodzące się sm użki od środka dna. Domieszka średnioziarnista. 4. Dwa ułam ki den płaskich, jeden szaroczerwony z podsypką drob noziarnistą, drugi jasnobrunatny bez podsypki ze śladem dookolnego w ygładzania w ew nątrz.
5. 47 luźnych ułam ków ceram iki, w tym dwa ułam ki grubych (do 2 cm) den, pozostałe pochodzą przeważnie z środkowych partii naczyń. B arw a przew ażnie szarobrunatna (7 jasnobrunatnych), 1 bia- łożółty, 5 ułam ków z ornam entem żłobków dookolnych, 3 z falisto- żłobkowym, 1 z nakłuciam i grzebieniem w „jodełkę”. Przew ażnie średniościenne, 2 o grubości ponad 1 cm.
Odcinek V (0—30 cm)
1. F ragm ent dna o bardzo grubej ściance bocznej. Siady podsypki drobnoziarnistej. B arw a brunatnoszara, średnica 12 cm.
2. 12 luźnych niewielkich fragm entów ceramicznych. Dwa ornam ento wane.
Odcinek X (30— 100 cm)
1. S zarobrunatny ukośnie ścięty brzeg naczynia średniościennego. Do mieszka drobno- i średnioziarnista.
1. 6 kaw ałków polepy jasnożółtej z widocznymi odciskami szczątków roślinnych. Jeden z odbiciem półokrągłej belki, pozostałe o kształcie nieokreślonym.
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N IC Z Y W H O R O D Y S Z C Z U 69
3. 52 luźne fragm enty z brzuśca lub dolnych części naczyń. Przew ażają średniościenne, z ornam entem żłobków dookolnych — 6, falistym grzebykow ym — 4, pozostałe bez ornam entu.
K urhan nr 1
Jest to pierw szy k u rh an po lewej stronie drogi leśnej idącej od wsi. Kolisty, o średnicy 11,5 cm i wysokości 90 cm, otoczony u podstawy niezbyt głębokim row kiem pow stałym po w ybraniu piasku na nasyp. Wykop usytuow any m niej więcej pośrodku odsłonił na dnie w arstw ę ze szczątkami ogniska, rozpościerającą się w nieregularnych plam ach na całej powierzchni odcinka (ryc. 2). Bardziej intensyw ne, z dużym i zwęglonymi kaw ałkam i drzew a są one po stronie zachodniej. W części środkowej k urhanu, na głębokości 80 cm znajdow ał się szkielet ułożony głową na północny zachód. Otaczała go w yróżniająca się od żółtego piasku plam a jednolicie szarej, z luźnym i węgielkami, ziemi. Zielonkawy odcień nad i pod szkieletem i pew na specyficzna spoistość ziemi wokół są być może w ynikiem rozłożenia się ciała zmarłego, szkielet bowiem nie w ykazyw ał śladów uszkodzenia przez ogień.
Nie stwierdzono, poza jednym drobnym ułam kiem z naczynia wczesnośredniowiecznego, zdobionego dookolnymi żłobkami, żadnych zabytków, zarówno w nasypie kurhanow ym , jak i ßrzy szkielecie.
ANALIZA MATERIAŁU
Analiza m ateriału ceramicznego w naszym w ypadku bez powiązania ścisłego z w arstw ą kulturow ą nie w ydaje się być możliwa. P o traktow a nie m ateriału jako jednolitej całości prow adziłoby do zatarcia odrębności ceram iki z poszczególnych odcinków stanowiska. Różnice nie narzucają się tu taj z całą oczywistością, cechy zasadnicze, jak przygotow anie masy ceramicznej, k ształty naczyń, obróbka powierzchni, m otyw y ornam enta- cyjne, najogólniej biorąc, są wspólne dla całego, szczególnie wcześniej szego m ateriału, co nadaje mu znamię znacznej jednolitości. Różnice sprowadzają się przede w szystkim do większej częstotliwości w ystępow a nia poszczególnych elem entów wykonania, w ypału, zdobienia naczyń na kolejnych odcinkach stanowiska. W grę wchodzi tu taj część osady pod wałem, wypełnisko w ału i osada „północna”.
M ateriałem w ykorzystyw anym do w ykonyw ania naczyń była masa ceramiczna uzyskana przez zmieszanie gliny z domieszką tłucznia. Prze ważnie stosowano tłuczeń drobno- i średnioziarnisty zmieszany razem, osobno domieszka drobnoziarnista z piaskiem n atu raln y m w ystępuje w cienkościennych naczyniach silnie obtaczanych. G ruboziarnistą do mieszkę spotykam y w prażnicach, luźne ziarna w bryłkach polepy i w glinie naczyń, najczęściej używ ana była jednak ona jako podsypka pod dna.
Dna w zdecydowanej większości płaskie, na podsypce,' trzy fragm enty z pierścieniem dookolnym. Robiono je z jednego placka gliny, którego brzegi zagięte do góry i mniej lub więcej w yciągnięte służyły jako oparcie dla w ew nątrz doklejanego wałeczka gliny. Eył on najpew niej grubszy od następnych, rozciągnięty do góry tw orzył zaczątek ścianki
R y e. 2. Hor ody sz cze , po w. W ło d a w a . P r o fil półno cn y p rz ek o pu pr zez ku rhan n
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N IC Z Y W H O R O D Y S Z C Z U 71
bocznej, natom iast rozciągnięty do dołu, ku środkowi, stanow ił dodat kowe wzmocnienie pierw szej w arstw y dna, niekiedy przekraczając jej grubość. W jednym w ypadku brzegi dna nie były podnoszone, wałeczek gliny doklejono od góry do kolistego płaskiego placka.
W budowie ścian nie stwierdzono specjalnych odchyleń od reguł powszechnie stosowanych. Obserwacje bardziej szczegółowe są utru dn io ne, większość m ateriału ceramicznego to fragm enty średniej wielkości i małe, nie udało się zrekonstruow ać ani jednego naczynia całego. Zdecydowanie przew ażają ułam ki naczyń średniościennych, w w arstw ie osady pod w ałem nie w ystępują skorupy o grubości m niejszej od 0,6 cm. rzadko też przekraczają grubość 1 cm. W w ypełnisku w ału i wewnątr;: gródka, oprócz przede w szystkim skorup średniościennych, spotyka się i ułam ki naczyń cienkościennych, na osadzie północnej tw orzą one masę podstawową, a w m niejszych ilościach w ystępują dw a pozostałe rodzaje. U kształtow anie górnej partii naczyń i ich proporcje pozw alają wyróżnić:
a. naczynia ze znacznym przew ężeniem w szyjce, tak że brzusiec, zazwyczaj w iększy niż średnica w ylew u, bardziej strom y lub łagodnie zaokrąglony, jest jednak w yraźnie podkreślony (tabi. I, 3). Niekiedy funkcję pomocniczą spełnia tu ta j ornam ent położony nad załomem brzuśca w 3/4 wysokości naczynia. Brzegi w skazują na znaczne różnice chronologiczne w obrębie tego typu, na jego długotrw ałość i powszech ność.
b. form y o kształcie w ysm ukłym , z łagodnym przejściem w górnych partiach brzuśca przesuniętego ku środkowi, często również z ornam en tem. Brzeg łagodnie odgięty ukośnie na zew nątrz lub praw ie położony poziomio (tabi. II, 8).
c. naczynia z szyjką cylindryczną i brzegiem notow ane są dw u krotnie, jeden ułam ek bogato ornam entow any.
d. prażnice albo talerze gliniane z niewysokim ściętym prosto lub za okrąglonym brzegiem (tabl. III).
Możliwości naw iązania poszczególnych form do wcześniej w yodręb nionych jednostek w arstw y kulturow ej są właściwie żadne. Ciekawiej przedstaw ia się natom iast częstotliwość w ystępow ania poszczególnych typów brzegów naczyń będących obok innych cech w skaźnikiem chrono logicznym. Wyróżnić możemy około 8 zasadniczych w ariantów brzegów: od odgiętych na zew nątrz, ukośnie, prosto lub stożkowato (podwójnie) ściętych (a, b, c, d) poprzez łagodnie odchylone na zew nątrz, i za okrąglone, krótkie lub dosyć szerokie „listw ow ate brzegi typu e, g, do silnie profilow anych typu j, h (tabi. II). Na specjalną uwagę zasłu gują brzegi naczyń z badań powierzchniowych na osadzie południowo- zachodniej, wyznaczając najm łodszy poziom horodyskiej ceramiki.
C ztery pierwsze natom iast rejestrow ane są niem al na każdym stano w isku wczesnośredniowiecznym z IX, X wieku, z tym , że b i d są nieco rzadsze i częściej w ystępują w zespołach ceram iki X—XI wieku. N adają one ch arakter dość w yraźnej stylistycznie grupie ceram iki z osady pod wałem. Eksploracja w arstew kam i mechanicznym i w w ąs kim wykopie stanow iła pew ną trudność w uchw yceniu czystego m ate riału z w arstw y, liczyć się możemy z późniejszymi w trętam i z usy piska wałowego. Niem niej, zdecydowaną większość stanow i tu ta j ce ram ika średniowieczna z tendencjam i do grubościenności, niektóre
fra-ТаЫ. I. Horodyszcze, pow. Włodawa. Grocik żelazny (1—2) w. n. Ceramika z wału (3, 4) i z osady północno-wschodniej (6—9), 1/2 w.n.
gm enty w ykonane są ze źle przygotow anej gliny z grubym i ziarnam i tłucznia, zniekształcającym i powierzchnię. Obróbka powierzchni dw u- rodzajowa, w ew nątrz najczęściej sm użki pionowe po w ygładzeniu w iech ciem, na zew nątrz ślady, obtaczania najbardziej czytelne w górnych partiach naczyń. Stosow any był ornam ent linii falistych, nakłuć grze bykowych i żłobków dookolnych (ТаЫ. I, 34). W w arstw ie kulturow ej
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N IC Z Y W H O R O D Y S Z C Z U 73
ТаЫ. II. Horodyszcze, pow. Włodawa. Krzesiwko żelazne i ceramika z grodziska (2—6). Profile naczyń występujących w Horodyszczu. Ceramika i profile 1/2, krze
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N IC Z Y W H O R O D Y S Z C Z U 75
w ew nątrz gródka m am y ceram ikę starszą odpowiadającą osadzie pod wałem i młodszą, naw iązującą do m ateriału z osad.
Ceramice z osady „północnej” n adają ch arak ter przede w szystkim w ylewy typu f, h, w ystępujące w zespole fragm entów cienkościennych i średniościennych. Powierzchnie silnie obtaczane, barw a szara i szaro brunatna, domieszka przew ażnie drobnoziarnista, w ypał rów nom ierny. O rnam ent żłobków dookolnych i często ostrych nacięć prostych lu b ukośnych. Na podstaw ie analogii można ją datować na XI — X II wiek (tabi. I, 6—9). Zabytki m etalow e nie mogą nam służyć w ydatną po mocą przy dokładniejszym oznaczeniu chronologii, tak bowiem krze- siwko, jak i grocik są form am i używ anym i w niezmiennej postaci przez dłuższy okres czasu. Ciekawie przedstaw ia się m ateriał zebrany na powierzchni osady południowo-zachodniej. Obok przew ażającej grupy ceramiki- odpowiadającej czasowo wczesnej osadzie, pod wałem w ystę pu ją ułam ki ceram iki dużo młodszej, datow anej w stępnie na X III, początek XIV w ieku (por. tabl. III). Tylko niewiele fragm entów można zakwalifikować do okresu pośredniego. Liczyć się możemy z n aw arst wieniem się tu taj osady młodszej na starszą. Na osadzie południowo- zachodniej, niestety jeszcze nie przekopanej, należy szukać więc n a j młodszego poziomu osadnictwa wczesnośredniowiecznego w Horodysz- czu, przed jego przesunięciem się w okresie średniowiecznym na te reny obecnie zajmowane.
Podsum ow ując stw ierdzić należy, że Horodyszcze jest typow ym przykładem dla osadnictwa wczesnośredniowiecznego ze względu zarów no na formę, jak i na charakterystyczne położenie w terenie nizinno-ba- giennym. Nieduże pierścieniow ate grodzisko o średnicy około 36 m, mierząc od kulm inacji do kulm inacji w ału, otoczone było fosą w y pełnioną wodą z prawdopodobnie tuż przy wale wówczas płynącej rzeki. W skazuje na to ilaste w ypełnisko obniżenia u zewnętrznego pod nóża wału, jak i depresja terenow a sugerująca bieg dawnego koryta rzeki Zielawy. Gródek założono na m iejscu osady datow anej ceram iką na koniec IX—X wieku. Był to wówczas najbardziej na północ w ysu nięty skraj osady, część południowo-zachodnia egzystowała dalej, roz ciągając się aż na drugi brzeg rzeki.
U kład w arstw w w ypełnisku w ału, a szczególnie resztki przepa lonych konstrukcji w skazują, że w ał po pierw szym zniszczeniu został odbudowany i powiększony. F ragm enty dwunastow iecznej ceram iki w ystępujące w górnej w arstw ie w ału, określają chronologię jego prze budowy. Z tego też mniej więcej czasu pochodzi część osady po pół nocno-wschodniej stronie gródka. K res użytkow ania obiektu i osady „północnej” przypada na koniec X II i początek X III wieku, natom iast „osady południow ej” na koniec X III wieku. W ystępowanie trzech pod stawowych elementów osadniczych: gródka, osad i cm entarzyska, ich wielkość i w zajem ne usytuow anie mogą być w przyszłości na podsta wie szerszego m ateriału porównawczego podstaw ą do dalszej in terpe- tacji.
Horodyszcze zasługuje na uw agę również ze względu na swoje po łożenie w stosunku do ówczesnych centrów handlowych, jakim i były
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N Y Z E S P Ó Ł O S A D N IC Z Y W H O R O D Y S Z C Z U 77
w XI—X III w ieku Drohiczyn i Brześć 1. Znaczenie szlaku handlowego prypecko-nadbużańskiego, jako jednej z głównych arte rii łączących kijow ską Ruś, a mówiąc ogólniej Wschód z Zachodem, ma za sobą bogatą lite ra tu rę opartą tak na źródłach historycznych, jak i archeolo gicznych. Odniesienie lokalnego szlaku handlowego wzdłuż Zielawy aż do Opola Włodawskiego, a później na zachód przez Przew łokę koło Parczewa, wobec wczesnej m etryki Horodyszcza, już do tego czasu w y daje się być uzasadnione 1 2. Tereny te w okresie największego ożywie nia na linii Prypeć—Bóg—Wisła zyskiw ały niew ątpliw ie na atrak cy j ności.
Rozwój wczesnośredniowiecznego osadnictwa na interesującym nas obszarze przebiegał w specyficznych w arunkach n atu raln y ch i historycz nych. Horodyszcze leży na terenie Rów niny Parczew skiej, wchodzącej w skład Polesia Lubelskiego łączącego się przez Bug z Polesiem P ry - peckim. Rów niny piaszczyste pochodzenia morenowego i wodnego, przeplatające się z rozległymi, podm okłym i dolinami, duża gęstość sieci w odnej, lasy i łąki składają się na charakterystyczny krajobraz po leski. Równina Parczew ska w yróżnia się nieco większą ilością rów nin plejstoceńskich, a w związku z tym i pól upraw nych 3. Niezbyt korzyst ne jednak, ogólnie biorąc, w arunki n aturalne, a przede w szystkim po lityczne w pływ ały ham ująco na rozwój osadnictwa wczesnośrednio wiecznego na tych terenach. N aw et ziemie położone bardziej na za chód od granicy, już w obrębie stałej adm inistracji polskiej w ykazują znaczne opóźnienie w rozw oju gospodarczym w porów naniu z innym i częściami Lubelszczyzny 4. Leżąc na styku trzech ekspandujących ośrod ków: Polski, księstw ruskich i Litw y, tereny po lewej stronie środko wego Bugu są przedm iotem ustaw icznych najazdów, przechodząc w za leżności od sytuacji politycznej na stronę polską, ruską czy litew ską. W X II w ieku szm at ziemi między Łukow em a W łodawą i Brześciem je st w rękach ruskich, na początku XIV w ieku utw ierdza swoje pano w anie Litw a, sięgając po spuściznę książąt w łodzim iersko-halicko-brze- s k ic h 5. Dla kolonizacji polskiej bardziej korzystne w arunki stw arzała zasadniczo dopiero unia polsko-litew ska usuw ając groźbę najazdów i staw iając dotychczasową strefę pograniczną niem al w centrum nowego tw oru państwowego.
1 T. L e w i c k i Znaczenie handlowe Drohiczyna nad Bugiem we wczesnym średniowieczu i zagadkowe plomby ołowiane znalezione w tej miejscowości. „Kwartalnik Historii i Kultury Materialnej”. R. IV, 1956, s. 290—297; W. K u b i a k Skarby monet kufickich a szlak wodny prypecko-bużański. W: Vznik a poćatky Slovanu. T. 2. Praha 1958, s. 225—232; K. J a ż d ż e w s k i Stosunki polsko-ruskie w średniowieczu. „Pamiętnik Słowiański”; T. IV, 1954, z. 2, s. 346—350. K. M u s i a n o w i c z Wczesnośredniowieczny ośrodek handlowy w Drohiczynie, pow. Siemia tycze. „Wiadomości Archeologiczne”. T. 24, 1957, s. 285—299.
2 Por. T. W ą s o w i c z Osadnictwo wczesnośredniowieczne na Lubelszczyź- nie. „Archeologia Polski”. T. VI, 1961, z. 2, s. 225. S. W e y m a n n Cła i drogi han dlowe w Polsce piastowskiej. „Prace Komisji Historycznej”. T. 13, 1938, z. 1, s. 102
i mapka.
s T. W i 1 g a t Budowa geologiczna, rzeźba i wody Polesia Lubelskiego. W: Polesie Lubelskie. Lublin 1961, s. 10—29.
4 S. L i t а к Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI w. Ltblin 1965, s. 27.
5 N a t a n s o n - L e s k i Rozwój terytorialny Polski do roku 1572. Warszawa 1964, s. 8.
