Adres IKed.a.iECsri: Krako-wskie-FrzedmieścIe, 2STr ©©. M 31.

M 31. Warszawa, d. 5 sierpnia 1894 r. T o m X I I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

P R E N U M E R A TA „ W S Z E C H Ś W IA T A ". K o m ite t R edakcyjny W s zec h ś w iata stanowią Panowie:

” Deike K ., Dickstein S., H oyer H., Jurkiewicz K.,

W W a rs z a w ie : rocznie rs. 8 Kw ietniew ski W ł., Kram sztyk S., M orozew icz J., Na- kwartalnie 2 tanson J., Sztolcman J., Trzciński W . i W róblew ski W .

Z p rz e s y łk ą p o c z to w ą : rocznie „ lo Prenumerować można w Redakcyl „W szechświata “ półrocznie „ 5 i w e w szystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Adres IKed.a.iECsri: Krako-wskie-FrzedmieścIe, 2 S T r © © .

DZISIEJSZA ELEKTROCHEMIA

i jej znaczenie

DLA PRZYSZŁEJ TECHNIKI 1).

Panowie! P rze d laty kilku przy sposobno­

ści podobnej do dzisiejszej wspomniałem 0 tern, źe tysiące centnarów, stanowiących przeważną część produkcyi benzolu w Anglii, co rok wywozi się do Niemiec. B yły to za­

pewne liczby tylko, nicwięcej, lecz liczby mo­

gą być bardzo wymowne. Benzol w stanie ; surowym nie bywa używany, ale przetw arza się n a inne ciała, barwniki, pachnidła, leki 1 t. d. Mamy więc z powodu tego produktu , pośredniego ciekawy widok k ra ju najstarsze-

go w przemyśle, a pomimo to zmuszonego I

*) Mowa wygłoszona przez prof. Ostwalda na zjeździe dorocznym elektrotechników niemieckich w Lipsku 7— 9 czerwca r. b.

inne produkty stanąć w połowie i najw ażniej­

szą i najzyskowniejszą część fabrykacyi odda­

wać innemu krajow i. N a dobitkę pierwsza A nglia rozpoczęła fabrykacyą barwników benzolowych. Ja k ie ż mogą być przyczyny ta k dziwnego zastoju? Odpowiedź n a to m ia­

łem dopiero, gdy odbyłem wycieczkę do Albio- nu i nieco lepiej przypatrzyłem się jego sto­

sunkom.

W jednem z większych m iast przemysło­

wych odwiedziłem kolegę po fachu, który wy­

k ła d a ł chemią w miejscowem kolegium. Z du­

m ą pokazywał mi on swoję istotnie ładnie urządzoną pracownię, gdy zaś podziwianie miało się ku końcowi, rzuciłem zwykłe w ta ­ kich razach zapytanie: „a ilu też kolega m a praktykantów ?” N ie będę panom przytaczał liczby dokładnej, bądź co bądź w ydała mi się ona n ad e r m ałą wobec znacznej liczby słu ­ chaczów uczęszczających do kolegium.

N o tak, rzekł profesor, ale kolega mój z tam tej strony gm achu m a pięć razy więcej uczniów. Okazało się, że ów kolega wykła­

d ał w swojej pracowni nie chemią lecz farbo­

wanie i drukowanie perkalików i dla tego

m iał wielu słuchaczów. W A nglii młodzieniec

m ający poświęcić się technice myśli nadto

praktycznie, aby m iał się oddawać badaniom

4 8 2 W SZECHSWIAT.

teoretycznym , skoro przedm iotem jego p rzy ­ szłych zajęć m a być farbierstw o. W Niem ­ czech dzieje się przeciwnie: tam każdy przy­

szły technolog chemik przedewszystkiem b a­

d a chemią a potem dopiero jej zastosowania.

Nieuniknionem następstwem takiego postępo­

wania je st to, że angielski technolog musi zawsze n a nowo rozpoczynać pracę, gdy n a ­ potka ja k ą ważniejszą zmianę w swojej pro- dukcyi, tymczasem niemiec szuka naówczas pomocy w zasadach ogólnych, jakie sobie przyswoił i daleko prędzej obeznaje się z no- wem położeniem. W żadnej innej nauce wyższość niemieckiej metody nie wydała świetniejszych wyników, ja k w chemii technicz­

nej: powszechnie wiadomo dzisiaj, że Liebig, zakładając swoję pracownię przeznaczoną wyłącznie do p rac naukowych, s ta ł się za ra­

zem założycielem przem ysłu chemicznego w Niemczech. L aboratoryum nowożytnej fabryki chemicznej tem się tylko różni od pracowni wyższej szkoły technicznej, źe p o ­ siada lepsze środki i prace tani wykonywane są dalszem następstw em p rac w szkole. N a tem polega tajem nica powodzenia niemiec­

kiego przem ysłu chemicznego: zrozum iał on, że nauka je s t najlepszą praktyką.

Niezbędnym wynikiem takiego zap atryw a­

nia je s t fak t, źe w żadnym innym k ra ju tak znaczna liczba ludzi naukowo wykształconych nie poświęca się sprawom techniki ja k j w Niemczech. W rzeczy sam ej, bieg wy- I kształcenia je s t tu jednakow y dla przyszłego profesora, czy dla przyszłego technika; po skończeniu studyów dopiero m łodzieniec obie-

r a powołanie. N igdzie więcej w przemyśle I chemicznym nie pracuje taki zastęp sil nau-

kowych ja k w Niemczech, to stanowi ich silę.

W rozwoju elektrotechniki nie poszło rów­

nie pomyślnie, przynajm niej w tem , co doty­

czę uniwersytetów. M ożna rzec, że ona prze­

ro sła nasze głowy i organizm funkcyonujący nieco powolnie nie miał dość czasu na to, aby przystosować się do potrzeb szybko powsta­

łych i wciąż rosnących. D aje się to objaśnić głównie tem, źe teraźniejsza elektrotechnika rozw ijała się przedewszystkiem jak o technika maszyn; nauki wykładane po uniw ersytetach niewielką mogły jej okazać pomoc. E le k tro ­ technika zetknie się z wiedzą oderw aną do­

piero n a polu elektrochem ii i chwilę tę my wszyscy już dzisiaj poczytujemy za następną

wielką fazę w rozwoju zastosowań elektrycz­

ności w technice.

Chwila bieżąca nadaje się do takiego ze­

tknięcia. Stuletnie zagadnienie stosu wolty właśnie zostało rozstrzygnięte; na podstawie znajomości kilku stałych możemy dzisiaj ze znacznym stopniem przybliżenia naprzód obliczyć siłę elektrobodźczą jakiegokolwiek stosu i co do przewodnictwa elektrycznego w elektrolitach mamy bardzo szczegółowe wiadomości. W praw dzie nie zdaje się, żeby ostatnio zdobyte wyniki były przyjęte i uzna­

ne przez wszystkich specyalistów, przecież je st to raczej wynik prawa zastoju i zacho­

wawczości utrzym ującego się w całym świe- cie umysłowym; jednakże zarzuty przeciwko wyżej wspomnianym wynikom badań w o stat­

nich czasach nie podnoszą się i liczba osób przekonanych w zrasta z dniem każdym.

Trzeba było niemałej odwagi ze strony świata naukowego, ażeby uznać poglądy, do których prace elektrochemiczne la t ostatnich niezbicie doprowadziły. W szakże chodziło tu ni mniej ni więcej tylko o wywrócenie zu­

pełne poglądów istniejących n a stan ciał roz­

puszczonych; o uznanie naprzykład tego fak­

tu, źe w roztworze soli kuchennej zamiast czą­

steczek chlorku sodu, związanych ze sobą najsilniejszem powinowactwem chemicznem, znajdują się wolne atomy chloru i sodu. J a ­ kież to fakty upoważniają nas do takiego po­

glądu?

Ponieważ przemawiam tu taj nie do chemi­

ków, lecz do elektryków, więc ograniczę się do argumentów wyłącznie elektrycznych.

W yobraźm y sobie rozcieńczony roztw ór, d aj­

my, chlorku sodu w znacznej ilości wody, n a­

przykład zaw ierający około '/2 gram a soli kuchennej w litrze wody; roztw ór ten jest bardzo dobrym przewodnikiem elektryczności.

Co do przewodnictwa elektrycznego wiadomo, że polega ono na tem, źe elektryczność prze­

noszą iony czyli składowe części soli, z któ­

rych sód powinien przenosić dodatnią, chlor zaś odjem ną elektryczność. Treścią prawa F a ra d a y a jest, że w elektrolizie elektryczność porusza się tylko wraz z ionami. P rzy jrz y j­

my się owemu ruchowi nieco uważniej.

W roztworze o wyżej wymienionej koncen- tracyi n a 1 atom chlorku sodu przypada 1000 atomów wody. W yobraźm y sobie ten roz­

tw ór jako zupełnie jednorodny, w takim r a ­

I

N r 31.

483 zie zawsze w szeregu co 10 atomów wody

przypadają dwa atom y chlorku sodu; gdy więc zachodzi przebieg elektryczności, to gdyby naw et on zasadzał się na ciągłej zobo- pólnej wymianie ionów, każdy atom sodu mu­

siałby przebyć pięciokrotną odległość atomo­

wą ażeby natrafić n a atom chloru i z nim się złączyć. Jakiekolw iek stanowisko wobec tego zajmiemy, musimy przyznać, źe atomy sodu m ogą istnieć oddzielnie w roztworze wodnym a nawet przez czas daleko dłuższy niż w sta­

nie związanym. W ięcej jed n ak teorya dy- socyacyjna nie przypuszcza. Z a pomocą pewnej liczby bardzo rozmaitych i wzajemnie się kontrolujących metod, dzisiaj jesteśm y w stanie określić dokładnie, ja k wielkim je st udział elektrolitu, rozszczepionego na swoje iony.

S tąd na pytanie co do przewodnictwa elek­

trycznego otrzym ujem y bardzo prostą odpo­

wiedź: w każdym elektrolicie przewodnictwo je s t proporcyonalne do ilości ionów w jednost­

ce objętości, a dalej do dwu stałych określa­

jących „szybkość wędrówki ionów.” P rę d ­ kość owa dla wodoru je st największą, przeto kwasy najlepiej przewodzą. N ie myślę dłużej zatrzymywać waszej uwagi na tym szczególe, aczkolwiek budzi on żywe zajęcie; kwestya siły elektrobodźczej jeszcze je st ciekawszą i daje się rozwiązać na drodze podobnej.

Podstaw y do wszelkich wyjaśnień w danej dziedzinie dostarcza pojęcie ciśnienia osmo- tycznego, które m am zam iar panom bliżej wyłożyć. Z a pięć lub dziesięć la t byłoby to już może zbyteczne wobec tego, źe pojęcie owo stanie się ta k samo przystępne dla każ­

dego naukowo wykształconego człowieka, ja k dzisiaj je st niem ciśnienie gazu; jednakże te ­ raz jeszcze nie sądzę, aby m iało panom uchy­

biać, gdy rzecz wyłuszczę bliżej.

W iecie o tem , że kiedy n a stężony roz­

tw ór jakiegokolwiek ciała puścimy w arst­

wę czystej wody, to rozpuszczone ciało odby­

wa pewien ruch ku wodzie; ruch ów albo dy- fuzya trw ać będzie dopóty, dopóki wszystko jednostajnie się ukształtuje. Przyczynę wy­

wołującą ten ruch, który m a charakter pew­

nego ciśnienia, nazywamy ciśnieniem osmo- tycznem. A by się przekonać, że m am y tu do czynienia z rzeczywistą wielkością, należy tylko przeszkodzić poruszaniu się ciała roz­

puszczonego. W tym celu może posłużyć

przegroda niepozw alająca na ruch ciała roz­

puszczonego, ale pozw alająca n a ruch roz­

puszczalnika, czyli w danym razie wody. Nie je st łatw em zrobić tak ą przegrodę, jednakże w kilku wypadkach dało się wykonać; możli­

wości wykonania takiej przegrody dowiódł profesor Pfeffer. Z a pomocą wymienionej przegrody możemy przekonać się, że powsta­

jące ciśnienia są bardzo duże, naprzykład dla takiego roztw oru soli, jakim jest woda m or­

ska, mogą wynosić o k rągłą liczbę 20 atm o­

sfer. !Na pytanie skąd się ciśnienie bierze, odpowiadać nie będziemy, dość, że ciśnienie istnieje i właściwe je s t wszelkim ciałom roz­

puszczonym.

K ażde ciało stałe przy zetknięciu z pły­

nem, w którym się może rozpuszczać, z n a tu ­ ry rzeczy może wywierać takie ciśnienie.

T rzeb a tylko otoczyć je powłoką napółprzeni- kliwą w rodzaju powyższej, dostatecznie moc­

ną, aby jej nie przerwało ciśnienie i wtedy można osięgnąć pewne maksym alne ciśnienia, któ re będą zależały od rozpuszczalności ciała i nie mogą być przekroczone. Ciśnienie owo je s t całkiem podobne do ciśnienia pary, tak że możemy sobie wyobrazić machinę porusza­

ną przez ciśnienie osmotyczne. Stos galwa­

niczny nie je s t czem innem— i to właśnie je st celem moim długich rozumowań,—tylko m a­

szyną poruszaną przez ciśnienie osmotyczne.

A by rzecz tę w zupełności zrozumieć, nale­

ży uprzytomnić sobie cały przebieg rozpusz­

czania się m etali w stosach woltaicznych.

W myśl poglądu wyżej wygłoszonego, prze­

bieg ów zasadza się n a tem, źe z nieelek­

trycznego m etalu tworzą się iony cynku n ała­

dowane elektrycznością; jednocześnie, skoi’o weźmiemy za punkt wyjścia stos D aniella, ta k a sam a ilość ionów miedzi przechodzić bę­

dzie w stan nieelektryczny czyli w zwykły stan m etalu. Owóź elektroda cynkowa musi bez przerwy otrzymywać elektryczność do­

datnią, gdy miedziana musi tyleż jej odda­

wać, jeśli przebieg wogóle m a się odbywać;

skoro połączymy oba m etale przewodnikiem, równolegle z chemiczną rozpoczyna się sp ra­

wa elektryczna i jedna nie może się odbywać bez drugiej.

A teraz, moi panowie, analogia między ciśnieniem osmotycznem a siłą elektrobodźczą je st zupełnie wyraźna. T ak samo ja k machi­

nę mechaniczną możemy pędzić za pomocą

484

dwu płynów o rozm aitem ciśnieniu p ary , mo­

żemy i maszynę elektryczną wprawiać w ruch za pomocą dwu źródeł o rozm aitem ciśnieniu elektrycznem czyli potencyale; cynk i miedź w stosie D aniella są dwoma takiem i źródłam i prąd u o rozm aitym potencyale, różnica zaś ciśnienia elektrycznego polega tu na różnicy ciśnienia osmotycznego jak ie z jednej strony wywierają iony cynku, z d rugiej— iony mie­

dzi. Im ciśnienie poruszające je st większe przy cynku, im mniejsze je s t przeciw działają­

ce ciśnienie przy miedzi, tem korzystniej p ra ­ cuje stos albo tem większą je s t siła elektro- bodźcza. Ciśnienie, pod jakiem m etal dąży do rozpuszczania się lub ciśnienie rozpuszcza­

nia, ja k je nadal będziemy nazywali, dla każ- J dego m etalu je s t wielkością ściśle określoną, zdawałoby się więc, źe przy budowie stosu ; galwanicznego należałoby uwzględniać tylko oba m etale. Tymczasem ta k nie jest, a nie- j porozumienie co do istotnego znaczenia faktu powstało stąd , źe dotychczas nie braliśm y ! w rachubęjeszcze jednego czynnika, ja k i dzia­

ła w stosie.

Grdy elektroda cynkowa styka się z roztwo­

rem , wówczas rzeczywiste ciśnienie rozpusz­

czania zależy oczywiście nietylko od cynku ale i od tego, że w płynie znajdują się iony cynku, które w ytw arzają przeciwciśnienie; od stosunku dopiero, w jak im pierwsze ciśnienie przewyższa drugie, zależy siła działająca.

S iła elektrobodźczą cynku je s t więc o tyle większą, o ile przeciwciśnienie ionów cynku je s t mniejsze czyli im m niejsza je st zawartość cynku w płynie. W iem y też skądinąd, że siła elektrobodźczą stosu D aniella o kwasie siarczanym je s t większa niż o siarczanie cynku.

Odwrotne stosunki zachodzą na miedzi; tu ­ ta j korzystnem jest, aby zaw artość ionów mie­

dzi w roztworze była ja k największa, ponie­

waż ciśnienie z tej strony przyczynia się do wydzielania miedzi.

T ak proste rozum ow ania streszczają w głównych zarysach teo ry ą stosu galwanicz­

nego. Od dotychczasowych ta k zwanych teo- ryj niniejsza, stworzona przez prof. N ern sta, wyróżnia się głównie tem , źe daje nietylko pełny obraz zachodzących stosunków ale j jeszcze, podobna w tem do teoryi ciążenia Newtona, d aje się w najdrobniejszych szcze­

gółach spraw dzać ilościowo i kontrolować.

W sz ak teorya ta przy określonych założe­

niach daje zupełnie określone wyniki, które, gdy nie d ają się otrzym ać, dowodzą raczej znanych trudności w całkowaniu równali róż­

niczkowych niż niedokładności teoryi stosu.

Z resztą teoryi tej zbywa dotąd jeszcze na oznaczeniu wielu stałych potrzebnych. Z nacz­

na liczba tych ostatnich je st ju ż dzisiaj zna­

na, jednakże z n atu ry rzeczy wiele jeszcze pozostało do zrobienia w tym kierunku.

W teoryi naszej uzyskaliśmy potężny śro­

dek do ustalenia nareszcie możliwie dobrych warunków do działania stosu woltaicznego.

Od strony cynku powinno panować ja k n a j­

mniejsze ciśnienie ionów. W arunek ten szcze­

gólnie korzystnie przedstaw ia się, gdy dla cynku bierzem y takie rozpuszczalniki, które zaw ierają bardzo m ałą ilość ionów cynku n a­

wet wtedy, gdy w roztworze znajdują się m niejsze lub większe ilości cynku. Temu warunkowi n a pozór trudno zadość uczynić, jednakże ta k nie jest, bo nie wszystek m etal będący w roztw orze przedstaw ia się w postaci ionów.

B rak czasu, panowie, nie pozwala mi do­

kładniej opisaćtych zajmujących doświadczeń;

jednakże pozwolę sobie zauważyć, źe zastoso­

wanie w ostatnich czasach płynów alkalicz­

nych przy cynku wydaje mi się z powyższego punktu widzenia bardzo odpowiednie. Z a ­ danie mogłoby zostać rozstrzygnięte i w ta ­ kim razie, gdybyśmy użyli płynu alkalicznego przy cynku i kwaśnego na katodzie w celu otrzym ania jaknajw iększej siły elektrobodź- czej. W iadom o bowiem, źe środki utlenia­

ją c e najlepiej d ziałają w płynie kwaśnym, podczas gdy środki strącające w płynie z a sa­

dowym i różnice są bardzo znaczne. Stos złożony z cynku zanurzonego w potażu gry­

zącym i z węgla—w stężonym kwasie azo- tnym m a siłę elektrobodźczą przynajm niej 2 ‘/ 2 woltów. N a zapytanie, czy kiedy uda się nadać takiem u stosowi znaczenie praktyczne n a razie trudno je st odpowiedzieć.

Z agadnieniu powyższemu dość ju ż czasu poświęciliśmy, tera z zwrócimy się do zadań daleko ważniejszych, których rozw iązania oczekiwać mamy prawo od elektrochemii.

N ie wiem, czy panowie w dostatecznym stop­

niu zdajecie sobie sprawę z tego, ja k niedo­

kładnym przyrządem dostarczającym energii

całej współczesnej technice je s t m aszyna p a ­

WSZECHSWIAT.

485 rowa Z energii spalającego się węgla odzy­

skujemy w postaci pracy mechanicznej w naj­

lepszym razie 10°/o! Tego niepomyślnego wyni­

ku niepodobna kłaść n a karb maszyny parowej;

pochodzi on raczej stąd, że z wysokiej tem pe­

ra tu ry m ateryału opałowego, wynoszącej najmniej 1000° zaledwie drobna cząsteczka daje się odzyskać, mianowicie część różnicy pomiędzy tem p eratu rą kotła a kondensatora.

C ała olbrzymia różnica tem peratury pomiędzy przestrzenią ogrzewaną a kotłem idzie na m arne; ulepszenia maszyn termodynamicz­

nych oczekiwać można tylko od zastosowania wyższych tem peratur n a początku pracy.

Ziszczenie tego dezyderatu je s t rzeczą tech­

ników; jednakże zauważyć muszę, że rozwią­

zanie najłatw iejsze wydaje się na drodze sil­

nie gazowych.

Lecz maszyny termodynamiczne nie są je- dynemi m aszynami i tem peratur 1000°, z którem i obchodzenie się pod względem tech­

nicznym nie je st łatwem , można uniknąć.

Maximum energii z jakiegokolwiek prze­

kształcenia dające się otrzymać, teoretycznie je st całkiem niezależne od drogi, k tó rą odby­

wa przekształcenie. Stosownie do tego, gdy­

byśmy umieli przetw arzać energią chemiczną m ateryału opałowego w jakibądź sposób, przy którym ciepło się nie wytwarza, w pracę mechaniczną, to moglibyśmy nie być skrępo­

wani wysokiemi tem peraturam i i całą energią moglibyśmy wyzyskać bez narażania się na powyższe straty.

Otóż, moi panowie, droga n a której naj­

większe z zadań technicznych, mianowicie znalezienie taniej energii, może być rozstrzyg­

nięte, droga ta powinna być znaleziona przez elektrochem ią. Gdybyśmy osięgnęli stos gal­

waniczny, któryby z węgla i tlenu powietrza wytwarzał wprost energią elektryczną w ilo­

ści będącej w związku z wartością teoretycz­

ną, stanęlibyśmy wobec przewrotu, który po­

winien zaćmić wynalazek maszyny parowej.

Pomyślcie tylko, ja k ą postać, przy znanej dogodności i giętkości dzielenia energii elek­

trycznej, przybrałyby wówczas nasze ogniska przemysłowe. N ie byłoby dymu, sadzy, ko­

tłów parowych i maszyn, nie byłoby nawet ognia, którego użytek m iałby zakres bardzo szczupły i w tych tylko sprawach, które się nie d a ją opanować n a drodze elektrycznej,

a których ilość jednakże z dniem każdym się zmniejsza.

W jak i sposób wypadałoby urządzić taki stos woltaiczny, trudno dzisiaj odgadnąć.

Muszę jed nak zwrócić uwagę waszę n a jeden punkt zasadniczy, co do którego, ja k mnie się zdaje, zawsze prawie będzie nieporozumienie.

E n erg ia elektryczna powstaje z energii che­

micznej, to nie ulega wątpliwości. Lecz ostatnia w całości bynajmniej nie przechodzi w elektryczną; jakież więc są warunki, pod którem i przejście owo może być o ile można zupełnem? Odpowiedź brzmi, źe tylko po­

średnie zjaw iska chemiczne dają się użyć do otrzym ania elektryczności. P a k t ten p ra g ­ nąłbym panom wyjaśnić za pomocą małego doświadczenia, które aczkolwiek proste nie­

jednem u wydać się może nowem i uderza- jącem.

M am tu dwa naczynia z roztworem potażu

j

połączone ze sobą rurką; do jednego wkła-

j

dam pręcik cynkowy, do drugiego platynowy.

Gdy oba m etale połączę ze sobą przez gal- wanom etr, powstaje bardzo krótkotrwały p rąd, poczem igła galwanometru w raca do spoczynku. W iecie, że pochodzi to z pola- ryzacyi i że można otrzym ać p rąd trw ały, gdy zam iast płynu obojętnego weźmiemy kwaśny. M am tu cokolwiek kwasu siarcza- nego, do którego z naczyń powinienem go nalać ażeby p rąd otrzymać? K ażdy komu to pytanie zadawałem, bez nam ysłu odpowiadał:

rozumie się do cynku, gdyż cynk musi się przecie rozpuścić. A teraz, panowie moi, okoliczność, źe wogóle mogłem wam zadać t a ­ kie pytanie, świadczy, że rzeczy m ają się od­

wrotnie. Nalewam kwasu do cynku: niema żadnego działania! Nalewam go do p laty ­ ny— i igła galwanometru odlatuje aż do g ra ­ nic zahamowania!

Dochodzimy więc do wniosku napozór nie­

dorzecznego, że kwas wypada nalewać tam gdzie niem a ciała, n a które on m a działać.

J e s t to fa k t ogólny; przed kilku laty ogłosi­

łem szereg doświadczeń, w których dla zu­

pełnie różnych reakcyj dowiodłem, źe zawsze obowiązuje jedn a i ta sam a zasada powyż­

sza. N ie je s t to fakt nieprzewidziany lub nie do wytłumaczenia, przeciwnie, zjawiska opisane zgodnie z teoryą, któ ra wtedy dopie­

ro zaczęła powstawać, były przezemnie ocze­

4 8 6 WSZECHSWIAT. Wr 3 1.

kiwane, chociaż na pierwszy rz u t oka wyda­

wały się trochę nieprawdopodobnemu

Gdy głębiej sięgniemy do istoty tych zja­

wisk, zrozumiemy wkrótce, że one nie mogą.

inaczej przebiegać. Cynk, rozpuszczając się, w ytw arza iony i przyjm uje odpowiednią ilość elektryczności dodatniej. A by to było mo­

żliwe, rów now arta ilość elektryczności do­

datniej musi opuścić roztw ór, skutkiem czego rów now arta ilość wodoru porzuca stan ionów i przechodzi do zwykłego stanu gazu wodoro­

wego. To oddawanie elektryczności dodatniej nie może się odbywać tam , gdzie się cynk roz­

puszcza, gdyż tu taj zachodzi przeciwległy ruch elektryczności. Może to nastąpić tylko dlatego, że wodór wydziela się na katodzie, co istotnie m a miejsce.

Z tego w ykładu możecie osądzić, panowie, ja k niewłaściwą była droga o brana przed kilku laty przez Jabłoczkow a w celu bezpo­

średniego otrzym ania energii z węgla. K ła d ł on węgiel do roztopionej saletry, k tó ra m iała dostarczyć tlenu i rzeczywiście wobec silnego procesu spalenia, jaki zachodził, otrzym ywał p rąd ale ta k słaby, że nie mogło być mowy o jego zastosowaniu. Dzisiaj rozumiemy przyczynę tego niepowodzenia: sa le tra nie je st elektrodą utleniającą, lecz tak ą, k tó ra nie ulega działaniu tlenu; do stosu B unsena nalewam y kwasu azotnego wszakże nie do cynku, ciała utleniającego się, lecz do węgla, który w tych w arunkach się nie utlenia.

Przyszły nasz stos węglowy również będzie m usiał zawierać środek utleniający w miejscu, gdzie nie będzie węgla do spalenia i będzie nim albo tlen z pow ietrza albo ja k i inny śro­

dek utleniający w dowolnych ilościach otrzy­

mywany z tam tego. T aki stos odtw arzałby dokładnie ten sam proces chemiczny, ja k i za­

chodzi w zwykłym piecu: z jednej strony był­

by dosypywany węgiel, z drugiej doprowadza- noby tlen, a dwutlenek węgla wychodziłby na- zewnątrz jak o pro d u k t zobopólnego działa­

nia. Należałoby jeszcze w trącić elektrolit odpowiedni, któryby pośredniczył w działaniu elektrycznem. T aki elektrolit byłby tylko ciałem pośredniczącem i nieulegającem zu­

życiu.

Nie tu miejsce, moi panowie, do w yjaśnia­

nia możliwych szczegółów technicznych, p ro­

wadzących do celu, gdyż wiele czasu upłynie zanim przyjdzie do stanowczego podjęcia za­

dania. W ierzę w to jed nak , że nie mamy tu do czynienia z myślą niepraktyczną, wylęgłą tylko w głowie uczonego. J a k we wszelkich zadaniach mechanicznych i tu ta j powodzenie ukryw a się przed naszym wzrokiem; rzeczą technika jest znaleźć rozwiązanie przez wyna­

lezienie najtańszej i najlepszej formy, w j a ­ kiej rzecz ta da się przeprowadzić.

P rzedm iot tu omawiany nie je s t jedynym, którego przyszły rozwój da się przewidzieć z punktu widzenia elektrochemii. Inn e pyta­

nie niezmiernie ważne nasuw ają akum ulatory i spraw a przechowania energii elektrycznej.

M am y rozstrzygnąć zadanie przechowania w ja k najm niejszej przestrzeni i przy naj­

mniejszym ciężarze największej ilości energii.

A wszakże energia ta je s t proporcyonalną do ilości elektryczności zaw artej w akum ula­

torze i do jego siły elektrobodźczej. Pierw ­ sza znowu je st proporcyonalną do równoważ­

nika elektrochemicznego ciał użytych. W zwy­

kłym akum ulatorze ołowianym pierwszy czynnik je st niekorzystnie wielki. Równo­

ważnik elektrochemiczny ołowiu w yraża się przez 100; wyobraźmy sobie, że zam iast oło­

wiu wzięto glin, którego równoważnikiem je st 9—wtedy moglibyśmy ciężar elektrody 11 razy zmiejszyć i otrzym ać znakom itą oszczęd­

ność w ciężarze. N ie myślę jednakże, moi panowie, ażeby akum ulator glinowy mógł napraw dę być kiedykolwiek użyteczny, zbyt wiele niekorzystnych warunków na to się składa. W szakże glin nie je s t jedynym me­

talem o małym równoważniku, co też powinno zwrócić waszę uwagę.

N areszcie, moi panowie, chciałbym pomó­

wić jeszcze o elektrolizie, k tó ra dzisiaj zaj­

muje naczelne miejsce w technice. P rz y ­ zwyczajono się odróżniać tu ta j zjawiska p ie r­

wotne i wtórne, przecież powoli okazało się, że różnica ta nie je s t celowa i chyba ostać się nie może. Skoro naprzykład poddamy elek­

trolizie siarczan potasu, wtedy nie będziemy

otrzymywali n a elektrodach potasu i grupy S 0 4,

k tóre są ionami tej soli, lecz zam iast nich

wodór i wodan potasu z jednej strony, tlen

zaś i kwas siarczany—z drugiej; produkty te

oznaczane są jak o wtórne, ponieważ p rzyj­

N r 31.

muje się, że iony soli, mianowicie potas i S 0 4

istotnie zostały otrzym ane w pierwszej chwili w obecności wody i skutkiem działania na nią dały powyższe związki i ciała.

Zmierzmy teraz, moi panowie, siłę e le k tro ­ bodźczą wym aganą dla tej elektrolizy i znaj­

dziemy ją mniejszą niż być powinna, podług panującego założenia; jest ona za to tak wielką, ja k gdyby powstające produkty były pierwotnemi. N a nieszczęście nie mogę tu taj panom wyłożyć podstaw rachunkowych, na których się w danym razie opieramy, lecz fakt sam m a znaczenie ogólne: zawsze siła elektrobodźczą zależy tylko od rzeczywiście zachodzących procesów, nie zaś od tych, j a ­ kie nam się podoba uważać za takie. W y ­ daje się więc rzeczą niewłaściwą utrzymywać odróżnianie zjaw isk pierwotnych i wtórnych;

naprzykład przy obliczaniu polaryzacyi w elek­

trolizie nie przynosi ono żadnej korzyści.

Pozostaje jeszcze pewna kategorya różnic, której zazwyczaj nie uwzględniają dostatecz­

nie. Mianowicie chodzi o odróżnianie ciał, które przyczyniają się do przewodnictwa od tych, które się wydzielają na elektrodach.

Nie są to rzeczy jednakowe i tylko w niewielu wypadkach mogą być niemi, gdyż niewielka tylko liczba ionów może bez zmiany składu chemicznego przejść w związki nieelektrycz­

ne, ja k to m iałoby miejsce na elektrodach, gdyby tylko pow staw ały pierw otne produkty elektrolizy w zwykłem rozumieniu rzeczy.

Niewłaściwe odróżnianie produktów rozkładu pierwotnych i wtórnych znajduje się w związ­

ku z zapytaniem: co przewodzi p rą d i co się wydziela na elektrodzie? W niektórych wy­

padkach są to ciała jednakowe, np. przy elektrolizie stopionego chlorku magnezu, gdzie występuje chlor i magnez, po najwięk­

szej atoli części są to dwa całkiem różne cia­

ła, niem a zresztą żadnej potrzeby, aby one m iały być jednakowemi.

Jak ież więc ciała wydzielają się na elek­

trodach, skoro zachodzi możliwość występo­

wania ciał rozmaitych? N a zapytanie to nie mamy ogólnej odpowiedzi: zawsze były to ciała, których wydzielanie się wymaga naj­

mniejszej siły elektrobodźczej. W szystko jedno przytem czy one są pierw otne czy wtór-

j

ne w zwykłem rozumieniu rzeczy, t. j. czy one obsługują główną część prąd u czy nie.

D la przewodnictwa prądu i dla oporu z ja ­ wiającego się wtedy, wszystkie iony pod względem ilości, koncentracyi i szybkości wę­

drówki muszą być brane w rachubę i stąd obliczane być muszą wielkości pochodne; zaś dla polaryzacyi elektrodów m a znaczenie tylko to co się wydziela na nich. Obie rzeczy w wysokim stopniu są niezależne od siebie, jedyn ą zaś przyczyną wyżej zaznaczonego nietrafnego wyrażania się było nierozu mienie niezależności owej. Nie zdaje mi się, pano­

wie, żeby rezultaty tutaj podkreślone miały tylko teoretyczne znaczenie; przeciwnie, j e ­ stem zdania, że b rak światła w tych rzeczach był przyczyną wielu niepowodzeń praktycz­

nych.

N iejedna jeszcze sprawa w tej bogatej dziedzinie zasługuje na bliższą uwagę, jed n ak ­ że dążyć muszę do końca. W szerokich ko­

łach techników panuje obecnie przekonanie, że wiedza elektrochemiczna, pow stała w o stat­

nich czasach, powołaną je st do wspierania techniki dążącej w coraz to nowe krainy obie­

cane i wskazywania jej dróg; sam a zaś p o ­ winna ciągle budować swoje gmachy. D zia­

łalność wiedzy może być przytem dodatnia lub ujem na; powinna ona zarówno wskazywać to, co należy robić, ja k to, czego robić nie na­

leży. Działalność wynalazcy technika przez to nie ulegnie ograniczeniu. Albowiem wie­

dza odpowiada tylko wtedy, gdy bywa pytaną i używa tylko wyrazów tak lub nie, niezawsze też zdobywa się i na ta k ą odpowiedź; wyna­

lazca m a trudne zadanie takiego opracowania swojego zagadnienia, ażeby wogóle można było zadać pytanie nauce. A gdy nareszcie zapytanie zostało postawione, ileż to razy wiedza odpowiada: O, o tem ja jeszcze nie myślałam! Oto są strefy, w których wiedza i technika się zbiegają i każda z nich ciągnie zyski od drugiej.

Tłum aczył S. Stetkiewicz.

488

N r 3 1.

O S Z K O D A C H

WYRZĄDZANYCH PRZEZ SUSŁY

i sposobach ich tęp ien ia.1)

Z nane powszechnie przynajm niej z nazwy susły, są niewielkiemi zw ierzętam i ssącemi, szczurowatemi czyli gryzącemi, posiadają bo­

wiem po dwa zęby przodowe w każdej szczę­

ce, dłuższe od innych, silne, łukow ato zgięte, kłów im b ra k , trzonowych m ają w szczęce górnej po pięć z każdej strony, w dolnej po cztery. Susły są spokrewnione z wiewiórka­

mi i świstakami. Ciało m a ją wysmukłe, obrąbek ucha w szerści ukryty, ogon tylko przy końcu puszysty; torby policzkowe rozwi­

nięte. P alce z wyraźnem i p azuram i, trzeci palec najdłuższy. Ź re n ic a oka podłużna.

Znam y wiele gatunków susłów (Spermophilus Cuv.), wszystkie zam ieszkują półkulę północ­

ną, trzy m ają się towarzysko w norach i zwy­

kle za p ad ają w sen zimowy. W E ui’opie m ieszkają dwa gatunki, z których jeden nale­

ży do fauny krajow ej, a mianowicie suseł pe- rełkow any (Sperm ophilus g u ttatu s). Z wierz­

chu ciemno-szary, plam kam i białem i lub żół- tawemi, w dość regularne rzędy perełkowany, boki ciała mniej lub więcej rude, podgardle białawe. D ługość ciała 18 cm, ogon 4,8 cm.

J e s t to zw ierzątko zgrabne, towarzyskie, za­

mieszkuje pewne tylko, niekiedy odległe od siebie okolice, przedewszystkiem żyzne. Obręb jego rozmieszczenia geograficznego je s t nie­

zbyt rozległy, ogranicza się bowiem tylko do wschodniej i południowo wschodniej Europy, G ranicą najbardziej n a zachód wysuniętą je st

') 1) „Treściwy przegląd zwierząt ssących kra­

jowych” zebrał Antoni Wałecki, kustosz gab.

min. Szkoły Głównej warszawskiej. (Wykaz Szko­

ły Głównej Nr 10 r. 1868).

2) „Przegląd zwierząt ssących krajowych”

przez A. W ałeckiego. (Biblioteka Warszawska r.

1866, zeszyt czerwcowy).

3) Leopold Wajgiel, „Szkodniki naszych pól, ogrodów i lasów ,” Lwów r. 1875.

4) „Les mefaits des Spermophiles aux Etats- U nis,” p. Henri de Varigny. Kevue scientifique Nr 1, r. 1894.

okolica wzgórkowata i żyzna, rozciągająca się od Szczebrzeszyna ku północo-wschodowi aż po Chełm i na wschód ku Hrubieszowowi.

Północną granicę stanowi okolica Nieświeża n a Litwie, dokąd został, j a k niesie podanie przez dziwactwo K a ro la R adziw iłła sprowa­

dzony umyślnie; z początku m iała to być m ała kolonia, k tó ra się jedn ak później rozmnożyła szybko. K u południowi i n a wschód suseł perełkowany coraz częściej i obficiej znajduje się n a W ołyniu, n a Podolu po obu stronach D niestru, na stepach P obereźa od B ałty aż pod Odessę, je s t niezmiernie liczny, toż samo w wielu okolicach na Ukrainie, po obu brzegach D niepru. W szędzie, mianowicie zaś na stepach, tworzy gęsto osiadłe kolonie.

Susły te grzebią sobie nory o kilku chodni­

kach i m ieszkają w nich samotnie, latem wy­

chodzą dopiero późno zrana w dnie ciepłe i nie od dalają się zbytecznie od nor. B iegają w różnych kierunkach, to znów sta ją na tyl­

nych nóżkach wyprężone, z łapkam i przed- niemi do piersi przytulonem i, a za najm niej- szem niebezpieczeństwem uciekają do nor, wkrótce jed n ak wysuwają główki, a przeko­

nawszy się, że są bezpieczne, znowu wycho­

dzą. N a noc k ry ją się wcześnie przed zacho­

dem słońca do nor. G łos w ydają piskliwy, są łagodne, żwawe i zwinne, ale bardzo boja- żliwe. Zim ę przesypiają w norach bez poży­

wienia, nie znoszą bowiem zapasów zimowych.

Suseł je s t bardzo mnożny i żywi się głównie zbożem, gdy zatem w niektóre la ta mocno się rozmnoży, staje się plagą dla niw i musi być tępiony. T ak np. w r. 1850 zniszczył ta k zboże nad D nieprem , źe ledwie na zasiew pozostało. N a P odolu galicyjskiem i nad Bugiem niekiedy bardzo się rozmnaża, stając się p lag ą dla niw, wskutek czego ludność miejscowa tępi go w znacznej ilości, przez za­

lewanie wodą nor, w których susły albo toną albo wychodzą z nor i byw ają zabijane. P iszą­

cy te słowa był świadkiem t. zw. wylewania susłów w Hrubieszowskiem w r. 1875. W tym celu wiozą na pole, gdzie są susły, beczkę z wodą i wlewają w norę świeżą, z widoczne- m i śladam i, że do niej zwierzę wchodzi i wy­

chodzi z niej, dwio do trzech konewek wody, zwykle już po wlaniu drugiej konewki powol­

nie wychodzi suseł, cały zmoczony i napół

odurzony, prawdziwy „zmokły suseł,” którego

łatw o zabić lub żywcem schwytać. W iele

N r 31.

489 bardzo susłów ginie od ptaków drapieżnych

i łasic, które naw iedzają okolice obfitujące w susły.

S useł moręgowany (Spermophilus Citillus) posiada wierzch brudno-płowy ciemniej fali­

sto moręgowany, wskutek obrączkowatego włosa, boki ciała płowo-szare, podgardle bia­

ławe. D ługość ciała 20— 21 cm; długość ogona 5,4 cm. G atunek ten więcej ku zacho­

dowi rozsiedlony, je st na Morawii, w Cze­

chach, w części Szląska i na Węgrzech.

Daleko liczniejsze gatunki susłów posiada A m eryka północna (a mianowicie Stany Z je ­ dnoczone), odznaczające się większą rozmai­

tością w budowie i zabarwieniu, ja k również i w obyczajach. Oto co pisze o nich H . de Yarigny:

W dzięczne te zwierzątka są bardzo zajm u­

jące, gdy się je podziwia w ogrodach zoolo­

gicznych, ale n a polach zasianych pszenicą, żytem lub kukurydzą, miłe te istoty przem ie­

n iają się w bardzo nieznośne. Psoty ich sprow adzają pieniężne straty dla właściciela, ii którego dolar je s t bożyszczem a uczucia estetyczne wcale nie istnieją, stąd wypływają nieustanne skargi, komisye, śledztwa, raporty, wyprawy, badania, ponowne śledztwa w celu wykrycia, czy słusznie stro ją się te zwierzęta w szatę niewinności, czy też należy j ą zedrzeć i winnych surowej poddać karze.

Niedawno podobne zażalenia podniosły się przeciw wróblowi i sąd wypadł na jego nie­

korzyść; dziś wystąpiono przeciwko susłom, które, gdyby wiedziały, o co chodzi, zaprotesto­

wałyby z całych sił i słusznie. N a ich to niekorzyść Y ernon Bailey zebrał dokumenty, na których opiera swój ra p o rt do ministe- ryum rolnictw a w W aszyngtonie, pomieszczo­

ny w buletynie 4-ej sekcyi ornitologii i m am ­ mologii.

R ap o rt ten dotyka tylko susłów doliny Mis- sissipi. W okolicy, o której mowa, mieszka ich 5 gatunków; wogóle całe Stany Z jedno­

czone m ają 30 do 35 gatunków i podgatun- ków. których większość zamieszkuje zachod­

nią stronę gór Skalistych. Z pięciu gatunków, o których mowa, cztery są wyłącznie właściwe wspomnianej powyżej okolicy, to je st Sper­

mophilus R ichardsoni, F ran k lm i, tredecimli- neatus i spilosoma; piąty, S. mexicanus roz­

ciąga się aż do doliny meksykańskiej. Dwa tylko (drugi i trzeci) spotykają się na lewym

brzegu Misisipi ale bardzo daleko od wybrze­

ży A tlantyku.

Myśl zbadania stosunku susłów do rolnic­

tw a nietak dawno powstała. W r. 1878 M.

S. W . H ilg ard z uniw ersytetu w K alifornii, ogłosił pracę o zastosowaniu siarku węgla w celach wygubienia susłów, od tej chwili metoda okazała się w zastosowaniu nader skuteczną.

Znacznie później, a u to r pracy o uprawie drzew owocowych w K alifornii, dotykał tego samego przedmiotu, a wielu innych autorów naśladowało go w różny sposób. N iejaki pan M. C. P . G illette ogłosił w r. 1889 wyniki badań na 22-u żołądkach susłów, ale rezulta­

ty okazały się dosyć wątpliwe. Żołądki b a ­ dane zawierały w sobie znaczną ilość ziarn uprawianych przez człowieka, ale obok tego także szczątki owadów szkodliwych, takich ja k szarańcze, różne tęgopokrywe i t. p., obok zbrodni były przeto silne okoliczności łago ­ dzące, k tóre dadzą się w ten sposób określić.

„Susły byłyby niezmiernie cennym nabytkiem dla pól kukurydzowych, po zasianiu kukury­

dzy, tylko... gdyby można im wytłumaczyć, żeby nie ruszały ziarn a...” Podobnież wilk mógłby być wybornym pasterzem , gdyby mu można wytłumaczyć, żeby nie n ap a d ał owiec.

W tych w arunkach trzeb a było przedsię­

wziąć coś stanowczego i to właśnie zostało uczynione.

W r. 1886 m inister rolnictwa rozesłał na wszystkie strony okólnik, w którym prosił 0 udzielenie mu odpowiedzi na rozm aite py­

tan ia dotyczące obyczajów, sposobu mieszka­

nia i rozmieszczenia susłów i innych gryzo- niów pokrewnych. P y ta ł szczególniej o do­

kumenty dotyczące sposobów żywienia się tych zwierząt, o szkody, które im przypisują 1 o przysługi jakie mogą wyświadczać. Spe- cyalni agenci byli wysłani n a m iejsca dla sprawdzenia zeznań korespondentów i popra­

wienia niektórych pomyłek. Jednocześnie dokonano zarazem wyprawy na naturalnych nieprzyjaciół susłów, a zbadanie zawartości licznych żołądków dało pewne dane w kwe- styi, o której mowa. Z tego wywiązała się kwestya naukowa niezmiernie ciekawa, którą postaram y się przedstawić w krótkości, ro z p a­

tru jąc każdy gatunek po kolei.

Spermophilus tredecim lineatus znajduje

się w środku samym A m eryki Północnej od

490

Miczygan do M ontana i K olorado, od Texas do K anady aż do 53° szerokości północnej.

J e s t to wyłączny mieszkaniec okolic stepo­

wych; nigdy nie wchodzi w gaje lub lasy, ale w miary ja k am erykanin wycina nierozważnie lasy, suseł ten rozszerza swoje zamieszkanie i przywłaszcza sobie odsłonięte okolice. Góry Skaliste, zdaje się, że są, granicą, której nigdy nie przekracza. B uduje sobie kory­

ta rz e w ziemi pomiędzy traw ą, w której się kryje za najm niejszem niebezpieczeństwem; j barw a jego szara w brun atn e p rążki nie po­

zwala go spostrzedz na ziemi pomiędzy k a­

wałkami gałązek i innemi przedm iotam i, | szczególniej gdy stoi nieruchom o w cieniach rzucanych na ziemię przez traw y. Susły te j są kłótliwe, szczególniej samcy zd ają się mieć w tem przyjemność, żeby sobie odgryzać ogo- j ny zębami. R zadko bardzo widać je wcho- [ dzące na drzewa, ale zdarza się to niekiedy.

K o ry tarz zrazu pionowy zgina się i staje się poziomym; je s t on wogóle krótki. A le ten który je s t przeznaczony na zimowanie dosię­

ga wogóle 5 do 6 metrów długości, niesięga- ją c wszakże 30 do 50 centymetrów pod po­

wierzchnię ziemi. M ała kupka traw y lub rozmaitych resztek zakryw a otwór, który je st jednocześnie wejściem i wyjściem. Młode, których bywa 7— 10 z jednego lęgu, wycho­

dzą na powietrze dopiero w czerwcu lub lipcu.

W lęgu może być 10 do 15 osobników najw y­

żej; m ałe rodzą się przy końcu m aja lub na początku czerwca. S ą one nagie i dopiero po 30 dniach otw ierają oczy. W ym agają dłuższych stara ń m atki aniżeli inne gryzące, ale zaraz z latem budują sobie k orytarze od­

dzielne, opuszczają m atki przed zimą, żeby sobie samym radzić. W jesieni susły są b a r­

dzo tłu ste, a po kilku lekkich nocnych przy­

m rozkach znikają całkowicie; zagrzebu ją się w ziemi i wychodzą dopiero n a wiosnę.

N ie zdaje mi się, żeby one spały przez te | 6 lub 7 miesięcy zimy; m uszą budzić się chwi­

lowo i wtedy z jad a ją część tych sutych zapa-

sów, któ re sobie przygotow ały w jesieni i n a­

grom adziły w dziurach obok swoich gniazd, i T a kwestya nie je s t zupełnie jasn o wyświe-

eona. K ilka ciekawych obserwacyj było do­

konanych w sprawie zimowania susłów przez p. M. P . R. H oy. S useł w śnie zimowym zwinięty w kulkę w' dniu 15 g ru d n ia przed-

staw iał wewnątrz żołądka tem p. 14 stopni |

Celsyusza. O rgany wewnętrzne są silnie przekrwione, wszystka krew zdaje się źe tam się zbiegła, serce uderza 4 razy na minutę wolno i słabo, szczególniej w przedsionkach.

Oddechu nie można ocenić, a jeśli się odetnie jak i organ, zaledwie kilka kropel krwi wolno z niego wypływa.

Żołądek i wnętrzności są puste, czucia żad­

nego niema, m ożna szczypać i k rajać skórę i nerwy, nie otrzym ując najmniejszej reakcyi.

W a rstw a grubego tłuszczu otacza całe ciało.

Jeż eli tem p eratu ra środka bezpośrednio je otaczającego opada kilka stopni poniżej zera, le ta rg ten zamienia się w śmierć rzeczywistą.

Gdy zwierzę w kwietniu budzi się ze snu zi­

mowego je s t bardzo wychudzone; szerść jego je s t sucha i m artw a, a mięśnie obfitujące w białko rozpuszczone na jesieni, obecnie p ra ­ wie go wTcale nie posiadają.

Szkody jakie czyni Sp. tredecim lineatus są liczne. Ze wszystkich stron uczeni zazna­

czają ich obecność w całych Stanach. Ł ażą one po łodygach kukurydzy i zab ierają ziar­

na, które grom adzą w swoich norach pod­

ziemnych. N ie k ręp u ją się też wcale i na wiosnę wyciągają kiełkujące ziarna i niszczą tym sposobem kukurydzę w zawiązku, chodzą często za siewaczem i odgrzebują ziarna w m iarę sypania. K opią swoje nory n a po­

lach uprawnych, szkodzą bardzo rozwojowi roślin, których nie zniszczyły. O dgrzebują mnóstwo innych ziarn mianowicie dyni, melo­

na i kawona, a w wielu razach rolnik musi na nowo zasiewać całe pole 5 hektarów m a­

jące i to z nadzieją bardzo nieszczególnych często rezultatów .

Czy susły m ogą te szkody czemkolwiek wynagrodzić? Czy susły oddają jakiekolwiek usługi niszcząc zw ierzęta szkodliwe? J e s t to kwestya do dyskusyi. W ogóle one żyją prze­

ważnie ziarnem , a jeśli pomiędzy tem znaj­

dzie się jak ie ziarno złej traw y lub roślin szkodliwych rolnictwu, w każdym razie głów­

nie zwierzę to niszczy najwięcej roślin m a ją ­ cych wartość dla człowieka.

Susły często bardzo biorą się do szczątków zwierzęcych; w potrzebie zjad a ją naw et swoich bliźnich, w niewoli i na wolności żywią się rozm aitem i zwierzętami: szarańczą, g ą ­ sienicami, mrówkami, tęgopokrywemi; nie są one bynajm niej wegetaryanami. Suseł zja­

da myszy leśne, gdy mu się po tem u zdarzy

WSZECHSWIAT.

491 sposobność, to je st gdy je znajdzie schwytane

w łapkę, chwyta jaszczurki, które mu dają się pochwycić, grzebie w ziemi żeby w niej wynaleźć gąsienice owadów, szczególniej C ram busa—nareszcie jeżeli rozpatrzeć zba­

daną zawartość 80 żołądków susłów, docho­

dzimy do tego wniosku, że pożywienie susłów je st mięszane: znajduje się 53 na 100 m ateryj zwierzęcych, a 44,4 na 100 m ateryj roślin­

nych. W olno nam przeto wstrzymać się jeszcze z wyrokiem śmierci. Suseł, o którym mówimy nie je s t zupełnym nieprzyjaciem rol­

nictw a przez swoje obyczaje. Jeżeli jednak zwrócimy uwagę na szkody jak ie wynikają z poruszenia roślin, o wspaniałomyślności nie może tu ta j być mowy, a zatem zasługuje na wyniszczenie.

(Dok. nast.).

A . Ś.

niektórych jedno i dwuliściennych

roólin.

Liczne badania mikroskopowe dokonane w r. b. przekonały mnie, źe na korzeniach rozmaitych roślin leśnych, prawie zawsze wykryć można tow arzyszącą im grzybnię (mycelium). Obecność jej stąd pochodzi, źe w arstw a próchnicowa tw orząca się corocznie z opadłych liści, w obszarach zadrzewionych, sprzyja najbardziej rozwojowi grzybni. Ta ostatnia czerpiąc potrzebne dla siebie poży­

wienie z rozkładających się części roślinnych, czepia się tych pozostałości, nie pomija je d ­ nak i żywych korzeni, które oplata swemi rozgałęzionemi strzępkam i, już dla tego, że służą je j za dogodne podścielisko, już dla tego, źe w wielu razach stać się m ogą źródłem pokarmu. Z tego zbliżenia się dwu odmien­

nych organizmów, wytwarza się stosunek, albo korzystny wyłącznie dla samej grzybni, co najczęściej m a miejsce, albo pożyteczny

dla stron obu, co jednak rzadko kiedy się wy­

darza.

Niewszystkie rośliny, wegetujące w ziemi bogatej w szczątki ustrojowe, m ają korzenie zarówno napastow ane przez grzybnię, na jednych odnajdujem y ją dopiero po ścisłem poszukiwaniu, u innych ukazuje się w takiej obfitości, że już pod zwykłą lupą staje się wi­

dzialną. P od tym względem niemożna wska­

zać żadnej normy, gdyż często osobniki tego samego gatunku są ra z więcej, drugi raz mniej, przez nią opanowane, ogólnie mówiąc, korzenie bliżej powierzchni ziemi rozłożone są najbardziej wystawione na zetknięcie z grzybnią, chociaż i tu taj przytrafiają się liczne wyjątki. Z najd ują się wszakże pewne rośliny, których ostatnie rozgałęzienia korze­

niowe są prawie zawsze oplecione przez grzyb­

nię. Do takich szczególniej należą niektóre

| szyszkowe, brzozowate, miseczkowe i wierz-

| bowate. P a k t ten odnośnie do powyższych

j

roślin zauważony i zbadany został w r. 1885

j

przez prof. B. F ra n k a , przed tem jedn ak po­

dobne zjawisko wykrył dr F . Kam ieński na korzeniach korzeniówki zwyczajnej M onotro- pa hypopitys L . '), o czem pismo nasze we właściwym czasie donosiło. Nie będę więc zastanawiał się nad tym jtrzedmiotem i roz­

bierał różnic dostrzeżonych przez obu bada- czów. Zam iarem moim je st wykazać, źe b a r­

dzo zbliżony objaw pod względem styczności grzybni z korzeniem przedstaw iają niektóre wrzosieniowate ja k to: A rb u tu s Uva ursi L., A ndrom eda Polilólia L ., Calluna vulgaris Sa- i lisb., Vaccinium M yrtillus L., V. uliginosum L ., V. Yitis idaea L., V. oxycoccosL., Ledum palustre L ., P yrola rotundifolia L., P . minor L ., P. secunda L.

') Ponieważ dotąd nie wyjaśniono do jakiego gatunku grzyba należą strzępki otaczające korze­

nie Monotropy, przeto muszę nadmienić, że na pięć okazów tej rośliny, wykopanych na wiosnę przed dwoma laty, raz tylko znalazłem przy jed ­ nym z nich grzyb z dojrzałemi zarodnikami, któ­

ry po zbadaniu okazał się Elaphomyces granu- latus Fr. Bardzo więc być może, że grzyb­

nia tego gatunku wytwarza micorhizę na korze­

niach korzeniówki. Dr Kamieński nigdy go jed ­ nak nie spotykał w sąsiedztwie rzeczonej rośliny, chociaż i M. Rees przypuszczał, że grzyby z ro­

dzaju Elaphomyces, mogą być najprędzej spraw­

cami wspomnianego zjawiska.

492

N r 31.

W szystkie powyższe rośliny, m a ją korzenie poziomo rozłożone, drzewiaste (wyjąwszy g ru ­ py gruszyczkowatych) m ało rozgałęzione, ojiatrzone gdzieniegdzie mniej lub więcej gę­

sto skupionemi włóknami, ju ż pojedyńczemi, ju ż o licznych odnogach, wrośniętych w zbu­

twiałe szczątki roślin, k tó re przy wyrywaniu korzeni pozostają przyczepione do tychże włókien. Te ostatnie są najczęściej pozba­

wione włośników, zanikanie icb przypisać n a ­ leży obecności grzybni, k tó ra z gnijących produktów przechodzi n a żywe włókna korze­

niowe, opasuje je swemi strzępkam i w róż­

nych kierunkach, niekiedy ta k szczelnie źe wytwarza formalne pochewki, nazwane przez prof. F ra n k a micorhizą, w ystępującą zw łasz­

cza u gruszyczkowatych. Utwory tego r o ­ dzaju widywałem zarazem na korzeniach lip rosnących krzaczasto w cienistym lesie, o czem dla tego wspominam, że drzewa te nie były objęte postrzeleniam i prof. F ra n k a . G rzybnia u wrzosieniowatych nie ogranicza się n a zewnętrznem osiedlaniu, przebija n a­

skórek i wnika do w nętrza korzonków, tym sposobem ze zm ianą rodzaju pożywienia staje się z saprofita pasorzytem '). P rzyczem nie

należy do jednego gatunku grzyba, w postaci bowiem i barwie jej strzępków zachodzą wi­

doczne różnice przem aw iające za tem, że je st wytworem odrębnych gatunków. Pomimo pasorzytnego uzdolnienia wątpię, aby swą obecnością w yw ierała zbyt ujem ne wpływy, raz dla tego, że tkanki przez nią zaatakow ane nie okazują wyraźnych zmian patologicznych, a powtóre, jeśli zwrócimy uwagę, źe wszystkie te rośliny m ają włośniki sprowadzone do mi­

nimum, albo naw et często nie posiadają ich wcale, przeto zachodzi pytanie, czy korzenie w takich w arunkach mogłyby norm alnie funk- cyonować, gdyby były zarazem i strzępków grzybowych pozbawione. B ardzo je s t moźli- wem, że one nietylko zastępują wTłośniki, któ­

rych zagłady stały się przyczyną, ale naw et bytnością swoją korzystniej oddziaływ ają na owe rośliny. G dy bowiem te osta.tnie zmu- ; szone są wegetować n a g ru n tach mniej za-

') W komórkach tkanek korzeniowych u Pyro- la rotundifolia L. spotykałem grzybnię bardzo silnie rozwiniętą w postaci kłębków żółtawej lub brunatnawej barwy.

sobnych w zbutwiałe produkty roślinne, a tem samem mniej odpowiednie do rozwoju grzyb­

ni, przeto nie dochodzą do ta k bujnego roz­

rostu, pomimo że natenczas zaopatrzone są w liczne włośniki.

Bardziej interes u jącem i również pod wzglę­

dem spółki z grzybnią są rośliny storczyko- wate, o których w N -rze 24 W szechświata wspominałem. T u ta j dodam jeszcze, źe oprócz gatunków wymienionych w powyższym num e­

rze, znalazłem tak ąż sam ą grzybnię w korze­

niach Epipactis latifolia A li. i E . palustris

i

C rntz., w ostatnim obficie. N ie ulega więc zaprzeczeniu, że pochodzi od jednego i tegoż samego gatunku grzyba, który podczas po­

czątkowej fazy swego rozwoju przebywa stale w korzeniach prawdopodobnie wszystkich krajowych roślin storczykowatych.

Analogiczny objaw o grzybni mniej wyraź-

! nej, należącej niewątpliwie do innego gatun- ] ku grzyba, zauważyłem również w ostatnich rozgałęzieniach korzeniowych roślin z gi'upy szparagowatych i Asphodelaceae które w r. b.

w7 okolicy M iędzyrzeca odszukać zdołałem, a temi są: P aris ąuadrifoliusL ., Polygonatum multiflorum Ali., Convallaria m ajalis L., Ma- janthem uin bifolium Schmidt, i A nthericum ramosiun L. W spom niane rośliny m ają ko­

rzenie włókniste, pojedyncze lub słabo rozga­

łęzione, opatrzone w liczne włośniki, pom ię­

dzy którem i zawsze odszukać można strzępki grzybowe często odmiennej postaci, z tych wszakże, o ile uważałem , tylko jedne należące do specyalnego gatunku grzyba w dzierają się do w nętrza korzonków i ujaw niają się w nich stosownie do stopnia swego rozwoju, już to w formie przypominającej zagęszczoną plaz­

mę, lub skupione niekształtne ziarna mączko­

we, ostatecznie rozwijające się albo w krótkie zgrubiałe włókna raz lub dwa razy śrubowato skręcone, albo w dłuższe, pogięte, niejedno­

stajnej grubości włókna o nielicznych odno­

gach, n a końcach zazwyczaj wyraźnie zgru­

białych. Hyfy pierwszego typu spotykają się w kom órkach zaraz pod naskórkiem poło­

żonych, a mianowicie w tych, które są m niej­

szych wymiarów i m ają postać okrągław ą, drugie w kom órkach podłużnych graniczą­

cych z cylindrem osiowym korzonka.

Zastanaw iającem jest, że naw et rośliny od-

dawna hodowane w ogrodzie, należące je d ­

nakże do pierwszej ze wzmiankowanych grup

N r 31.

493 nie są od tych strzępków wolne. Przykładem

tego je s t szparag zwyczajny, w którego tk an ­ kach korzonkowych przytrafia się identyczna grzybnia, w ystępująca w okazach kilkoletnich a nieukazująca się w osobnikach młodszych.

Do jakiego właściwie gatunku grzyba należą opisane strzępki, pod tym względem powie­

dzieć mogę tylko, że badane przezemnie oka­

zy pochodziły ze szparagam i, w której czasa­

mi ukazują się grzyby z rodzaju Coprinus, tych jednakże podczas ich bytności bliżej nie badałem , obecnie zaś ich niema.

B . Eichler.

Z Lihje, W liście moim poprzednim z Akwizgranu za­

znaczyłem, że jednym z bardzo zajmujących in­

stytutów chemicznych jest pracownia w Liege, którą kieruje profesor W. Spring. Zbudowano ją niedawno, a teraz jeszcze w niektórych jej częściach roboty murarskie i inne nie są jeszcze ukończone, wszelako i to, co już jest gotowe, wywiera wrażenie prawdziwie imponujące. La- bora*oryum w Liege nie jest wprawdzie zbyt obszerne, ustępuje pod tym względem większości nowszych pracowni chemicznych, lecz pod wzglę­

dem wygody i elegancyi zajmuje może jedno z pierwszych miejsc w Europie.

W poprzednim moim liście zaznaczyłem był już, że można zwykle od pierwszego rzutu oka na wnętrze laboratoryum dowiedzieć się o cha­

rakterze wykonywanych w niem prac. Wrażenie, jakie wywiera pracownia Springa, da się streścić w tych kilku słowach: tutaj pracują nad chemią fizyczną, nad 1 ą gałęzią wiedzy, która stanowi po­

niekąd most łączący dawniej tak obce sobie a w istocie bardzo blizko spokrewnione nauki—

chemią i fizykę. Oczywiście, że wspomniany dział wiedzy nie jest tutaj wyłącznie uprawia­

nym, że każdy z pracujących tutaj młodych ba- daczów obiera sobie dowolnie przedmiot badania, lecz większość ich koncentruje się z natury rze­

czy około swego mistrza, Springa i stara się roz­

wiązać te zagadnienia, które i jego zajmują.

Przypuszczam, że laboratoryum Springa stanowi bez kwestyi jeden z najwspanialszych przybytków chemii fizycznej, a okoliczność, że dyrektor jej jest entuzyastycznym pracownikiem na jej niwie,

j pozwala mieć nadzieję, że w niedalekiej przy­

szłości do szeregu pięknych prac samego Springa przyłączy się zastęp rezultatów, otrzymanych przez młodszych towarzyszów pracy.

Nie jestem w stanie w liście tym opisać choć

! pobieżnie różnorodnych studyów, wykonanych ' w pracowni w Liege, potrzebaby na fó zbyt, wiele miejsca, zbyt wiele objaśnień i wywodów. Nad­

mienię tylko, że główna zasługa Springa polega na tem, że on pierwszy wykazał, że reakcye che­

miczne uskuteczniać się mogą pod wpływem sił mechanicznych np. ciśnienia. Szczególnie łatwo odbywają się przytem takie reakcye, przy któ­

rych w zwykłych warunkach zużywa się ciepło t. j. przemiany t. z w. endotermiczne. Fakt ten ilustruje się przez następujące doświadczenie:

1 jeżeli tlennik żelaza poddamy ciśnieniu kilku ty­

sięcy atmosfer, otrzymamy tlenek żelaza, t. j. ci-

! śnienie wywoła proces, zwany w języku chemicz­

nym odmienianiem. Podobnie też ciśnienie usku­

teczniać może rozkłady soli podwójnych; pięknym przykładem takiego zjawiska jest rozkład po­

dwójnej soli szczawianu wapnia i miedzi na jej części składowe. Wreszcie nadmienię jeszcze, że siłą danego ciśnienia możemy zbliżyć cząsteczki mięszane różnych'metali do tego stopnia, że po­

wstaje aliaż w calem znaczeniu tego słowa t. j . ciało mające wszelkie cechy spiżu, powstającego przy stopieniu odpowiednich metali. Jeżeli np.

zmięszamy sproszkowany bizmut z kadmem, cyną i ołowiem, w pewnych, określonych, stosunkach (metal Wooda) i poddamy tę mięszaninę potężne-

■

mu ciśnieniu otrzymamy metal topiący się w tem-

! peraturze 65° C.

Tego rodzaju odkryć, zawdzięczających swe pochodzenie pracowni Springa, możnaby naliczyć I bardzo dużo, wszystkie one świadczą o wielkiej inteligencyi i oryginalności ich autora. Zaznaczę

; jeszcze, że w ostatnich czasach udało się Sprin­

gowi udowodnić doświadczalnie, że wnioski teore­

tyczne poglądu cynetycznego na materyą mają

| zastosowanie i względem materyi t. z w. stałej.

Maszyny, któremi się posługują w pracowni

j w Liege do wywoływania tak olbrzymich ciśnień (10 0 0 0 atmosfer), są niezbyt skomplikowane.

W zasadzie składają się one z drążka przy końcu obciążanego gwichtami; przyrząd, w którym od­

bywa się ciśnienie, umieszczony jest oczywiście możliwie blizko obsady drążka.

W końcu zaznaczę jeszcze, że i w pracowni w Liege spotkałem młodych badaczów polaków.

Jeden z nich pracuje nad teoryą roztworów, spe- cyalnie nad kwestyą, o ile rozpuszczalnik obok roli czynnika rozszczepiającego cząsfeczki ciała rozpuszczonego, ma też znaczenia związku rea-

| gującego chemicznie z rozpuszczonem ciałem, drugi zaś nad siłą dysocyacyi niektórych rozpuszczalników, np. stężonego kwasu siarcza- nego i nad zjawiskiem elektrolizy pewnych skom-

| plikowanych pochodnych kwasu siarczanego.

I Z pracami temi wkrótce czytelników zaznajomię i obszerniej z okazyi opowiadania o dalszym roz­