Tomasz Grzegorczyk
Obrońca w postępowaniu
przygotowawczym w Bułgarii,
Rumunii i na Węgrzech
Palestra 22/2(242), 42-54
1978
TOMASZ GRZEGORCZYK
Obrońca w postępowaniu przygotowawczym
w Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech
W a r t y k u l e p r z e d s ta w io n o o d s t r o n y n o r m a ty w n e j s y tu a c ją o b r o ń c y w p o - stą p o w a n iu p r z y g o to w a w c z y m w B u łg a r ii, R u m u n i i ł n a W ą g rz e c h . Z a p r e z e n to w a n o r o z w ią z a n ia w z a k r e ś lę p r a w a d o u d z ia łu w c z y n n o ś c ia c h p ro c e s o w y c h , p r z e g lą d a n ia a k t , k o n ta k to w a n ia slą z a r e s z to w a n y m , s k ła d a n ia tonlosicóto i śr o d k ó w o d w o ła w c z y c h , j a k r ó w n ie ż s k u t k i p r a w n e n a r u s z e ń p r z e p is ó w r e g u lu ją c y c h te u p r a w n ie n ia
O sta tn ie dziesięciolecie to w n ie k tó ry c h eu ro p e jsk ic h p ań stw a c h socjalistycznych okres, w k tó ry m w eszły w życie now e k o d y fik ac je karn o p ro ceso w e. Do p a ń stw ta k ic h należą rów n ież B ułgaria, R u m u n ia i W ęgry.
W B ułgarii obow iązuje obecnie kodeks p o stę p o w an ia k arn e g o z 31 p aźd ziern ik a 1974 r o k u . 1 K odeks ru m u ń sk i uchw alo n y zo stał 12 listo p ad a 1968 r o k u .1 2 3 N ato m iast obecna u sta w a w ęg ie rsk a pochodzi z 23 m a rc a 1973 ro k u . 8
G dy dokonuje się oceny polskiego u n o rm o w a n ia p ra w a do obrony fo rm a ln e j w przygotow aw czym sta d iu m p ro cesu k a rn e g o , to pożyteczne będzie zo rie n to w an ie
się, ja k ro zw iązan a je s t ta k w e stia w in n y c h k o d y fik ac jac h socjalistycznych. W polskim p iśm ien n ictw ie p rocesow ym pośw ięcono w iele m ie jsc a reg u la cjo m p ra w n y m p ań stw socjalistycznych, w ty m ta k ż e in s ty tu c ji obrońcy w postęp o w an iu p rzy g o to w a w c zy m .4 J a k dotychczas je d n a k b ra k je s t ta k ie j a n a liz y w odniesieniu do tego ro d za ju un o rm o w ań w ym ien io n y ch w yżej trz e c h p ań stw . W ydaje się w ięc, że w a rto pośw ięcić im k ilk a uw ag.
1 P a tr z : N a k a z a te ln o -p r o c e s u a le n k o d e k s , o g ło sz o n y d e k r e te m R a d y P a ń s tw a L R B N r 2447 z 1 lis to p a d a 1974 r ., „ D rż a w e n W e s tn ik ” N r 89 (z 15 lis to p a d a 1974 r.). W szed ł o n w ż y c ie z d n ie m 1 m a rc a 1975 ro k u .
2 K o d e k s te n z o s ta ł o g ło sz o n y w „ B u le tin u l O fic ia l a l R e p u b lic ii S o c ia lis te R o m a n ia ” , część I, N r 146 z 13 lis to p a d a 1968 r . i w s z e d ł w ż y c ie 1 s ty c z n ia 1969 r . ( p a trz te k s t p o lsk i, w y d a n y p rz e z I n s t y t u t N a u k P r a w n y c h P A N p n .: K o d e k s p o s tę p o w a n ia k a r n e g o S o c ja li s ty c z n e j R e p u b lik i R u m u n ii, O sso lin e u m 1975).
3 P atirz K o d e k s: T o rv é n y a b ü n te tô e ljâ T a srô l, o g ło sz o n y w ,»M agyar K ó z lo n y ” N r 24, poz. 1 z 31 m a r c a 1973 r. W szedł o n w ży c ie z d n ie m 1 s ty c z n ia 1974 ro k u .
4 Z ob. rfp. W B o ż e w : U d z ia ł o b r o ń c y w ś le d z tw ie w r a d z ie c k im p ro c e sie k a r n y m , p r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c ją M. C ie ś la k a i W. E. C z u g u n o w a p t.: P o s tę p o w a n ie p r z y g o to w a w c z e (W ęzłow e p r o b le m y n a t l e ra d z ie c k ie g o i p o lsk ie g o p r a w a k a r n e g o p ro c e so w e g o ), ,.Z e sz y ty N a u k o w e U J ” , z. 61, s e ria C C C X L I, K r a k ó w 1973, s tr . 109 i n a s t.; V. M a n d a k : S y tu a c ja p o d e jrz a n e g o i o b ro ń c y w p o s tę p o w a n iu p rz y g o to w a w c z y m w e d łu g p r a w a cz e c h o s ło w a c k ie g o , „ P a l e s t r a ” 1965, n r 11, s tr . 56 i n a s t .; S. K a l i n o w s k i : P r a w o o s k a rż o n e g o d o o b ro n y w p ro c e s ie k a r n y m N R D , , .P a l e s tr a ” 1969, n r 6, s tr . 3 i n a s t.; T. T a r a s : P o s tę p o w a n ie p rz y g o to w a w c z e w ju g o s ła w ia ń s k im p ro c e s ie k a r n y m , „ P a l e s t r a ” 1974, n r 1, s tr . 119 i n a s t.
N r 2 (242) O brońca w post. p rzyg o t. w Bułg., R u m . t na W ęgrzech 43
I. MODEL PO S T Ę PO W A N IA PRZYGOTOW AW CZEGO
1. Z asadniczy w p ły w n a sy tu a c ję obrońcy w przygotow aw czym sta d iu m procesu w y w ie ra n ie w ą tp liw ie sam m odel tego p ostępow ania. W procesie k a rn y m ty p u socjalistycznego całe p o stę p o w an ie przygotow aw cze, niezależnie od sw ej form y, słu ży w spólnem u celow i, ja k im je s t w szech stro n n e w y ja śn ie n ie okoliczności sp raw y i u trw a le n ie dow odów dla są d u orzekającego. K o n sek w en cją tak ieg o rozw iązania j e s t konieczność stw o rze n ia sy stem u g w a ra n c ji dla osoby, przeciw ko k tó re j toczy się to postępow anie. N ależy do nich ró w n ież p raw o do k o rz y sta n ia z pom ocy obrońcy.
S y stem p ra w n y p a ń s tw socjalisty czn y ch nie sta n o w i je d n a k , rzecz ja sn a , m o n o litu . T ra d y c je i k u ltu r a p ra w n a poszczególnych k ra jó w ró żn ią się m iędzy sobą, co z kolei rz u tu je n a ro zw iązan ie poszczególnych kw estii. Różnice te d o strzegalne są ta k ż e n a tle u n o rm o w a n ia in s ty tu c ji obrońcy w p o stęp o w an iu p rzy g o to w a w czym i choć tru d n o ocenić, k tó r a z ty c h re g u la c ji je s t lepsza, to je d n a k należy, je poznać. W te n sposób u ła tw io n a będzie an a liz a i ocena naszego, polskiego u reg u lo w a n ia.
2. C h a ra k te ry sty k a sy tu a c ji obrońcy w postęp o w an iu przygotow aw czym w trzech o m a w ian y c h tu p ań stw ac h w y m ag a poczynienia k ilk u uw ag n a te m a t poszczegól n y c h rozw iązań w z a k resie sam ego m odelu tego postępow ania.
a). O becny kodeks b u łg a rsk i, p odobnie zresztą ja k i p o przedni z 1952 roku, p rz e w id u je dw ie fo rm y p o stę p o w an ia przygotow aw czego, m ianow icie dochodzenie
i śledztwo.
D ochodzenie p row adzone je s t w sp ra w a c h o p rze stę p stw a zagrożone k a r ą poz b a w ie n ia w olności do 3 l a t lu b k a rą łagodniejszą (art. 228 ust. 1 k.p.k.). Może ono p o n a d to w ystąp ić pod p o sta cią dochodzenia w stępnego, poprzedzającego śledztwo, i o g ranicza się w ów czas do czynności n ie cierp iący ch zw łoki (art. 228 ust. 2 w zw ią zk u z a rt. 192 ust. 3 k .p .k .).5 O rg a n a m i dochodzeniow ym i są o rg an y m in i s te rs tw a sp raw w ew n ętrzn y ch , o rg an y finansow e, o chrony sa n ita rn e j i in n e o rgany a d m in is tra c y jn e w w y p a d k a c h w sk a z a n y c h w u s ta w ie '(artt. 229 k^p.k.).
Ś ledztw o prow adzone je s t w sp ra w a c h o czyny zagrożone k a r ą surow szą niż 3 la ta pozbaw ienia w olności, d alej — w tedy, gdy p ostępow anie m a się toczyć przeciw k o osobie, k tó ra ze w zględu na sw e w ad y fizyczne lu b psychiczne nie może się b ro n ić sam a (art. 195 ust. 1 k.p.k.), w reszcie w sp raw ac h osób niepełnoletnich (a rt. 377 k.p.k.). Poza ty m p ro k u ra to r je s t w ład n y zarządzić śledztw o ta k ż e w in n y c h spraw ach, jeżeli uzna to za konieczne (art. 195 ust. 2 k.p.k.). O rg an am i śle d czym i są fu n k cjo n a riu sze śledczy p ro k u ra tu ry , m ilicji i organów bezpieczeństw a p ań stw o w e g o (art. 196, 197 k.p.k.). P ro k u ra to r sp ra w u je ogólny nadzór n ad p o stęp o w a n ie m przygotow aw czym (art. 176 k.p.k.), będąc p rzy tym organem o dw oław czy m od decyzji o rganów śledczych (art. 181 k.p.k.). P odobny nadzór sp raw o w an y j e s t n a d dochodzeniem .
O soba, k tó rej w śledztw ie lu b dochodzeniu przed staw io n o zarzuty, o k reśla n a je s t przez kodeks m ia n em obw inionego (o b w in ia jem ia t) . 6 U sta w a p rzy z n aje tem u
5 S z e rz e j n a te n t e m a t zoo. C. C e k o w : R a z p o z n a w a n e ta n a p r e d w a r ite ln o p ro iz o - w o d s tw o , „ S o c y a lis tic z e sk o P r a w o ” , 1970, n r 3, s tr . 26—34.
6 B u łg a r s k i k .p .k . p o s łu g u je się te ż o k r e ś le n ie m p o d e jr z a n y (za p o d o zria n ) n a o z n a c z e n ie o s o b y p o d e jr z a n e j o p o p e łn ie n ie p rz e s tę p s tw a , n p . s c h w y ta n e j n a g o rą c y m u c z y n k u . P o d m io t t e n k o r z y s ta z s z e re g u u p r a w n ie ń o b w in io n e g o , n ie m a je d n a k p r a w a do o b ro n y fo rm a ln e j (zob. a r t . 2C6 k .p .k .). O so b ę, p rz e c iw k o k t ó r e j to c z y się p o stę p o w a n ie są d o w e , o k re ś la się
44 T o m a s z G r z e g o r c z y k N r 2 (242)
podm iotow i p raw o do za zn a ja m ian ia się z za rzu ta m i i sk ła d a n ia w yjaśnień. Może się on ta k że zazn a ja m iać — w końcow ej fazie po stęp o w an ia —■ z m a te ria ła m i śledztw a i dochodzenia oraz uczestniczyć w czynnościach po stęp o w an ia p rz y g o to w aw czego w za k resie w sk az an y m w kodeksie, a ponadto m oże sk ła d ać w n io sk i d o w odow e i śro d k i odw oław cze oraz k o rzystać z pom ocy obrońcy (art. 51 k.p.k.).
Z pow yższych uw ag m ożna w yciąg n ąć w niosek, że re g u la c ja b u łg a rsk a je st b a r dzo podobna do rozw iązania radzieckiego (zob. k.p.k. RSFRR), co d aje się z a u w a żyć ta k że w sferze u p ra w n ie ń obrońcy w p o stęp o w an iu przygotow aw czym .
b) . U staw odaw ca ru m u ń sk i w w ydanej ostatn io sw ej k o d y fik ac ji k arn o p ro ce - sow ej zrezygnow ał z dw u fo rm p ostępow ania przygotow aw czego. P o p rz ed n i kodeks R u m u n ii z 1936 ro k u o p a rty b y ł na w zorcu fra n c u sk im i dlatego zn a n e m u było dochodzenie w y stę p u jąc e ja k o w stęp n e (art. 179 i 216 k.p.k. z 1936 r.) i in fla g ra n ti (art. 212 d.k.p.k.) oraz śledztw o p row adzone przez fu n k c jo n a riu sz a śledczego (art. 229 d.k.p.k.). D ziałalność obrońcy ograniczona b y ła do w y stę p o w a n ia ty lk o w śledztw ie.
O becnie je d n o lite p ostępow anie przygotow aw cze, o k reśla n e przez u staw ę m ia nem ścigania karn eg o (urm arire penala), pow ierzone zostało org an o m pozasądo w ym . P ro w ad z ą je p ro k u ra to r i d ziała ją ce pod jego n adzorem o rg an y m ilicji, służ by bezpieczeństw a i inne sp e cja ln e o rg an y (art. 206—209).
N iezależnie od ogólnego n ad z o ru p ro k u ra to r zachow uje w yłączne praw o sto sow ania środków zapobiegaw czych oraz w y d a w a n ia postan o w ień o zakończeniu p o stę p o w a n ia .' P o stęp o w an ie nie je st ograniczone w y ra źn y m i te rm in am i. W d o k try n ie p rzy jm u je się w zw iązku z tym , że u sta n o w ien ie silnej k o n tro li p ro k u ra to ra i określen ie okresów stosow ania środków p rzy m u su sta n o w i d o sta te czn ą gw aran cję, że p ostępow anie przygotow aw cze n ie będzie trw a ło dłużej niż je s t to k o n ie c z n e .?
Isto tn ą ro lę w p o stępow aniu przygotow aw czym p ełn i tzw. a k c ja k a rn a (actiunea penala). J e s t to czynność p ra w n a m a ją c a na celu pociągnięcie do odpow iedzialności k a rn e j osoby, k tó ra się dopuściła p rzestęp stw a. A k cja k a r n a może je d n a k być w szczęta zarów no przed ja k i po p rze słu ch a n iu osoby, p rzeciw ko k tó rej toczy się p ostępow anie (art. 234—236 k.p.k.), a n a w e t dopiero w sporządzonym ak c ie o s k a r żenia (art. 256 i 262 p k t 1 lit. a). T ak w ięc p ostanow ienie o w szczęciu ak c ji k a rn e j nie m a zasadniczego w p ły w u na sy tu a c ję osoby, k tó rej p ostępow anie dotyczy. Osoba ta przed w szczęciem a k c ji k a rn e j o k reśla n a je s t m ian em podejrzanego (in vin u it), a po jej w szczęciu je s t ju ż ona obw in io n y m (in c u lp a t).7 8 9 10 O ba te p o d m ioty m a ją je d n a k p ra w a stro n y i ja k o ta k ie m ogą k o rzystać z pom ocy obrońcy (art. 6 i 171 ust. 1 k.p.k.).
c) . U staw odaw ca w ęg iersk i konsek w en tn ie, zarów no w p o przednim kodeksie z 1962 ro k u ja k i obecnie, p rz y jm u je je d n o litą fo rm ę d la p o stęp o w an ia p rzy g o to w aw czego, o k reśla ją c je m ian em śledztw a (nyom ozas). O rg an am i śledczym i są p ro k u ra to r i m ilicja. Osoba, przeciw ko k tó re j toczy się postępow anie, czyli p o d e j rz a n y (g y a n u s ito tt)10 m a za g w aran to w a n e praw o do obro n y fo rm a ln e j. O rgany
m ia n e m p o d s ą d n e g o ( p o d s u d im ia t — zob. a r t . 252 k .p .k ).
7 S z e rz e j n a le n t e m a t zob. A . J . G h e o r g h i u : O s n o w n y je c z e r ty u g o ło w n o -p ro - c e s s u a ln o g o k o d ie k s a S o c y a lis tic z e s k o j R ie s p u b iik i R u m y n ii, ,,W ie s tn ik M o sk o w sk o g o U n i- w i e r s i t i e t a ” 1974, n r 1, s tr . 75 i n a s t.
8 Zob. n p . S. K a h a n e ( I n s titu tii s i r e g la m e n ta r i in n o u l Cod d e p r o c e d u r ś p e n a la a l R o m in ie i, ,.I n s titu tii si R e g la m e n ta ri in D r e p tu l S o c ia lis t R o m in ” , B u c u r e s ti 1969, s tr . 2330, n a k tó re g o p o w o łu je A . J. G h e o r g h i u (o p .cit., s tr . 75).
9 Z ob. a r t . 23 i 229 k .p .k .
10 w p o s tę p o w a n iu s ą d o w y m o so b a ta o k r e ś la n a je s t m ia n e m o b w in io n e g o (v a d lo tt), a p o p ra w o m o c n y m s k a z a n iu m ia n e m s k a z a n e g o (elitiU t). K o d e k s w ę g ie r s k i u ż y w a n a d to
N r 2 (242) O brońca w post. przyg o t. w Bulg., R u m . i na W ęgrzech 45 procesow e są p rzy ty m zobow iązane do z a g w a ra n to w a n ia m ożliw ości rea ln eg o w y k o rzy sta n ia w szelkich p rzew idzianych przez u sta w ę środków i sposobów obrony (§. 6 k.p.k.).
P re cy z u jąc w § 44 k.p.k. zakres u p ra w n ie ń podejrzanego, kodeks n a d a je m u p raw o do zazn ajo m ien ia się z za rzu tam i, do za zn a ja m ian ia się — w końcow ej f a zie śledztw a — z m a te ria ła m i postępow ania, a ta k ż e p raw o do udziału w n ie k tó ry ch czynnościach procesow ych i do sk ła d a n ia w niosków dow odow ych. U staw a p o d k reśla rów nież, że are szto w a n ie nie m oże pow odow ać dla podejrzanego żadnych ograniczeń w sferze jego u p ra w n ie ń procesow ych, zw łaszcza w z a k resie p rz y g otow ania sw ojej obro n y (§ 97 ust. 1 zd. 2 k .p .k .).11
II. O GÓLN E ZA ŁO ŻEN IA OBRONY FO R M A LN EJ
Z n ając poszczególne k o n stru k c je p ostępow ania przygotow aw czego, p rzejdźm y obecnie do an a liz y przepisów reg u lu ją c y c h ogólne założenia obrony fo rm aln ej.
1. W B u łgarii obro ń cą może być n ie ty lk o ad w o k at, ale rów nież m ałżonek obw inionego oraz jego k re w n i w stę p n i i zstępni. F u n k c ji obrońcy nie m oże się jed y n ie po d jąć osoba, k tó ra by ła lu b je s t obrońcą p odm iotu m ającego in te resy sprzeczne z in te re sa m i osoby zlecającej obecnie sw ą obronę albo k tó ra re p re z e n to w ała iu b u d ziela ła p o ra d y p ra w n e j stro n ie p rzeciw nej. Nie może być rów nież obrońcą ten , kto uczestniczył albo uczestniczy w postęp o w an iu w in n y m niż w e w sk azan y m w yżej ch a ra k te rz e , oraz m ałżonek lu b blisk i k rew n y osoby, któ ra by ła lu b je s t obecnie sędzią, ła w n ik iem , p ro k u ra to re m bąd ź prow adzącym p o stęp o w an ie przygotow aw cze w d an e j sp raw ie (art. 67 k.p.k.).
Z godnie z art. 70 ust. 1 k.p.k. udział obrońcy w postęp o w an iu przygotow aw czym je s t niezbędny, jeżeli:
1) o sk arżo n y je s t n ie p ełn o letn i albo ze w zględu n a w ad y fizyczne lu b p sy chiczne nie może się bronić sam odzielnie;
2) p o stę p o w an ie toczy się w sp raw ie o p rzestęp stw o zagrożone k a rą p s - w yżej 10 la t pozbaw ienia w olności lub k a rą śm ierci;
3) o skarżony n ie w ład a językiem b u łg a rsk im ;
4) p rz y w ielości oskarżonych in te re sy ich są sprzeczne, a je d en z n ich k o rz y sta ju ż z pom ocy obrońcy.
N ależy je d n a k zaznaczyć, że o b ro n a fo rm a ln a n a b ie ra c h a ra k te ru o b lig a to ry jn e go od m o m e n tu p rz e d sta w ie n ia za rzu tó w je d y n ie w p ierw szy m w y padku. W n a stę p n y c h je s t ona obow iązkow a dopiero w końco w ej fazie p o stę p o w an ia przygotow aw czego. W ynika to w y ra źn ie z p rze p isu a rt. 73 k.p.k., k tó ry w zorem rad zieck im w p ro w a d za in sty tu c ję dopuszczenia do' procesu, p rze w id u jąc w łaśn ie pow yższe rozw iązanie. T rzeb a tu je d n a k p am iętać, że w pozostałych w y p ad k ach obrońca m oże być dopuszczony do u d ziału w p o stęp o w an iu ju ż od chw ili p rz e d sta w ien ia zarzu tó w na m ocy decyzji p ro k u ra to ra , jeżeli jego zdaniem n ie u tru d n i to u sta le n ia p ra w d y m a te ria ln e j (ar. 73 ust. 2 p k t 2 k.p.k.). R ozw iązanie pow yższe spotkało się z k ry ty c z n ą oceną m. in. znanego p ro ce su alisty b u łg arsk ieg o S. P aw ło
-o g ó ln e g -o -o k r e ś le n ia -o s k a rż -o n y (te r h e lt) n a -o z n a c z e n ie k a ż d e j -o s-o b y , p rz e c iw k -o k t ó r e j t-o c z y się p o s tę p o w a n ie n ie z a le ż n ie o d je g o s ta d iu m (zob. § 44 u s t. 1 k .p .k .).
u M o m e n t t e n a k c e n t u j e m .in . L. N a g y : N o w y j w ie n g ie r s k ij u g o ło w n o -p ro c e s s u a ln y j kodielcs, ,,S o w ie ts k o je G o s u d a rs tw o i P r a w o ” , 1974, n r 10, s tr . 93 i n .
46 T o m a s z G r z e g o r c z y k N r 2 (242)
w a, któ reg o zdaniem p rzy z n an e obyw atelow i p ra w a n ie m ogą być uzależnione od sw obodnej decyzji o rganów państw ow ych, zw łaszcza gdy chodzi o ta k isto tn e praw o, ja k m ożliw ość k o rzy sta n ia z pom ocy o b ro ń c y .12 *
W zorem rad zieck im u sta w a b u łg a rsk a p rzew id u je, że obw iniony (oskarżony) m o że się zrzec obrońcy ta k że w w y p ad k a ch obrony o b lig a to ry jn ej i w zw iązku z ty m obrońcę z u rzę d u w yznacza się ty lk o w ted y , gdy obw iniony lu b o s k a r żony nie zrzekł się p ra w a do obrony fo rm a ln e j (art. 72 ust. 2 i 3 oraz a rt. a rt. 70 ust. 3 k.p.k.). >*
O brońca nie m oże odm ów ić o bjęcia obrony, chyba że w y k o n y w an ie o bow iąz ków obrońcy stało się z przyczyn od niego niezależnych niem ożliw e (art. 71 k.p.k.). N ato m iast obrońca, k tó ry p o d ją ł się ju ż obrony, pow inien się zrzec sw ych fu n k cji, jeżeli się okaże, że je s t on osobą, k tó ra nie m oże być obrońcą (art. 68 k.p.k.). Poza tym zm ian a obrońcy m ożliw a je s t je d y n ie n a żąd an ie lu b za zgodą k lie n ta (art. 72 ust. 2 k.p.k.).
O k re śla jąc obow iązki obrońcy kodeks b u łg a rsk i stw ie rd z a w a rt. 74, że p o w i nien on „dążyć do w y jaśn ien ia w szelkich okoliczności k o rzy stn y ch d la jego k lie n ta ”. R ealizu jąc to zad an ie obrońca m a k ierow ać się w sk az an iam i u sta w y i „sw ym w ew n ętrz n y m przek o n an iem w y sn u ty m ze znanych m u okoliczności sp ra w y ”. P o w inien p rzy ty m uzgadniać z k lie n te m o b ra n ą lin ię obrony. G dyby zaś okazało się, że życzenia obw inionego są sprzeczne z jego obow iązkam i w obec p ra w a , to w ów czas obrońca m a obow iązek p o in fo rm o w a n ia rep rez en to w an e g o o niem ożno ści ich sp e łn ie n ia i k o n ty n u o w an ia d alej sw ej lin ii o b r o n y .14
2. W św ietle re g u la c ji ru m u ń sk ie j obrońcą je s t adw okat. Jeg o udział w p o stę p o w an iu przygotow aw czym sta je się o b lig a to ry jn y , jeżeli p o d ejrz an y lu b ob w iniony je s t n ie letn i albo jeżeli pełn i zasadniczą służbę w ojskow ą albo też je że li został ju ż areszto w an y , choćby śro d ek te n zastosow ano w in n ej sp raw ie (art. 171 ust. 2 k.p.k.). W p o stępow aniu sądow ym k rą g tych w y p ad k ó w rozszerza się jeszcze n a sp raw y o p rze stęp stw a zagrożone k a r ą w ięzienia pow yżej 5 la t o raz jeżeli sąd uzna, że obw iniony nie m oże się b ronić sam (art. 172 ust. 3 k.p.k.).
3. O becny kodeks w ęgierski p rzew id u je, że w postęp o w an iu przygotow aw czym obrońcą może być tylk o a d w o k a t (§> 45 ust. 1 lit. a ) . 15 P o d ejrza n y m a p raw o do k o rzy sta n ia z pom ocy k ilk u obrońców , je d e n zaś ad w o k a t m oże bro n ić jednocześ nie k ilk u po d ejrzan y ch , jeżeli ich in te re sy nie są sprzeczne (§ 45 ust. 2 k.p.k.).
P ełnom ocnictw a obrończego m ogą udzielić poza sam ym p o d ejrz an y m p rz e d s ta w iciel u staw o w y i k re w n i podejrzanego. O fak c ie ta k im należy pod ejrzan eg o n ie zw łocznie zaw iadom ić, gdyż m oże on (lecz nie m usi) zaak cep to w ać w y b ra n eg o m u obrońcę (§ 48 k.p.k.).
Jeżeli je s t to konieczne d la ochrony in te resó w podejrzanego, obrońcę m oże w yznaczyć ta k ż e sąd w łaściw y do ro zpoznania sp ra w y n a w niosek z a in te re so w a nego lu b jego k re w n y c h (§ 49 ust. 2 k.p.k.).
12 S. P a w ł ó w : N o w i n a ło ż e n ia o tn o s n o s u b je k ta n a n a k a z a te ln i j a p ro c e s , „ P r a w n a M y s a l” , 1975, n r 6, s tr . 67. is z o b . ta m ż e . s tr . 65. 14 I b i d e m , s t r . 66.
15 w
p o s tę p o w a n iu s ą d o w y m u s ta w a d o p u sz c z a , ż e b y w c h a r a k te r z e o b r o ń c y w y s tę p o w a li n p . k r e w n i o s k a rż o n e g o lu b o so b y m u b lis k ie , a le t y lk o w s p r a w a c h m n ie js z e j w a g i (5 45 u s t. 1 lit. b). P o d o b n ie re g u lo w a ł t ę k w e s tię k .p .k . z 1962 ro k u . Z o b . T . K i r a l y : Z a sz - c z itn ik w w ie n g ie rs k o m u g o ło w n o m p ro c e s s ie , „ O b zo r W ie n g ie rs k o g o P r a w a ” , 1963, n r 2, s tr . 5 i n a s t.N r 2 (242) O brońca w post. p rzyg o t. to B ulg., R u m . I na W ęgrzech 47 K odeks zna dość szeroki k rą g sy tu a cji, w k tó ry c h o b ro n a fo rm a ln a je s t obo w iązkow a {§ 47 k.p.k.ji D otyczy to m.in. sp ra w , w k tó ry c h p o d e jrz a n y je s t głuchy, n ie m y lu b niew idom y alb o are szto w a n y oraz g d y zagrożenie p rz e k ra c z a k a r ą 5 la t pozb aw ien ia w olności.16 Z aznaczyć należy, że u sta w a w ę g ie rsk a stw ie rd z a w yraźnie, iż obrońca u sta n o w io n y ju ż w p o stę p o w an iu p rzygotow aw czym p o w in ie n u c z e stn i czyć w e w szy stk ich ty c h czynnościach, w k tó ry c h k o d ek s zezw ala na jego obecność, gdy ty m czasem w s ta d iu m sąd o w y m m oże o n ty lk o b ra ć u d z ia ł w czynnościach p r o cesow ych, chyba że u sta w a u zn a je jego obecność za obow iązkow ą (§ 52 ust. 2 k.p.k.). N ow y kodeks p rec y zu je dość ściśle obow iązki obrońcy, stw ie rd z ając w §• 51, że może on p rze d sięb rać czynności ty lk o n a korzyść pod ejrzan eg o i w y k o rz y sta ć w ty m celu w szelkie dopuszczalne śro d k i obrony. O brońca pow inien też w y jaśn ić sw em u k lie n to w i jego p ra w a i udzielać m u pom ocy w u sta la n iu okoliczności łagodzących lu b w yłączający ch odpow iedzialność p o d e jrz a n e g o .17
III. U D ZIA Ł OBROŃCY W CZYNNOŚCIACH PO STĘPO W A N IA PRZYGOTOW AW CZEGO
Je d n y m z n ajisto tn iejszy c h u p ra w n ie ń obrońcy w postęp o w an iu p rzy g o to w aw czym je s t zaw sze p raw o uczestniczenia w czynnościach tego sta d iu m procesu karnego.
1. W B u łg arii u p ra w n ie n ie pow yższe uzależnione je s t od m om entu dopuszcze nia obrońcy do u d ziału w postępow aniu. Je że li obrońca może w ystępow ać od chw ili p rze d staw ie n ia zarzutów , u zy sk u je p rzede w szystkim p raw o uczestniczenia w tej czynności. G d yby w ięc obw iniony sta w ił się bez obrońcy, to p rze d staw ie n ie zarzu tó w należy odroczyć, ab y w te n sposób um ożliw ić obw inionem u u sta n o w ie nie obrońcy (art. 209 ust. 3 k.p.k.). Ju ż je d n a k u d ział takiego obrońcy w innych czynnościach dow odow ych zależy od decyzji prow adzącego postępow anie. O rgan śledczy lu b dochodźczy pow inien zezw olić na obecność obrońcy, jeżeli n ie u tru d n i to p o stęp o w an ia (art. 211 i 233 k.p.k.).
O graniczenia pow yższe o d p ad a ją dopiero w końcow ej fazie śledztw a (docho dzenia), tj. po zazn ajo m ien iu się z m a te ria ła m i p ostępow ania. G dyby bow iem w tedy n a sk u te k w nio sk u obrony p o d ję te zo stały czynności u zu p ełn iające, to obrońca — ja k o w nioskodaw ca — m oże w n ich uczestniczyć (art. 217 ust. 1 k.p.k.). Je że li n a to m ia st pow yższe czynności b y łyby p rzep ro w ad z an e n a w n io sek innych uczestników postęp o w an ia, to udział obrońcy zależy od zgody prow adzącego, przy czym zaw sze po zakończeniu ta k ic h czynności należy ponow ić końcow e z a z n a ja m ianie się z m a te ria ła m i p o stę p o w an ia (art. 217 ust. 2,3).
2. R u m u ń sk i k.p.k. p rze w id u je udział obrońcy je d y n ie w czynnościach m a ją cych c h a ra k te r n iep o w tarzaln y . K odeks te n zezw ala w ięc o b rońcy n a uczestn icze nie p rzy oględzinach m iejsca, p rze szu k a n iu i oględzinach zwłok. D opuszcza też obecność obrońcy podczas posiedzenia w k w estii p rzed łu żen ia przez sąd okresu a re sz tu zapobiegaw czego p onad 4 m iesiące (art. 172 ust. 1 zd. 1 k.p.k. i a rt. 158 k.p.k.). P rz y d o k o n an y w a n iu inn y ch czynności procesow ych obrońca m oże być
1» Z g o d n ie z § 52 u s t. 1 k .p .k ., w s y tu a c ja c h g d y o b r o n a f o rm a ln a je s t o b o w ią z k o w a , o b ro ń c a p o w in ie n u c z e s tn ic z y ć je d y n ie w ro z p ra w ie i w in n y c h c z y n n o ś c ia c h s ą d o w y c h , a le n ie w c z y n n o ś c ia c h p o s tę p o w a n ia p rz y g o to w a w c z e g o . O p o p r z e d n ie j p o d o b n e j r e g u la c ji t e j k w e s tii z o b . T . K i r a l y : Z a S z c z iłn ik (...), o p . c it., s t r . 8—8. 17 P rz e p is t e n s ta n o w i n o v u m d la r e g u l a c j i w ę g ie r s k ie j. O je g o r o li p isz e m .in . L . N a g y: N o w y j (...), op. c it., s tr . 95.
48 T o m a s z G r z e g o r c z y k Nx 2 (242) obecny je d y n ie za u p rze d n ią zgodą o rg an u prow adzącego p o stę p o w an ie (art. 172 ust. 1 in fine).
Je że li w postęp o w an iu przygotow aw czym pow ołano biegłych, to o rg a n p ro c e sow y obow iązany je s t zaw iadom ić stro n ę (a w ięc ta k że p o d ejrzan eg o lu b ob w i nionego i jego obrońcę) o przedm iocie e k sp erty zy i podać do ich w iadom ości szczegółowe p y ta n ia postaw ione biegłem u. Osoby te m ogą n a stę p n ie zgłaszać sw oje u w agi i żądać w n iesien ia odpow iednich p o p raw ek (art. 120 ust. 2 k.p.k.). W razie p o w ierzenia ek sp erty zy in n y m podm iotom niż służba są d o w o -le k arsk a, la b o ra to riu m e k sp erty z k ry m in a listy c zn y c h lub w y specjalizow any in sty tu t, podm ioty te m a ją p raw o żądać pow ołania dodatkow o w yznaczonego przez siebie biegłego, k tó ry będzie uczestniczył w opraco w y w an iu e k sp erty zy (art. 120 ust. 2 i 5 w zw iązku z a rt. 119 ust. 2 k.p.k.).
N a tle obecnej reg u la cji udziału obrońcy w czynnościach p o stę p o w an ia p rz y gotow aw czego pew n e k o n tro w e rsje w zbudza w ru m u ń sk ie j lite ra tu rz e p ro ce su k a r nego k w e stia niew ażności czynności w tedy, gdy nie uczestniczy w n ic h obrońca, m im o że u sta w a z m ocy p ra w a zap ew n ia m u m ożliw ość uczestniczenia w n i e j . 18 W św ietle a rt. 197 ust. 2 zd. 2 k.p.k. ta k ą w łaśn ie niew ażność p o w oduje m. in. n a ru sze n ie przepisów dotyczących u cz estn ictw a obrońcy, je śli je s t ono w ed łu g p rz e pisów kodeksu obow iązkow e. Rzecz je d n a k w tym , że obecny k.p.k. — n aw e t w ów czas, gdy p rz e w id u je o b lig a to ry jn ą obronę fo rm a ln ą — nie używ a określeń, k tó re b y w skazy w ały w y ra źn ie n a to, iż w sy tu a c ja c h ty c h obecność o b rońcy p o d czas czynności procesow ej je s t obow iązkow a pod ry g o rem niew ażności czynności. N ato m iast p o przedni kodeks rzeczyw iście w sposób stanow czy stw ie rd z a ł w a rt. 76, że b ra k obrońcy czyni czynność niew ażną. D latego też w lite ra tu rz e fachow ej rep re z e n to w a n e są obecnie w pow yższej kw estii dw a s k ra jn e stan o w ik a. W edług pierw szego z nich o b ro n a o b lig a to ry jn a p o w oduje ta k ż e obow iązkow y udział obrońcy w czynnościach p ostępow ania przygotow aw czego, w k tó ry ch m oże on uczestniczyć, i ito pod ry g o re m ich niew ażności. N iektórzy a u to rz y u w a ż a ją jed n ak , że w y sta rc zy jed y n ie p raw id ło w e zaw iad o m ien ie obrońcy o te rm in ie i m iejscu czyn ności, w obec czego n ie sta w ie n ie ' się w ta k ie j s y tu a c ji a d w o k a ta an i n ie w strz y m u je czynności, an i też n ie powoduje, ich niew ażności.19
3. W ęgierski k.p.k. g w a ra n tu je p o d ejrz an e m u i jego obrońcy u d ział w oglę dzinach m iejsca i w ek sp ery m en cie dow odow ym oraz w p rz e słu ch a n ia ch biegłych. U czestnicząc w tych czynnościach obrońca i p o d ejrz an y m ogą sk ła d ać p ro w a d z ą cem u czynność sw oje u w agi i w nioski. O rgan śledczy, za m ie rz ając p o d ją ć je d n ą z pow yższych czynności, je s t obow iązany p oinform ow ać o tym osoby u p ra w n io n e do uczestniczenia, p o d ając im m iejsce i czas p rze p ro w ad z an ia czynności, ch y b a że m a ona c h a ra k te r nie cierpiącej zw łoki (§ 134 ust. 3 i 4 k.p.k.).
O brońca m oże też uczestniczyć w p rze słu ch a n iu p odejrzanego, i to u c z e stn i czyć ak ty w n ie, ale z ty m zastrzeżeniem , że u p ra w n ie n ie pow yższe n ie m oże p r o w adzić do opóźniania p rze słu ch a n ia (§ 134 ust. 1 k.p.k.).
O rgany śledcze m ogą ta k ż e w yrazić zgodę n a obecność obrońcy przy p rz e słu c h i w a n iu św iadków , jeżeli nie spow oduje to opóźnienia p rze słu c h a n ia (§ 134 ust. 2 k.p.k.).
18 Z ob. I. P o r a : M o d u ł in c a r e se e x s r c i t a d r e p t u l la a s s is te n ta ju r íd ic a o b lig a to rie in c o rs u l u r m a r i r i i p e n a le , ..R e v is ta R o m á n á d e D r e p t’, 1971, n r 9, s tr . 91 i n a s t.
19 T am że. W a r t y k u l e ty m w y ra ż o n o p o g lą d , w e d łu g k tó r e g o o b o w ią z k o w y u d z ia ł o b ro ń c y w p o stę p o w a n iu p rz y g o to w a w c z y m o z n a c z a , że c z y n n o ś c i te g o p o s tę p o w a n ia , w k tó r y c h o b ro ń c a m o że u c z e s tn ic z y ć , n ie m o g ą b y ć p r o w a d z o n e p o d je g o n ie o b e c n o ś ć , o b o w ią z e k z a ś u c z e s tn ic z e n ia w n ic h w y n ik a d la o b ro ń c y ta k ż e z z a w o d o w y c h p o w in n o ś c i j a k o a d w o k a ta , o d k tó r y c h n ie m o że się o n u c h y lić (s tr. 98).
N r 2 (242) Obrońca w post. p rzyg o t. w B ulg., R u m . t na W ęgrzech 49
IV. P R A W O PR ZEG LĄ D A N IA A K T P O S T Ę PO W A N IA PRZY GO TO W A W CZEG O K o lejn y m u p raw n ie n iem obrońcy, n a k tó re n a le ż y zw rócić uw agę, je s t p raw o d o p rz e g lą d a n ia a k t spraw y. T ylko ta k i obrońca, k tó r y je s t z o rie n to w an y co do to k u p o stęp o w an ia, może ak ty w n ie działać w ty m sta d iu m p rocesu o raz s k ła d a ć z a sa d n e w n io sk i dow odow e i śro d k i odw oław cze.
1. W B u łg arii p raw o do p rze g ląd a n ia a k t je s t uzależnione od m o m en tu d o p u sz cz en ia obrońcy do udziału w postępow aniu.
O brońca d ziała ją cy od m om entu p rze d staw ie n ia za rzu tó w m a p ra w o — zgodnie z a r t. 75 ust. 1 k.p.k. — do p rze g ląd a n ia a k t sp ra w y w to k u całego postępow ania. P a m ię ta ć je d n a k należy, że są to sy tu a c je n a d e r rza d k ie.
N ajczęstszym sposobem
zaznajomienia się z
a k ta m i je s t w b u łg a rsk im p o stę p o w a n iu przygotow aw czym in sty tu c ja końcow ego zazn a jo m ien ia obw inionego z m a te ria ła m i sp raw y , w któ rej uczestniczy ró w n ież obrońca. Jeżeli obw iniony nie u sta n o w ił jeszcze obrońcy, czynność końcow ego za zn a jo m ien ia p o w in n a być o d ro czona, ch y b a że obw iniony zrzekł się obrońcy (art. 213 ust. 3).Po czynności zaznajom ienia o rg an p ro w a d zą cy p o stę p o w an ie je s t zobow iązany d o w y zn a cz en ia obw inionem u i obrońcy odpow iedniego te rm in u n a osobiste p r z e j rz e n ie ak t. W yznaczając ów te rm in pro w ad zący p o stę p o w an ie przygotow aw cze, p o w in ie n się k iero w ać c h a ra k te re m sp raw y , objęto ścią ak t, a ponad to uw zględniać ta k ż e in n e okoliczności, k tó re m ogą m ieć zn aczen ie d la pełnego zap o zn an ia się z m a te ria ła m i zgrom adzonym i w śledztw ie czy dochodzeniu (art. 215 k.p.k.).
2. R u m u ń sk i k.p.k. p rzew id u je m ożliw ość zap o zn an ia się przez obrońcę z a k t a m i sp ra w y je d y n ie w końcow ej fazie p o stęp o w an ia przygotow aw czego w ra m a c h in s ty tu c ji końcow ego zazn ajo m ien ia z m a te ria ła m i. In s ty tu c ja ta została je d n a k u re g u lo w a n a w sto su n k u do obw inionego inaczej niż w obec podejrzanego.
Je że li w ięc w p o stępow aniu przygotow aw czym w szczęto ak c ję k a rn ą (a zatem w ted y , gdy te n , przeciw ko kom u się ono toczy, je s t obw inionym ), to o rg an p ro w ad z ąc y p o stęp o w an ie m a obow iązek za zn a jo m ien ia go ze zgrom adzonym i m a te ria ła m i, ch y b a że obw iniony przeb y w a za g ra n ic ą lu b u k ry w a się albo uch y la o d sta w ie n n ic tw a p rzed o rganam i ścigania (art. 250 i 254 k.p.k.). W ta k ic h sy tu a c ja c h o b ro ń ca m a p ra w o uczestniczenia w czynności zaznajom ienlia (a rt. .172 ust. 2 k.p.k.). O b w in io n y i o b ro ń ca m ogą w ra m a c h te j czynności p rzeg ląd ać a k ta sp ra w y (art. 250 lit. a, b) i składać u zu p e łn ia ją ce w n io sk i dow odow e, k tó re pow in n y b y ć przez prow adzącego p ostępow anie niezw łocznie z b a d a n e (art. 252 k.p.k.). W czynnościach uzu p ełn iający ch p o stęp o w an ie obro ń ca i jego k lie n t m ogą ucze stn iczy ć ty lk o w ted y , gdy są to czynności, w k tó ry c h p odm ioty te m ogą być o becne ta k ż e w to k u postępow ania przygotow aw czego. O rg a n prow adzący to p o stę p o w an ie je s t je d n a k zobow iązany do po n o w ien ia końcow ego zazn ajo m ien ia z m a te ria ła m i postępow ania, jeżeli b y ły p rz e p ro w ad z an e ja k ie ś now e czynności albo gdy zachodzi konieczność zm iany k w a lifik a c ji p ra w n e j czynu (art. 253 k.p.k.).
O d m ien n ie ureg u lo w an o etap końcow ego za zn a jo m ien ia z m a te ria ła m i osoby p o d ejrzan eg o , czyli osoby, przeciw ko k tó rej n ie w szczęto w p o stęp o w an iu p rz y gotow aw czym a k c ji k a rn e j. Bo jeżeli m im o to o rg an p ro w ad zący p ostępow anie uzna, że d y sp o n u je dostatecznym i dow odam i przeciw k o p o d ejrz an e m u i że p o stę p o w an ie je s t ju ż w y czerpująco p rzeprow adzone, to zarządza je d y n ie ponow ne 4 — P a l e s tr a
50 T o m a s z G r z e g o r c z y k N r 2 (242)
jego p rzesłuchanie, po czym p rze k azu je a k ta sp ra w y p ro k u ra to ro w i (art. 255, 256 k.p.k.). P ro k u ra to r, po zazn ajo m ien iu się z a k tam i, w zyw a p o d ejrzan eg o i z a zn a ja m ia go z m a te ria ła m i postępow ania, jeżeli u zn a je to za konieczne (art. 257 k.p.k.). W ydaje się, że czynności za zn ajo m ien ia pow inno się p rze p ro w ad z ić z w ła szcza w tedy, gdy p ro k u ra to r zam ierza wszcząć a k c ję k a r n ą w ak c ie oskarżenia. B rak końcow ego za zn a jo m ien ia w ta k ie j sy tu a c ji oznaczałby p o zbaw ienie p o d e j rzanego p o dstaw ow ych g w a ra n c ji. W ra z ie z a rz ą d z e n ia d o k o n an ia pow yższych czynności obro ń ca u zy sk u je ró w n ież i tu ta j m ożliw ość za p o z n a n ia się z ak tam i.
3. U staw a w ęg iersk a zezw ala obrońcy n a p rze g ląd a n ie a k t sp ra w y ju ż w to k u p ostępow ania przygotow aw czego, ale pod w aru n k ie m , że u d o stęp n ien ie m u a k t nie zagraża d o b ru śledztw a. O graniczenie to n ie dotyczy je d y n ie ek sp erty z, do k tó ry ch obrońca m a dostęp w każdej fazie p o stę p o w an ia (§ 52 ust. 3 i 44 ust. 4 k.p.k.).
Z w szelkim i m a te ria ła m i śled ztw a obrońca może się z a zn a ja m iać ju ż bez żadnych ograniczeń po zakończeniu p o stę p o w an ia przygotow aw czego. O rg a n śledczy u z n a jąc, że ze b ran e dow ody p o zw a lają n a w niesienie o sk a rż en ia , je s t obow iązany z a w iadom ić o ty m p odejrzanego i jego obrońoę i u d o stę p n ić im a k ta sp raw y . Po zapoznaniu się z m a te ria ła m i p o stę p o w an ia p odm ioty te m ogą p rze d sta w ia ć sw oje w nioski i uw agi oraz dom agać się p rze p ro w ad z en ia czynności u zu p ełn iający ch . O rg an p row adzący śledztw o je s t p rzy ty m zobow iązany do niezw łocznego z a w ia d o m ienia w nioskodaw cy o sposobie za ła tw ien ia jego ż ą d a n ia (§• 142 k.p.k.).
V. PO R O ZU M IEW A N IE S IĘ Z ARESZTOW A NYM PO D EJR ZA N Y M
Szczególną esty m ą cieszy się w środow isku a d w o k a ck im — p rz y n a jm n ie j w Polsce — praw o k o n ta k to w a n ia się z are szto w a n y m k lie n te m . J e s t to rzecz w pełni zrozum iała, je śli się uw zględni że obrońca m oże d ziałać ty lk o n a k orzyść sw ego k lie n ta . A przecież w iadom o, że bez m ożliw ości sw obodnego p o ro zu m ien ia się z p o d ejrz an y m a k ty w n a działalność obrońcy, n a w e t p rzy istn ie n iu in n y c h w zględnie szerokich u p ra w n ie ń je st znacznie u tru d n io n a . 1
1. K odeks b u łg a rsk i zezw ala obrońcy n a to k o n ta k to w a n ie się, zarów no osobiście ja k i korespo n d en cy jn ie, od m o m e n tu dopuszczenia go do u d ziału w p o stę p o w an iu . Je że li w ięc obrońca działa od chw ili p rz e d sta w ie n ia zarzu tó w , to m oże się p o r o zum iew ać z areszto w an y m k lie n te m przez cały czas tr w a n ia p o stęp o w an ia p r z y gotow aw czego. A le ju ż w cześniej zauw ażono, że u sta w a n a d e r w ąsko u jm u je k rą g w ypadków , w k tó ry ch n a k a z u je dopuszczenie obrońcy ju ż z m om en tem p r z e d s ta w ien ia zarzutów . T ak w ięc w pozostałych w y p ad k a ch obro ń ca m oże się k o n ta k to w ać z obw inionym , p o zostającym w areszcie, dopiero po zakończeniu dochodzenia lu b śledztw a. Zaznaczyć je d n a k należy, że kodeks nie p rz e w id u je żad n y ch o g ra n i czeń w sferze sw obody k o n ta k tó w , co oznacza, że zaw sze o d b y w ają się one bez obecności osób trzecich. Nie m ożna też odm ów ić obrońcy zezw olenia n a w id ze n ie się z obw inionym , jeżeli m a on ju ż p ra w o „porozum iew ania się z k lie n te m (art. 75 ust. 1 k.p.k.).
2. W R u m u n ii o m aw iane u p ra w n ie n ie u reg u lo w a n e zostało w sposób całkow icie odm ienny niż w B ułgarii. U staw o d aw ca ru m u ń sk i p rz e ją ł w ty m w zględzie r o z w iązan ie z a w arte w p o przednim kodeksie z 1936 ro k u . K odeks te n p rze w id y w a ł, że w toku śledztw a obrońca m oże się porozum iew ać ze sw oim k lien tem , ale je d n o
-51 N r 2 (242) O brońca w post. przyg o t. w B ulg., R um . I na W ęgrzech
cześnie nie zezw alał osobie p row adzącej śledztw o na okresow e za k asan ie ta k ich k o n ta k tó w . Z akaz te n m ógł być zarządzony n a okres 15 d n i i p rzedłużony o dalsze 10 dni, p rz y czym k ażda z tych decyzji p o dlegała za sk arżen iu do izby śledczej, k tó ra by ła o b ow iązana rozpoznać zażalenie w ciągu 24 godzin (art. 76 k.p.k. z 1936 roku).
W edług obecnie obow iązującego kodeksu o rgan prow adzący p ostępow anie je st ró w n ież w ła d n y w prow adzić bezw zględny zakaz p o rozum iew ania się obrońcy z a re szto w a n y m o b w in io n y m .20 Pow yższy zakaz m oże być zarządzony n a okres nie p rz e k ra c z a ją c y 30 dni, ale je śli zachodzi tego p otrzeba, to w olno go przedłużyć o dalsze 30 dni. N ie m ożna je d n a k zabronić poro zu m iew an ia się obw inionego z o brońcą p rzy p rze d łu ża n iu przez sąd czasu trw a n ia are sz tu ponad 4 m iesiące oraz p rz y z a z n a ja m ia n iu obw inionego z m a te ria ła m i p ostępow ania (art. 172 ust. 3 k.p.k.). J a k ju ż w spom niano w yżej, p rzy obydw u ty c h czynnościach obrońca może uczestniczyć.
3. N a W ęgrzech k w estię poro zu m iew an ia się aresztow anego re g u lu je obecnie § 97 ust. 2 k.p.k. P rz ep is te n stw ierd za, że p o d ejrz an y „może się porozum iew ać osobiście ze sw oim obrońcą bez k o n tro li; k o n ta k ty k o resp o n d en cy jn e po d leg ają k o n tro li”. P o ro z u m ie w a n ie się z k rew n y m i i in n y m i osobam i b lisk im i może się odbyw ać w yłącznie pod k o n tro lą. O bow iązujący kodeks zrezygnow ał z za strze że nia, ja k ie było z a w a rte w przepisach poprzed n ich re g u la c ji z la t 1950 i 1962. U sta w y te, d a ją c rów nież p raw o do niesk ręp o w an eg o k o n ta k tu osobistego, z a strz e gały jednocześnie, że „jeżeli zachodzi obaw a, iż ta k ie porozum iew anie się może zag rażać d o b ru postępow ania, to należy także p o rozum iew anie się z obrońcą p o d dać odpow iedniej k o n tro li” (§ 102 ust. 3 k.p.k. z 1950 r. i § 125 ust. 3 k.p.k. z 1962 r.). 21
VI. IN N E U PR A W N IEN IA OBROŃCY W PO STĘPO W A N IU PRZYGOTOW AW CZYM
P oza w sk az an y m i w yżej u p ra w n ie n ia m i obrońca m a rów n ież i ta k ie, ja k p raw o do s k ła d a n ia w niosków dow odow ych lu b inn y ch w niosków procesow ych oraz śro d k ó w zaskarżenia.
N a W ęgrzech u p ra w n ie n ia te w y n ik a ją z § 52 k.p.k., k tó ry ponad to upow ażnia obrońcę do zasięg an ia in fo rm ac ji u org an ó w śledczych o sta n ie sp ra w y w każdym m om encie toczącego się postępow ania. F a k t, że obrońca może uczestniczyć w w ielu czynnościach śledczych, u ła tw ia pod ejm o w an ie decyzji co do sk o rzy stan ia przez niego z tych u p raw n ie ń .
W B u łg arii w ym ienione u p ra w n ie n ia u reg u lo w an o w p rze p isac h a rt. 75, 181 i 183 k.p.k. N a u w ag ę zasłu g u je tu zw łaszcza ro zw iązan ie p rz y ję te w o statn im ze w sk az an y c h przepisów , w edług któ reg o zażalenie złożone na decyzję o rg an u prow adzącego p ostępow anie pow inno być przez p r o k u ra to ra rozpoznane w ciągu 3 d n i od chw ili jego o trzym ania. Z abezpieczając w te n sposób szybkość p o stęp o w a
20 P o d e jr z a n y m o ż e b y ć a re s z to w a n y je d y n ie n a o k r e s n ie p r z e k r a c z a ją c y 5 d n i. P o ty m t e r m in i e w o ln o go a r e s z to w a ć ty lk o o ty le , o ile w s z c z ę to p rz e c iw k o n ie m u a k c ję k a r n ą , a w ię c g d y s ta ł się on ju ż o b w in io n y m ( a rt. 233 i 236 w z w ią z k u z a r t . 146 k .p .k .). Z ob. te ż A. J . G h e o r g h i u : O s n o w n y je (...), o p . c it., s tr . 76.
21 N a t e m a t § 97 k .p .k . W ęgier zob. L. N a g y : N o w y j (...), op. c it., s tr . 95. O d a w n y m u r e g u lo w a n iu p isz e T. K i r a 1 y : Z a s z c z itn ik (...), op. c it., s tr . 10.
52 T o m a s z G r z e g o r c z y k N r 2 (242) n ia przygotow aw czego, u ła tw ia się jednocześnie ró w n ież obrońcy pod ejm o w an ie dalszych k ro k ó w dla obro n y p ra w jego klienta.
W E u m u n ii też sp o ty k am y ro zw iązan ie za k re śla ją c e te rm in y do ro zpoznania za ża le n ia w p o stę p o w an iu przygotow aw czym . Z ażalenie p rzy słu g u je tu n a decyzję o d m a w ia ją c ą uw zględnienia w nio sk u obrończego (art. 172 ust. 4) oraz n a k ażdą in n ą decyzję o rg an u prow adzącego p ostępow anie przygotow aw cze, jeżeli n aru sz a o n a p ra w a obrońcy lu b p odejrzanego (art. 275 ust. 1). O rg a n em odw oław czym je s t p r o k u ra to r odpow iedniego szczebla (art. 275, 278 k.p.k.). P ro k u r a to r p o w in ien ro z p oznać z a ża le n ie w n ie p rz ek rac za ln y m te rm in ie 20 d n i od d a ty o trz y m a n ia i n ie zw łocznie zaw iadom ić skarżącego o sposobie jego za ła tw ien ia (art. 277 i 278 k.p.k.).
V II. S K U T K I PRO CESO W E N A RU SZEN IA P R Z E PISÓ W O O BR O N IE FO R M A LN EJ
W św ie tle re g u la c ji polskiej n aru sz en ie w to k u p o stęp o w an ia przygotow aw czego p rze p isó w n o rm u ją c y c h o bronę fo rm a ln ą sta n o w i b ezw zględną lu b w zg lęd n ą p rz y czynę u c h y le n ia o rzeczenia sądow ego, zapadłego w dalszym to k u procesu. U chy b ie n ie pow yższe je s t przy czy n ą bezw zględną, jeżeli polegać będzie n a b ra k u o b ro ń cy w sy tu a c ja c h , gdy o b ro n a fo rm a ln a już w to k u p o stę p o w an ia przygotow aw czego z o stała u z n a n a przez u sta w ę za o b lig a to ry jn ą (art. 388 p k t 6 k.p.k.). In n e p ostacie a n a liz o w an y c h u ch y b ień m ogą doprow adzić do u ch y len ia orzeczenia je d y n ie w ów czas, gdy m o g ły m ieć w p ły w n a tre ść orzeczenia (art. 387 pfct 2 ikjpJk.). 22
W p rze d staw io n y c h re g u la c ja c h 3 p a ń stw socjalistycznych o m a w ian a k w estia u n o rm o w a n a została w sposób dość zróżnicow any.
1. W kod ek sie b u łg a rsk im p rzew idziano k ilk a m om entów , w k tó ry c h m ożna m ów ić o e w e n tu a ln y c h u ch y b ien ia ch — w to k u p o stęp o w an ia przygotow aw czego — przep iso m o obronie fo rm a ln e j. P rz ed e w szy stk im już w ra m a c h o d d an ia pod są d istn ie je m ożliw ość z w ro tu sp ra w y p ro k u ra to ro w i do u zu p ełn ien ia postępow ania, je ż e li — ja k stw ierd za u sta w a —• „w to k u p o stęp o w an ia przygotow aw czego d o p u sz czono się rażąceg o n a ru sz e n ia p rzepisów ” (art. 246 ust. 1 p k t 3 k.p.k.). T a sam a p rzy c zy n a pow odow ać m oże rów n ież zw rot sp ra w y p ro k u ra to ro w i w to k u ro z p ra w y głów nej (art. 287 p k t 1). W postępow aniu odw oław czym „rażące (istotne) n a ru s z e n ie p rze p isó w ” stan o w i z kolei p o d staw ę do u ch y len ia lu b zm iany orzeczenia, i to p o d sta w ę o c h a ra k te rz e bezw zględnym (art. 328 p k t 2 k.p.k.). T u ta j też w śród n o rm re g u lu ją c y c h p ostępow anie w in sta n c ji odw oław czej sp o ty k a m y bliższe w y ja śn ie n ie om aw ian ej podstaw y. Otóż u sta w o d aw ca b u łg a rsk i uzn aje, że z n a ru s z e niem , o k tó ry m w yżej m ow a, m am y do czynienia m.in. w tedy, gdy „sp ra w a została ro zp o z n an a bez udziału obrońcy, m im o że obrona b y ła obow iązkow a”, nie czyniąc p rz y tym ró żn icy m iędzy postępow aniem przygotow aw czym a postępow aniem sądow ym . W y n ik a z tego jednocześnie, że in n e n a ru sz e n ia przepisów o obronie fo rm a ln e j n ie sta n o w ią p o d sta w y do u ch y len ia orzeczenia. P am ię ta ć je d n a k należy, że w w y p a d k u obrony dobrow olnej obrońca m oże się pojaw ić dopiero w końcow ej fazie p o stę p o w an ia przygotow aw czego, a jego u p ra w n ie n ia o g ran ic za ją się do u d ziału w końcow ym zazn ajo m ien iu się z m a te ria ła m i. T ym sam y m w ięc ro z w ią za n ie p ro b le m u sk u tk ó w n aru sz eń przepisów o obronie fo rm a ln e j w y d aje się być logicznie pop raw n e.
22 M im o ja s n y c h , j a k b y się m o g ło w y d a w a ć , p rz e p isó w , k w e s tia t a n a d a l je s z c z e b u d z i p e w n e w ą tp liw o ś c i w o rz e c z n ic tw ie i n i e tr u d n o z n a le ź ć o rz e c z e n ia S ą d u N a jw y ż s z e g o w z a je m n ie s p r z e c z n e w t e j m a te r ii. Z ob. m .in . M. C i e ś l a k , Z. D o d a : P rz e g lą d o r z e c z n ic tw a S N , „ P a l e s t r a ” 1974, n r 12, s tr . 82 o ra z „ P a l e s t r a ” 1976, n r 2, s tr . 40—41.
N r 2 (242) Obrońca w post. p rzyg o t. w B ulg., R u m . i na W ęgrzech 53 2. W św ietle un o rm o w an ia ru m u ń sk ieg o p o dstaw ow ym sposobem lik w id a c ji n a ru sz e ń przepisów reg u lu ją c y c h przebieg p ostępow ania i p ra w a u cz estn ik ó w je s t zgłoszenie zarzu tu niew ażności przeprow adzonych czynności. W śród p o d sta w t a kiego za rz u tu kodeks w ym ienia m.in. n aru szen ie przepisów o ucz estn ictw ie obrońcy, je ż e li u czestnictw o to je s t obow iązkow e. Z a rz u t te n m oże być podn iesio n y w k ażd y m s ta d iu m procesu, p rzy czym stw ierd zen ie jego zasadności pow oduje u n ie w a żn ien ie o k reślonej czynności, a w dalszym to k u procesu — u ch y len ie zapadłego orzeczenia (art. 197 i 379 p k t 2 lit. c in fine). Innego ro d za ju uch y b ien ia p opełnione w obec o b ro ń cy w postępow aniu przygotow aw czym nie w y w o łu ją ju ż sk u tk ó w w dalszym b ie g u procesu. N ależy tu je d n a k m ieć na uw adze p rzed e w szystkim fa k t, że k aż d a d ec y zja o rg an u prow adzącego p ostępow anie przygotow aw cze, k tó ra n a ru sz a p ra w a obrońcy, może być przez niego zaskarżona. N iektóre zaś decyzje, k tó re o g ran ic za ją te u p ra w n ie n ia , są przez u sta w ę w y ra źn ie lim ito w an e czasowo, np. co do p o r o zu m iew a n ia się z aresztow anym . U staw odaw ca ru m u ń sk i p rz y jm u je zatem , że e w e n tu a ln e uch y b ien ia są elim inow ane ju ż we w stęp n y m sta d iu m procesu.
3. R ozw iązanie om aw ianej kw estii w kodeksie w ęg iersk im zbliżone je s t do u n o r m o w an ia polskiego. P o m ija jąc różnice w sam ym m odelu p o stęp o w an ia o d w o ław czego, stw ierdzić należy, że kodeks te n w sposób b ard z o podobny do polskiego u jm u je podstaw y u chylenia orzeczenia w in te re su ją c e j nas spraw ie. O tóż zgodnie z § 250 p k t II lit. d bezw zględną p o d sta w ę do uch y len ia orzeczenia sta n o w i s tw ie r dzenie, że „postępow anie k a rn e przeprow adzone zostało pod nieobecność osoby, k tó re j u d ział był w ed łu g p ra w a obow iązkow y”.
N aru sze n ia in n e niż w ym ienione w § 250 k.p.k. sta n o w ią ty lk o w zględną p o d sta w ę uchylenia orzeczenia, tzn. że w y w o łu ją one te n sk u te k je d y n ie w ted y , gdy „m iały w pływ n a treść orzeczenia” (§ 261 ust. 1 zd. 1 in fine). K odeks zaznacza p rz y tym , że z n aruszeniem ta k im m am y do czynienia zw łaszcza w ted y , gdy ..osoby uczestniczące w p o stępow aniu b y ły pozbaw ione lu b m iały o g raniczoną m ożliw ość rea liza cji sw ych p raw , jeżeli przez to u tru d n io n e zostało p ra w id ło w e rozpoznanie sp ra w y ” (§ 261 ust. 1 zd. 2). Tym sam ym w ięc uch y b ien ie w p o stę p o w a n iu przygotow aw czym przep isem reg u lu ją c y m u p ra w n ie n ia o b rońcy m oże s t a now ić podstaw ę rew iz y jn ą je d y n ie w ów czas, gdy p rzen ik n ęło ono do dalszego to k u p ro ce su i m iało w p ły w na orzeczenie I instancji.
*
W ydaje się, że ta k ró tk a an a liz a unaoczniła n ajisto tn ie jsz e różnice, ja k ie z a chodzą w rozw iązaniach poszczególnych k w estii z z a k resu obro n y fo rm a ln e j w zap reze n to w an y c h tu ta j reg u la c ja c h trzech pań stw socjalistycznych.
N ajogólniej m ożna by pow iedzieć, że un o rm o w an ie b u łg a rsk ie je st n a jb a rd z ie j zbliżone do system u d u contróle apres coup, podczas gdy ru m u ń sk ie , a zw łaszcza w ęg ie rsk ie dopuszcza a k ty w n y udział obrońcy w p o stę p o w an iu p rzygotow aw czym jeszcze przed fak ty czn y m jego zakończeniem .
R ozw iązania n ie k tó ry ch k w estii n ie w ą tp liw ie za słu g u ją na uw agę. D otyczyć to m oże m.in. w p ro w ad zen ia ścisłych te rm in ó w do rozp o zn aw an ia śro d k ó w z a sk a rż e n ia w tym sta d iu m procesu czy też te rm in ó w co do o g ran iczan ia k o n ta k tó w oso b isty c h obrońcy z areszto w an y m k lientem . Do ciekaw szych rozw iązań n ależ y ta k ż e p rz y ję te w w ęgierskim i b u łg a rsk im k.p.k. praw o obrońcy do uczestniczenia w p rze słu ch a n ia ch podejrzanego.
54 P yta n ia i o dpow iedzi p ra w n e Nir 2 (242)
W ydaje się, że n ie k tó re z om ów ionych w p ra c y ro zw ią zań m ogłyby ta k ż e w n a szym moidedu p o stę p o w an ia przygotow aw czego p rzy c zy n ić się do ak ty w n iejszeg o u d ziału a d w o k a ta w e w stę p n y m s ta d iu m procesu. N ie należy bow iem zapom inać, że k o n sty tu c y jn ie za g w aran to w a n e p raw o do obro n y fo rm a ln e j je s t je d n ą z n a jis to t niejszych g w aran c ji obyw atelskich. D ziałalność obrońcy, k tó ry je s t procesow ym p rze d staw ic ie lem podejrzanego, m a przy tym c h a ra k te r publiczny, leży w in te re sie w y m ia ru sp raw iedliw ości i p rzyczynia się do praw id ło w eg o fu n k c jo n o w a n ia a p a r a tu ścigania karn eg o oraz sądow ego a p a r a tu w y m ia ru spraw iedliw ości. S tw o rz e n ie zatem dla tej działalności m ożliw ie o p ty m aln y ch w a ru n k ó w je s t sp ra w ą n a d e r isto tn ą. J e s t to sp ra w a w ażna rów n ież z p u n k tu w idzenia re a ln y c h m ożliw ości k o rz y sta n ia przez obyw ateli z k o n sty tu c y jn ie z a g w aran to w a n y ch praw .
fYT /tlM i/t i ODPOWIEDZI
P I I 4
WIUE1
P Y T A N I E :
C z y a d w o k a t m o ż e w y s t ę p o w a ć j a k o p e ł n o m o c n i k w k o m i s j a c h o d w o ł a w c z y c h d o s p r a w p r a c y ?
O D P O W I E D Ź :
W m yśl art. 258 ko d ek su p ra c y pełnom ocnikiem p rac o w n ik a w p o stę p o w an iu p rzed k o m isją ro zjem czą może być: 1) p rze d staw ic ie l ra d y zak ład o w ej, 2) in n y p rac o w n ik zak ład u , w k tó ry m p rac o w n ik je s t z a tru d n io n y , oraz 3) członek rod zin y p rac o w n ik a, p rzy czym w im ien iu za k ła d u p rac y działa jego k ie ro w n ik lu b up o w ażniony przez niego pracow nik.
W o dniesieniu do p o stę p o w an ia przed k o m isją odw oław czą do sp ra w p ra c y przepis a rt. 270 § 1 k o d ek su p ra c y stanow i, że w p o stęp o w an iu ty m sto su je się odpow iednio a rt. 258, z ty m uzupełnieniem , że pełnom ocnikiem p ra c o w n ik a może być ponadto in n y p rze d staw ic ie l zw iązku zaw odow ego, a nie ty lk o p rze d staw ic ie l ra d y zakładow ej.
P ow szechnie w lite ra tu rz e p raw n ic zej i w p ra k ty c e p rz y ję ty je s t pogląd, że pow yższe w yliczenie osób, k tó re m ogą być pełnom ocnikam i w p o stę p o w an ia ch p rzed ko m isjam i rozjem czą i odw oław czą, m a c h a ra k te r e n u m eraty w n y . W obec b r a k u w k odeksie p rac y p rze p isu przew id u jąceg o m ożliw ość u d ziału w ty c h p o stę p o w an ia ch a d w o k a tó w z zespołów ad w o k ack ich ja k o pełnom ocników stro n d ziała ją cy ch na pod staw ie um ow y zlecenia — n a p o sta w io n e w yżej p y ta n ie należy udzielić odpow iedzi, że a d w o k a t - c z ł o n e k z e s p o ł u a d w o k a c k i e g o n i e m o ż e b y ć w p o s t ę p o w a n i u p r z e d k o m i s j ą o d w o ł a w c z ą
