Jan Wiśniewski
800-lecie duszpasterstwa katolickiego
w Postolinie
Studia Elbląskie 7, 69-78
2006
Ks. Jan W IŚNIEW SKI
Uniwersytet W arm ińsko-M azurski, Olsztyn
S tu d ia E lb lą sk ie VI1/2006
800-LECIE DUSZPASTERSTWA
KATOLICKIEGO W POSTOLINIE
Rok 1236, kiedy p ojaw iła się pierw sza w zm ianka o proboszczu tej parafii, którym w ów czas był H enricus p le b a n u s de P ostolin (1 2 3 6 -1 2 5 4 )', N iem cy przyjęli za datę p o w stan ia parafii, ale nie je st ona precyzyjna. N ależy przyjąć, że p arafia p o w stała z w oli b iskupa pruskiego C hrystiana (1 2 1 6 -1 2 4 5 ), który pow róciw szy z R zym u do p ow ierzonych sobie m ieszkańców Prus, pod koniec 1216 r. erygow ał trzy parafie: w P ostolinie, w Starym T argu i w Pozolii (Ż uław ce S ztum skiej). T utaj bow iem m ieszk ała ludność polska, tzn. P o m o rza n ie, w śród których ko n cen tro w ała się cysterska m isja ch rześcijań sk a m nichów osiadłych w pobliskim grodzie Z an ty r (S ącierz)2. W cześniej zapew ne, od około 1 2 0 6 -1 2 1 6 w P ostolinie fu n k cjo n o w ała placó w k a d u szp astersk a z kościołem . W zw iązku z tym obchodziłbym dzisiaj raczej 790. rocznicę p o w stan ia parafii postolińskiej, ale ju ż 800-lecie d u szp asterstw a w Postolinie. N ie u lega w ątpliw ości, że w okresie p rzedkrzyżackim w P ostolinie funkcjonow ał kościół parafialny spalony w czasie p ierw szego p ow stania pruskiego, który został o d b udow any w następnych m iesiącach po zaw arciu tzw . traktatu dzierzgońskiego w dniu 7 lutego 1249 ro k u 3.
W stępnie należy w spom nieć, że w 1936 r. w okresie niem ieckim o b chodzono 700 rocznicę ery g o w an ia parafii. N atom iast pięćdziesiąt lat później, p rzy g o to w an ia do obchodów 7 5 0 -lecia jej pow stan ia czynił ks. W ładysław G ołyński4, które ze w zględu na ostatn ie prace rem ontow e kościoła parafialnego przesunięto na 1987 r., ale proboszcz nagle zm arł 30 stycznia tego roku.
1 P reu ssisch es U rku n d en b u ch (dalej = P r.U .), w yd. A. S erap h im , t. I, z. 2, K ö n ig sb e rg 1909,
s. 307^1-81 — w y stą p ił tak że 9 sty czn ia 1286 r.
2 W . K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ści p o ls k ie j w P ru sa ch n ie g d y ś krzyża ckich , L w ów 1882, s. 26;
J. W i ś n i e w s k i , K o ścio ły i ka p lice n a terenie b y łe j d iec ezji p o m e za ń s k ie j 1 2 4 3 -1 8 2 1 , E lb ląg 1999, s. 343.
3 P reu ssisch es U rkundenbuch, w yd. R. P h ilip p i, C .P. W o elk y , t. I, z. 1, K ö n ig sb erg 1882,
s. 162 — nr 218; J. P o w i e r s k i , Z n a czen ie p rz yw ileju dla P o sto lin a z 1295 r. d la u sta len ia
p o łą c z e ń k o m u n ika c yjn y ch M a lb o rk a z zie m ią c h ełm iń sk ą w p ier w szy c h la ta ch p o za ło że n iu za m ku i m ia sta , w: P ra e te rita P o steritati. S tu d ia z histo rii sztu ki i ku ltu ry o fia ro w a n e M a c ie jo w i K ila rskiem u , red. M. M ie rzw iń sk i, M alb o rk 2001, s. 401 ; J. W i ś n i e w s к i, Ś re d n io w ie c zn a sie ć m ie jsc sa kra ln ych — k o śc io łó w p a ra fia ln y ch , filia ln y c h i ka p lic — n a teren ie d ie c ezji p o m e z a ń s kiej, w: Z p rzeszło ści E lb ląg a, pod red. A. G rotha, K oszalin 1999, s. 1 1-34.
4 W arm ińskie W ia d o m o ści D iecezja ln e (dalej = W W D ), n r 1/1987, s. 34—35 — p o g rz eb a n y na
I. G R A N IC E PA R A FII
Już w 1236 r., kiedy m istrz krajow y H erm an B alk przekazyw ał D ietrichow i v. D ypenow 300 włók koło K w idzyna, a także w olny połów oraz dziesięcinę z trzech wsi W adkow icz (W atkow ice), S ircoy (Straszew o) et M yrow icz (M irow ice), za ch o w ał nad nimi p raw a p roboszcza w Postolinie — salvo tam en ju r e P arrochie
P o sto lin e5. Zatem w ładza duszpasterska proboszcza postolińskiego rozciągała się
rów nież na ten teren. K iedy je d n ak w 2. połow ie X III w. pow stała parafia S traszew o z prow izorycznym kościołem , w ów czas proboszcz P ostolina utracił w ładzę duszpasterską w części dotychczasow ego terenu, czyli po lewej stronie Postolińskiej Strugi, a dokładnie w Straszew ie (S tissew ite) i T rzcianie (M edicz i C arczem iditz), które w zm iankow ano też w 1242 r. W 2. połow ie X V I w. w śród wsi należących do parafii Postolin w ym ieniano: C ygusy, D ąbrów kę Pruską, K ołoząb, M ichorow o, M irow ice, N am irow o (B aum garcik), P ierzchow ice, P olaszki, P ostolin, Pułkow ice, R am zy M ałe, R am zy W ielkie, Sadłuki, W atkow ice M ałe, W atkow ice W ielkie, czyli 15 w si6. Przynależność niektórych wsi do tej parafii, w zw iązku z odprow adzaniem tzw. tacy, potw ierdzili lustratorzy królew scy w 1615 i 1624 r., stw ierdzając że do kościoła do Postolina należą: K ołoząb (K oźlom ),
P ierzchow ice, D ąbrów ką P ruska1. N ie oznaczało to, że pozostałe w sie parafia
utraciła, poniew aż w czasie w izytacji biskupa A ndrzeja L eszczyńskiego w 1647 r. w zm iankow ano ich przynależność do parafii8. Ponadto, po w ojnie szw edzkiej, do parafii postolińskiej w łączono parafię w N owej W si oraz R yjew o, co postulow ał w 1641 r. ks. A dam D uchnow ski (1636-1681 lub dłużej). B ył on tym proboszczem ,
któ rem u pow ierzono ko śc ió ł w K ałw ie z filią w P ietrzw ałdzie (...) razem z kościołem
w N o w ej Wsi i T ychnow ach. K ałw a i T ychnow y w późniejszym nieco czasie otrzym ały w łasnych proboszczów . Proboszcz postoliński poszerzył sw oją d ziałal ność n a dalszy teren około 1681 r., poniew aż w ziął w opiekę p arafię sztum ska po
śm ierci tam tego proboszcza. O pieka duszpasterska nie oznaczał pow iększenie
terytorium parafii, dlatego ks. A. D uchnow ski, w ykorzystując okazję oderw ał od parafii Sztum 5 wsi, które m usiał zw rócił na polecenia biskupa w ydanego w czasie w izytacji w 1698 r.9. W 1809 r. na terenie parafii w zm iankow ano 28 wsi, p o niew aż oprócz w yżej w ym ienionych znalazły się w jej granicach (13 wsi): filia P ietrzw ałd z G órkam i oraz parafia N o w a W ieś z R yjew em i Z ieglershuben (część R yjew a), M ątow skim i Pastw iskam i, Szkaradow em i P iegłow ską W sią (dziś razem ), B oro w ym M łynem i jeg o dzisiejszym i częściam i H am m erkrug oraz H eidem ühle, a także
5 J. P o w i e r s k i , Z n a c ze n ie p rzyw ileju dla P ostolina, s. 403.
6 M . B i s k u p , R o zm ie szc ze n ie w ła sn o ści zie m skiej w o jew ó d ztw a ch ełm iń skieg o i m a lb o r-
skieg o w d ru g ie j p o ło w ie X V I w., w: R oczniki T o w arzy stw a N a u k o w eg o w T o ru n iu , R. 20, z. 2,
T o ru ń 1957, s. 8 7-93.
7 L u stra cja w ojew ództw P ru s K ró lew skich 1624 z fr a g m e n ta m i lu stra cji z 1615 roku, wyd.
S. H o szo w sk i, G dańsk 1967, s. 67, 6 8, 71, 291, 293.
8 V isita tio n es ecclesia ru m d io ecesis C u lm ensia e t P om esa n ia e A n d re a e L eszczyń ski e p isco p o
a 1 647 fa c ta e , wyd. A. P o b ło c k i, w: F ontes, t. IV, T oruń 1900, s. 1 45-146.
9 A rch iw u m Parafialne w S ztum ie (dalej = A PS), R esp o n sa 1785, k. 4v; J. W i ś n i e w s k i ,
D zieje p a r a fii P ostolin ( X III-X X w.), R yjew o - Postolin - B ielefeld 1989, s. 1 5 -1 6 — ta p raca
8 0 0 -L E C IE D U S Z P A S T E R S T W A K A T O L IC K IE G O W P O S T O L IN IE 71
Staw kiem i W ilczew em . Ponadto zaznaczono, że Sypanica, G dakow o i L akow ice, ja k o tzw. G astgem einde obsługiw ał sakram entalnie proboszcz Postolina, poniew aż tam istniała w sp ó ln o ta ew an g elick a10. O dtąd granice parafii nie zm ieniły się aż do 1868 r., kiedy po w ybudow aniu kościoła w Sztum skiej W si podporządkow ano jem u w sie H einen, H am m erkrug i H eidem ühle. N atom iast w 1904 r. biskup w arm iński w ydzielił z parafii postolińskiej R yjew o, tw orząc tam parafię kuratorską. F aktycz nie zaś stało się to ju ż w 1888 r., kiedy w tej wsi zorganizow ano sam odzielną placów kę duszpasterską. N atom iast w 1900 r. wsie: D ąbrów kę, K ołoząb i W il- czew o w łączono do now o erygow anej parafii w M ikołajkach P om orskich. O d 1945 r., kiedy zm ien iła się na tym terenie sytuacja w yznaniow a i ustaliła organizacja parafialna, do P ostolina należały: C ygusy, K ołoząb, M ichorow o, M irow ice, N ow a W ieś, P ierzchow ice, Polaszki, Postolin, Pułkow ice, R am zy M ałe, Ram zy W ielkie, Sadłuki, W atk o w ice M ałe, W atkow ice W ielkie oraz filia w P ietrzw ałdzie. W latach 195 2 -1 9 5 9 ks. F ranciszek Przeperski łączył obsługą duszp astersk ą parafii w Po- stolinie i w Straszew ie, która nie utraciła praw parafialnych. Po 1957 r., na w niosek ks. dziekana Z. G enei, filię w Pietrzw ałdzie przekazano pod opiekę duszpasterską S z tu m u " , a w 1991 r. w łączono do nowej parafii w C zerninie koło Sztum u. W 1992 r. biskup elbląski w łączył do parafii postolińskiej w ieś M ątki z parafii Straszew o, porządkując w ten sposób granice parafii w dekanacie sztum skim , które były zbyt arc h a ic zn e 12. T akim archaizm em terytorialnym jest d alsza przynależność do parafii postolińskiej wsi S adłuki i Pierzchow ice, skoro są one oddalone od kościoła w M ikołajkach o 3—4 km , a do św iątyni m acierzystej ich m ieszkańcy m uszą jechać ok. 9 km.
II. M IE JSC A K U LTU
K o ś c ió ł p a r a fia ln y — Pierw sza prow izoryczna drew niana św iątynia w Po- stolinie została zbudow ana pom iędzy 1207-1216 r., poniew aż istniała ju ż w chw ili erygow ania parafii w 1216 r., przy którym skupiało się życie sakram entalne naw róconej n iedaw no w spólnoty w iernych. Ten kościółek zniszczono w czasie pierw szego p o w stan ia Prusów (1 242-1248), których traktatem dzierzgońskim (7.02.1249) zobow iązano do odbudow ania 13 kościołów na terenie Pom ezanii, m .in. w P o sto lin ie 13. T rzecią m urow aną św iątynię postolińską, istniejącą do dnia dzisiejszego, w zniesiono około 1350 r., jak o budow lę trójnaw ow ą o pięciu przęsłach, z zam kniętym w ielobocznie prezbiterium . P ierw otnie każda naw a posiadał w łasny dach, ale w 1. połow ie XV w. otrzym ał dw uspadow y dach, pokryw ający cały budynek. T a przebudow a została w ym uszona, poniew aż został on uszkodzony w czasie w ojny polsko-krzyżackiej w 1411 r. W tedy też zniszczono
10 A A W O , A B , В 217, A kta w izytacji g en era ln ej w P o sto lin ie dek. Sztum z 1854 roku,
k. 2 i nn.; J. W i ś n i e w s k i , D zieje p a ra fa P ostolin, s. 17-18.
11 J. W i ś n i e w s k i , D zieje p a ra fii P ostolin, s. 18— 19.
12 S ch em a tyzm d iec ezji elbląskiej, opr. ks. J. W iśn iew sk i, E lb lą g 1992, s. 6 8 -7 0 ;
J. W i ś n i e w s k i , K o ścio ły i kaplice, s. 123, 346, 377, 404.
sklepienie i w ie ż ę 14. Po w ojnie szw edzkiej, od 1636 r. tutejszym proboszczem został ks. A dam D uchnow ski, aby tem u kościołow i m ógł „przyjść z pom ocą, zapew nić opiekę i odbudow ać b u d ynki” 15. Już w czasie w izytacji w 1641 r. biskup nie w skazyw ał na żadne braki w budynku kościelnym , ale polecał zadbać o czystość ołtarzy. Sześć lat później, w 1647 r. w skazano, że kościół był pośw ięcony św. M ichałow i, a trzy ołtarze stały odnow ione, którego „cyborium (tabernaculum ) było um ieszczone w m urze po stronie ew angelii (...) dzw onnica je st drew niana, w której są trzy d zw o n y ” 16. Z atem w ieża nie została o dbudow ana od czasów bitw y grunw aldzkiej. T ym czasem w 1698 r. w izytator parafia, pisał: „K ościół parafialny w ew nętrznie i zew nętrznie odrestaurow any. M ała kaplica ku czci N ajśw iętszej M aryi D ziew icy została zbudow ana nad zak ry stią przez (...) G ostow skich, a szczególnie przez (...) (tertii voti) W ilczew ską, która zadbała o now y ołtarz w kaplicy (...). N ajnow szy ołtarz głów ny odnow iony (...) posiada obraz W n ieb o w zięcia N M P, a nad nim św. M ich ała A rchanioła -— patronów tego kościoła (...). O kna w kaplicy i w całym kościele w staw iono na now o. Sufit w całości odnow iony. Podłogę na dużym chórze ułożono z cegieł, a na m ałym chórze z d esek (...) oraz now y dach na dużym chórze od strony plebanii (...). O dnow iono dw a m ałe ołtarze: w jed n y m je st obraz Z w iastow ania N M P, a w drugim Z djęcie z K rzyża. Stare skrzydła ołtarzow e odnow iono. D rew n ian ą podłogę pom alow ano. W środku ołtarza (znajdow ał się) krzyż, czyli scena U krzyżow ania na tzw . łuku. K ratki (balustrada) są w okół (...) ołtarzy. Ław ki dobre (zostały) w ykonane z drzew a. N ad prostą starodaw ną am boną [z 1720 r.?] (znajdow ał się) baldachim , który w ykonano w w ielu stylach. Z akrystia dobrze zabezp ieczo n a (...). N iedaw no zbudow ano chór, na którym (znajdow ały się) organy nie w ym agające żadnych now ych uzupełnień (...). P rzybudów ki kościoła, inaczej „k ru ch ty ” now o odrestaurow ane. D w a konfesjonały. W e w ieży trzy dzw ony” 17. Jak z tego w ynika, w latach 164 7 -1 6 9 8 odbudow ano w ieżę, chociaż nie określono czy b y ła to w ieża m uro w an a czy drew niana, którą pół w ieku tem u nazyw ano „d zw onnicą” . Jednakże zaledw ie ćw ierć w ieku później, biskup w ypom inał proboszczow i w ielce karygodne zaniedbanie rem ontów , dlatego dom agał się od proboszcza, pro w izo ró w k ościel nych i parafian podjęcie należytej troski o kościół. N atom iast w 1749 r. w izytator zw rócił uw agę na drew nianą w ieżę, która w ystaw iona na w iatr i deszcz została uszkodzona, a w skutek tego n adbudow a organów od strony północnej, a „ułożona po d ło g a z desek je st ju ż nadpsuta” 18. W 1819 r. w ieżę kościoła parafialnego
14 B. S c h m i d , D e r K reis Stuhm . E in A b riss d e r teren G esch ich te 1 2 3 6 -1 8 1 8 , S tuhm
W estpr. 1935, s. 20.
15 A D P, D ział С , С 12, A cta, decreta, rescrip ta n o n integri trienny su b P o n tifica tu lllrm i et
R n m i D n i J o a n n is de L ipie L ip ski E pi C u lm e n sis et P o m e sa n ia e usque a d tra n sla tio n em eiu s a d A rc h ie p isco p a tu m G n esn e n sem , k. 74.
16 T am że , D ział С , С 16, C om m p en d iu m e cclesia ru m d io ecesis C u lm en sis e t P o m esaniae, p e r
P erillres et A d m R R D D F elicem R ze szo w ski e t M a tth e um B ystrom c o n o n ico s C ulm ensis. co n scrip tu m , k. 51 —51 v ; V isitatio ecclesia ru m ... 1647, s. 145.
17 T am że , С 31, A c ta a ctica ta ca u sa ru m C urie E p isco p a lis et c o n sisto rii G rlis C ulm en (...)
co ra m (...). D o m in o T h e o d o ro P o to cki E p isco p o C u lm e n si et P om esa n ia e (...) ab A n n o 1699 a d A n n o m 1712 g esta , k. 937, 941, 9 4 3 -9 4 4 .
18 T am że, С 54 B, A c ta G enerali V isita tio n e sub a u sp itiis (...) D om ini A d a lb e rti S ta n isla i de
8 0 0 -L E C IE D U S Z P A S T E R S T W A K A T O L IC K IE G O W P O S T O L IN IE 73 p o d n iesio n o o 20 stóp, zapew ne likw idując jej gó rn ą drew nianą część. W latach
1 8 6 7 -1 8 6 9 przebudow ano św iątynię parafialną, którą dnia 17 czerw ca 1871 r. k onsekrow ał biskup w arm iński Filip K rem entz. Po drugiej w ojnie św iatow ej, przed 1957 r., odnow iono w nętrze kościoła w raz z ołtarzam i, ale nie by ła to fachow a k onserw acja. N a w iosnę 1964 r. p rzeprow adzono rem ont 32-głosow ych organów , a ro k później w yrem ontow ano dach i w ieżę. W okresie p ro b o szczo w an ia ks. W ład y sław a G ołyńskiego (1 9 7 2 -1 9 8 7 ) przep ro w ad zo n o generalny rem ont dachu
św iątyni, żm udną konserw ację zew nętrznych m urów kościoła (w latach
1 9 7 7 -1 9 7 8 ) oraz w ym ieniono i przeołow iono w szystkie okna i w itraże, natom iast w latach 1981-1982 odw ilgocono kościół: „K ościół parafialny je s t pięknym zab y tk iem , czystym i zadbanym ” — pisał biskup Jan O błąk w 1981 r. — „O becnie p rzep ro w ad za się całkow itą konserw ację m urów w ew nętrznych i zew nętrznych kościoła, u zupełnia się braki z cegieł, izoluje się m ury od w ilgoci przez w kładki w ę g lo w e ” 19. Po objęciu więc parafii przez n o w ego proboszcza ks. m gr. S tanisław a G ad zin ę (od 15.03.1987 r.) m ożna było w ym alow ać w nętrze św iątyni w raz z je g o w y posażeniem .
Ś w ią ty n ia filia ln a w P ie tr z w a łd z ie — P ierw szy kościół w tej m iejscow ości w zn iesio n o w połow ie X IV w., ja k o św iątynię gotycką, którą p ow iększono od strony w schodniej ok. 1470 r., stosując m ur p ru sk i20. Z pow odu w ielkich uszk o d zeń, których ten kościół parafialny doznał w czasie wojny p olsko-szw edzkiej, zo stał on przebudow any w X V II w., poniew aż proboszcz otrzym ał w 1619 r. p o lecen ie je g o odnow ienia w raz z o d budow ą plebanii. Jako „w drzew o m u ro w an y ” zo stał odnotow any przez lustratorów królew skich w 1615 i 1624 r.21. T ym czasem w 1647 r. ten kościół w zm iankow ano ja k o m urata z drew nianą w ieżą, uchodzący za
ru in o sa 22. Po 50. latach, w 1698 r. w izytator pisał, że tutejsza św iątynia została
całk o w icie odrestaurow ana. „Jego dach został pow tórnie położony, w nętrze zaś oty k o w an e, m ały chór odeskow any i ściany odm alow ane” . O łtarz głów ny z o b ra zam i T rójcy Św iętej i wyżej T rzech Króli został też odrestaurow any, a ponadto sp o rząd zo n o now e kratki w okół ołtarza i now e ław ki w kościele. W reszcie, kościół o trzy m ał now ą rzeźbioną am bonę i zbudow ano w nim now y chór, a także konfesjonały i p odłogę23. W 1749 r. biskup polecał w ym ianę drew nianych elem en tów w ieży i kościoła, aby nie uległa całkow itej zag ład zie24, poniew aż b udow la zacz y n ała się chw iać. W 2. połow ie X V III w. w zm iankow ano ten kościół ja k o zbudow any z m uru pruskiego z d rew n ian ą w ieżą, którą rozebrano w 1888 r. W reszcie w latach 1921-1922 przebudow ano kościół, który otrzym ał jed n o lity m ur. W n ętrze zostało przyozdobione oryginalnym m alow idłam i do dziś zach o w an y m i25.
19 J. W i ś n i e w s k i , D zieje p a ra fii P ostolin, s. 2 7 -3 1 .
2 0 G. M o r t e n s e n , D e r G ang d e r K irc h en g rü n d u n g en (P fa rrkirch en ) in A ltp reiissen , w:
H isto risc h -g e o g ra p h isc h er A tla s d es P reusslandes, L ieferu n g 3, opr. H. M o rten sen , G. M o rten sen ,
R. W en sk u s, W iesb ad en 1973; D e r K reis Stuhm . Ein w estp reu ssisch es H eim a tb u ch , B rem erv ö rd e 1975, s. 107.
21 A D P , D ział С, С 7, L ib e r acto ru m in C uria (...) D n i Jo a n n is K u czb o rski (...) E p isco p i
C ulm en et P o m esanien ab A n n o 1615 a d A n n o m 1 621 , k. 85v; L ustracja, s. 78, 289.
22 T am że, С 12, A cta, decreta, rescripta, k. 74.
23 T am że, С 31, A cta acticata... 1 6 9 9 -1 7 1 2 , k. 9 4 7 -9 4 9 .
24 T am że, С 54 A, A cta g en era li visitatione... L e sk i (1 7 4 9 -1 7 5 4 ), k. 7 1 1 -7 1 3 . 25 J. W i ś n i e w s к i, K o ścio ły i kaplice, s. 337.
F ilia w N o w e j W si — W 1. połow ie X V I w. stał tutaj kościół, który po w ojnach szw edzkich, w 1565 r. był w zm iankow any ja k o pozbaw iony w ieży, a w 1647 r. uchodził za zniszczony i zaw alony. W ów czas pisano o nim: „kościół drew niany w N ow ej [W si] (...) św. B artło m ieja — zrujnow any, całkow icie osłabiony, jed en m ały ołtarz zniszczony, (...) w ieża je st, ale nie m a dzw onów ”26. K ilka lat później, w 1664 r. odnotow ano, że z tej św iątyni pozostały tylko resztki — „kościół był collation is SR M aiestatis, którego tylko kaw ał”27. Czas spraw ił, że pozostałości w postaci kam ieni z fundam entów m ożna był zaledw ie w skazać. D opiero w czasie urzędow ania w P ostolinie ks. W ład y sław a G ołyńskiego rozpoczęto budow ę kaplicy św. W ojciecha w N ow ej W si, na now ej działce, naprzeciw starej lokalizacji. Po ukończeniu dzieła, za ks. S. G adziny, 14 października 1990 r. została ona p ośw ięcona przez b iskupa w arm ińskiego E. Piszczą. Z tą p laców ką była zw iązana n iew ielk a „ kapliczka o p u szczo n a” , którą w zm iankow ano w 1641 r„ ale ju ż kilka lat
y ... . o u pozm ej jej m e w spom inano .
III. U P O SA Ż E N IE
U p o sa ż e n ie p r o b o s z c z a — w ieś Postolin, która do tej pory rządziła się praw em pruskim , otrzym ała przyw ilej lokacyjny na praw ie chełm ińskim w dniu 9 m arca 1295 r. z rąk kom tura m alborskiego H einricha von W ylnow e29. W jej granicach znalazło się 60 w łók ziem i (w łóka = 16,68 ha), z których parafia otrzym ała 8 w olnych w łók kościelnych, które były rozlokow ane na trzech polach. W 1624 r. zapisano, że do „p roboszcza w edle funduszu daw nego należy 8 w łók” . Ten areał uzupełniły grunta dw óch innych parafii, które zostały w łączone do parafii p o sto liń skiej jak o filie: P ietrzw ał i N ow a W ieś. Przy każdym z tych kościołów leżały po 4 w łóki parafialne, czyli tutejszy proboszcz w sum ie korzystał z 16 włók k ościelnych30. Pod koniec X V III w. proboszcz dzierżaw ił włóki p ietrzw ałdzkie i now ow iejskie za 378 florenów oraz 4 gęsi i 4 kury. Ponadto, niem al każda w ieś p odlegająca ju ry sd y k cji proboszcza w Postolinie uiszczała je m u tzw. tacę, czyli dziesięcinę, którą przekazyw ano w zbożu: z włóki każdej po ćw iertni żyta i po
ćw iertn i o w sa, ale w P ostolinie połow ę m niej. W 1788 r., po żniw ach proboszcz
otrzym yw ał 160 korców żyta i 130 korców owsa. W reszcie, dochód proboszcz stanow iły rów nież tzw. iura sto la e , czyli opłaty z racji chrztu, ślubu i pogrzebu, które w 1788 r. w ynosiły: 18 groszy za chrzest, 3 floreny za ślub, 2 floreny za pogrzeb. Tzw . kolenda z okazji B ożego N arodzenia i strenae z okazji W ielkanocy, po leg ała na dostarczeniu księdzu: b o chenka chleba, m isy grochu, kw arty soli, 15 św iec łojow ych, kiełbasy, nogi św ińskiej, pół łba oraz 5 jaj. D odatek stanow iło
2 6 D er K reis S tu h m , s. 37, 105, 140; M. B i s k u p , R ozm ieszczen ie, s. 8 7 -9 3 ; A D P , D ział C,
С 67, D escriptio d ioecesis. C arolo C om o ti de H ohen zo llern E pisco p o C u lm en si et in P om esa n ia
M a rieb u rg en si (ok. 1785), k. 3 3 8 -3 3 9 .
27 Opis k ró lew szczyzn w w o jew ó d ztw a ch chełm ińskim , p o m o rskim i nia lb o rskim w roku 1664,
w yd. J. Paczkow ski, w: F o n te s, t. 32, T o ru ń 1932, s. 136. 2X J. W i ś n i e w s k i , K a p lice i k o śc io ły, s. 299.
2 9 J. P o w i e r s к i, Z n a c ze n ie p rz y w ile ju d la P ostolina, s. 405.
8 0 0 -L E C IE D U S Z P A S T E R S T W A K A T O L IC K IE G O W P O S T O L IN IE 75 drew no opałow e z lasów królew skich oraz praw o do k orzystania 10 razy w roku z p o d w o d y 31. W łóki plebańskie w znacznej części zachow ał prob o szcz do 1945 r., 0 czym św iad czą stojące do dziś zabudow ania plebańskie, przejęte w okresie Polski L udow ej przez K ółko R olnicze. W tedy też odebrano parafii grunta rolne, które m ocą ustaw y z 1990 r. zrekom pensow ano w w ysokości 15 ha ziem i.
Pleban dysponow ał m ieszkaniem , czyli plebanią i zabudow aniam i g o sp o d ar czym i. W 1647 r. plebania stała tylko w Postolinie, ale nie było ich w N ow ej W si 1 P ietrzw ałd zie32. N atom iast w czasie w izytacji z 1700 r. bardzo dokładnie opisano zab u d o w an ia plebańskie. P lebania m iała dużą izbę w yłożoną drew nem z k aseto n o w ym sufitem , posiadająca trzy okna, w której stał biały piec oraz siedzenia w okół pięknie zdobionego stołu dębow ego i o kuta skrzynia. W środku plebanii była sypialnia. W sąsiedztw ie dużej izby m ieściła się spiżarnia. W drugiej izbie z zielonym piecem (i paleniskiem do chleba), w której był prosty stół, m ieszkali d om ow nicy. O bok tej izby m ieściła się pralnia i przedsionek. „O bok izby d o m ow ników znajdow ała się stajania dla koni” , a nad nią spichlerz. S tajnia p o siad ała przybudów kę (forleba), pod którą była k om órka zam ykana na klucz. N aprzeciw stajni stał kurnik, a obok niego „szopa” dla bydła i w yznaczonym m iejscem dla świń. „C hlew , inaczej „szopa” dla b ydła ju czn eg o je st w do le” , a u góry przechow yw ano zboże. Z a szopą stał brow ar, w którym była zam ykana izba z piecem i oknam i, a także inne budynki oraz staw z og ro d em 33. N iem al sto lat później, w 1789 r. stała tutaj drew niana p leb an ia34. W 1957 r. w izytator pisał, że „ogrom ne budynki gospodarcze, stanow iące pozostałość jed n eg o z najw iększych gospodarstw beneficjalnych w diecezji — m im o swej nieużyw alności — za chow ane w dobrym stanie” . W tedy stał tutaj je szc ze gliniany dom grabarza, który w krótce uległ zniszczeniu. Przed 1971 r. cześć szopy została rozebrana, kurnik odnow iony, a spichlerz użytkow ało K ółko R olnicze. W 1986 r. parafia posiadała: kościół, plebanie, kapelankę i organistów kę35.
U p o s a ż e n ie k o śc io ła — N a w stępie należy zaznaczyć, że czym innym był dochód proboszcza, a czym inny dochód kościoła, czyli to co w pływ ało do tzw. kasy kościelnej, którą zaw iadyw ali w ybieralni zarządcy, zw ani w itrykusam i lub prow izoram i. P ierw sza w zm ianka o dochodach, spływ ających do tej kasy napisał biskup A ndrzej Leszczyński w 1647 r.: d o ch ó d kościoła z ja łm u żn y [zbieranej tacy]
i pszczół, których je s t 7 uli i z pogrzebów w ynosi p o 20 groszy. N atom iast w N ow ej
W si nie było dochodów , a w Pietrzw ałdzie fundacja przynosiła 8 flo r e n ó w
z domu™. W 1698 r. ten dochód kościoła określono: „nie m a dokładnie żadnej
oprócz jałm u żn y , którą w czasie kazania składano i zapłata z dzw onów po 12
31 A D P, D ział С, С 67, D escriptio dioecesis... 1785, k. 3 3 8 -3 3 9 ; tam że, С 30, V isitatio
P o to cki 1 6 9 8 -1 7 0 0 , k. 9 4 4 -9 4 6 .
32 T am że, С 67, D escrip tio dioecesis... 1785, k. 3 3 8 -3 3 9 ; V isitatio ecclesiarum ... 1647,
k. 1 4 5 -1 4 7 .
33 T am że, С 30, V isitatio P otocki 1 6 9 8 -1 7 0 0 , k. 9 4 2 -9 4 3 . 34 J. W i ś n i e w s k i , D zieje p a ra fii P ostolin, s. 54.
35 A rch iw u m Parafii Postolin (dalej = A PP), K sięg a w izy ta cji b isk u p ic h i d zieka ń skich p a ra fii
P ostolin, k. 3v-^49.
3fi A D P, D ział С, С 16, C om m pendium e cclesiarum ... 1647, к. 51; V isitatio ecclesia ru m ...
groszy, które kościół oddaje o rg an iście” . W reszcie, z każdego dom u p łacono 6 groszy czynszu do kasy kościelnej „i w edług zw yczaju żuław skiego b u d u ją szk o łę” . Pietrzw ałd, oprócz tacy niedzielnej, pobierał po 5 groszy z p o d zw onnego, a o d budy całego gm inu p o 7 flo r e n ó w 31. W 1724 r. pojaw iła się w zm ianka o braku dochodów fundacji, czyli procentu rocznego z 1.000 florenów z dóbr w W ilczew ie oraz na utrzym anie kościoła prow izji z 600 florenów i z kapitału 40 0 florenów z Sam pław y. W 1749 r. biskup L eski, kiedy św iątynie w ym agały rem ontów , w skazał że pieniądze kościelne, „znajdujące się u Józefa B agniew skiego, w o je w o dy m alborskiego, w dobrach W aplew o i u innych dzierżaw ców w sum ie ponad
1.000 florenów p ru sk ich ” zupełnie w ystarczą na te prace3*. Pod koniec X V III w. m ów iono, że do kasy kościelnej w pływ ała 1/3 z pogrzebu (3 lub 1 floren) lub p odzw onnego (18 groszy). Jeszcze w czasie wizytacji dziekana sztu m sk ieg o 3 grudnia 1793 r. pisano, że dochód z dóbr w W atkow icach M ałych, w ynoszący 2 tysiące florenów był p rzeznaczony n a opłacenie w ikariusza i szpital dla ubogich. N ie w iadom o je d n a k ja k był dzielony. M ożna tylko w skazać, że w na początku X IX w. nauczyciel otrzym yw ał około 40 talarów rocznie oraz w ynagrodzenie w naturze, tak ja k organista postoliński, którem u kasa kościelna w ypłacała ro cznie 40 florenów — tak było w 1789 r.39.
IV. O B S A D A P E R SO N A L N A
D la średniow iecza udało się ustalić tylko dwóch p roboszczów P ostolina: H en ry k a w zm iankow anego w 1236 r. oraz Jana w ym ienianego w 1344 r. N ato m iast w tzw . okresie ch ełm ińskim (1 5 2 5 -1 8 2 1 ) ustalono 22 proboszczów . W ok resie od 1821 r. do 1945 r., w parafii P ostolin pracow ało 12 proboszczów , a po II w ojnie św iatow ej urząd ten dzierży piąty duszpasterz. W sum ie odnotow ano 41 p ro b o sz czó w postolińskich. W parafii pracow ali także duszpasterze w spom agający p ro b o szcza lub zastępujący go. W okresie now ożytnym (1 5 2 5 -1 8 2 1 ) pracow ało tutaj 18 w ikariuszy, a w okresie tzw . w arm ińskim (182 1 -1 9 4 5 ) odnotow ano przy tym k ościele 55 w ikariuszy, których m ianow ania zaniechano po w ojnie, ze w zględu na b rak księży w diecezji. W sum ie n a tym terenie pracow ało 73 księży p o m o c n ik ó w 40.
3 7 T am że, С 30, V isitatio P o to c ki 1 6 9 8 -1 7 0 0 , к. 941, 948.
38 T am że, С 38, D e creta re fo m a tio n is V isitationis G eneralis K retko via n a e ab A n n o 1724 a d
A n n o m 1730, k. 8 9 -9 0 ; tam że, С 54 b, A cta G en era li Visitatione... (1 7 4 9 -1 7 5 4 ), k. 711.
3 9 A A W O , A B , AB III S 17 — S ta tu s E cclesia e A rch ip resb itera lis S ztu m en sis 1 7 8 5 -1 8 0 6 ,
k. 96.
4 0 J. W i ś n i e w s k i , D zieje p a ra fii P ostolin, s. 35—47; t e n ż e , K ościo ły i kaplice,
s. 6 2 9 -6 3 2 ; W . Z a w a d z k i , D u ch o w ień stw o ka to lickie z terenu o b e cn e j d iec e zji e lb lą sk ie j
w la ta ch 1 8 21-1945, O lszty n 2000, s. 4 1 - 4 2 — biogram y z am iesz c zo n o a lfa b ety c zn ie;
A. K o p i c z k o , D u c h o w ień stw o k a to lick ie d iec ezji w a rm iń skiej w la ta ch 1 8 2 1 -1 9 4 5 , cz. 2: S ło w n ik , O lsztyn 2003 w raz z K ata lo g iem .
8 0 0 -L E C IE D U S Z P A S T E R S T W A K A T O L IC K IE G O W P O S T O L IN IE 77 V. D U S Z P A S T E R S T W O
Z ycie każdego człow ieka, naw et dziś, w jak im ś sensie skupia się w okół św iątyni parafialnej. W okresie now ożytnym , biskupi w izytujący parafie przede w szystkim zw racali uw agę na m aterialia w spólnoty w izytow anej, a tylko zd aw kow o zd arzało się im poruszyć kw estie duszpasterskie. T akim zagadnieniem była liczba com m u n ica n tes, czyli zobow iązanych do przy jm o w an ia kom unii św. w iel kanocnej. I tak w 1647 r., przy ogrom nym zniszczeniu terenu tak pod w zględem m aterialnym i ludnościow ym w w yniku w ojny p o lsko-szw edzkiej, w P ostolinie było 400 takich osób, a w P ietrzw ałdzie 30 w iernych. W arto dodać, że w ów czas do parafii n ależało ok. 26 w si41. N atom iast w dekrecie refo rm acy jn y m z 28 lutego 1700 r. bisk u p w skazał na brak należytego przestrzeg an ia niedziel i św iąt, dlatego nakazał, aby „dni Bogu pośw ięcone otaczać opieką i tro sk ą pod karą g rzech u ” . Ponadto, polecił proboszczow i, aby M sze św. rozpoczynał o godz. 10.00, biorąc pod uw agę dobro duchow e w iernych, których nakazał w niedziele i św ięta katechizow ać przez cały rok. N atom iast w kościele filialnym w Pietrzw ałdzie zo b ow iązał do spraw ow ania m szy św. co trzecią niedzielę oraz w B oże N arodzenie, Trzech K róli (odpust), w W ielki Czw artek, W ielkanoc i Z esłanie D ucha Ś w ięteg o 42. Z bu d o w an ie w czw artym ćw ierćw ieczu X V I stu lecia nad sklepieniem zakrystii, obok p rezb iteriu m , kaplicy „ku czci N ajśw iętszej M aryi D ziew icy ” przyczyniło się do zo rg an izo w an ia w tutejszym kościele bractw a szkaplerznego — die Skapulierb-
ruderschaft. W dniu 24 czerw ca 1727 r. zostało ono w łączone do arcy b ractw a
w R zy m ie43. W 1785 r. w ystępow ało ono pod nazw ą b ractw a szkaplerznego i św. R ocha, które działało jesz cze w 1892 r. W 1724 r., ze w zględu na podeszły w iek proboszcza, biskup polecił zatrudnić w parafii w ikariusza, który by zastępow ał go w katechizacji i spow iedzi, a w spow iedzi w ielkanocnej m ieli pom agać zaproszeni d odatkow o k sięża44. W czasie tej w izytacji, ja k rów nież przeprow adzonej w 1749 r., biskup chełm iński chw alił proboszcza, że gorliw ie p racow ał nad pobo żn o ścią ludu i kultem B ożym 45. Już po rozbiorach, w 1789 r. w izytatorzy podkreślali, że księża głosili kazania w języ k u polskim . M im o to, ju ż w tym czasie, w 1766 r. na terenie parafii m ieszkała spora grupa protestantów : 2.459 katolików — 7 9 ,9 6 % , 276 — 8 ,98% protestantów i 340 — 11,06% m ennonitów . P arafię charakteryzow ał w ysoki p ro cen t w iernych przyjm ujących kom unię św. w ielkanocną — w 1841 r. w ynosił on 6 8 ,8 % , w 1843 r. 75,2% , a w 1954 r. 6 2 ,6 % . R ów nież um ierający, w 82% byli zaopatryw ani sakram entam i św. W 1883 r„ w praw dzie znacznie później niż w innych parafiach tego regionu, ks. prob o szcz Jan W itkow ski pow ołał do istnienia bractw o Serca Jezusa. N a początku X X w ., w 1903 r„ w kościele parafialnym odpraw iano dw ie M sze św.: o godz. 7.00 i 10.45, a o godz. 14.30 nieszpory. Przekrój społeczny parafii zm ienił się po II w ojnie św iatow ej, w edług opinii biskupa J. D rzazgi z 1959 r., w parafii m ieszkało 7 5 % ludności au to ch to n icz
41 A D P , D ział С, С 16, C om m pendiiun ecclesiarum ... 1647, к. 5 1 -5 1 v. 4 2 T am że , С 30, Visitatio P otocki 1 6 9 8 -1 7 0 0 , k. 946, 949.
4 3 J. W i ś n i e w s к i, P o m eza ń skie bractw a relig ijn e (do 1821), O lszty n 2005. 4 4 A D P , D ział С, С 38, D ecreta refom ationis... 1 7 2 4 -1 7 3 0 , k. 89v.
nej polskiego pochodzenia. Ten sam biskup, w 1976 r. pisał: Ludność w 4 0 % je st autochtoniczna (...) na ogół religijna. C zęść parafian, zw łaszcza pracow nicy PG R często opuszcza M szę św .” N atom iast biskup J. W ojtkow ski, w 1986 r., zauw ażył: ,.R eligijność dość dobra, je d n a k pozostaw ia w iele do życzenia. Z aniedbują udział w e M szy św .” Taki stan w ynikał z faktu, że po 1969 r. znaczna część autochtonów , „głęboko przyw iązanych do w iary św iętej”, opuściła parafię, a to ujaw niło się we frekw encji w iernych na m szy św. Jeszcze w 1971/72 roku na mszy św. było od 9 5 0 -8 5 0 w iernych — od 38 do 3 4 % , to w 1981 r. ju ż tylko 6 5 0 -5 5 0 w iernych — od 29,7 do 25,1% . N a lekcje religii uczęszczało w ów czas 9 5 -9 8 % dzieci szkolnych, a liczba rozdanych kom unii św. w ciągu roku (przy 2.500 do 2.200 w iernych) w ahała się od 13 do 17 tysięcy, czyli każdy statystyczny parafianin przyjm ow ał E ucharystię od 5 do 7 razy w ciągu roku46.
VI. SIO S T R Y E L Ż B IE T A N K I
N a zakończenie należy w spom nieć o obecności SS. Elżbietanek w P ostolinie, które pracow ały w parafii od 1923 r. do 2003 r. W tym okresie przez tę placów kę „przeszło” około 20 sióstr zakonnych, które dopiero w dniu 11 m aja 1985 r. doczekały się eryg o w an ia kaplicy w e w łasnym dom u. Podstaw ow ą posługą sióstr by ła opieka „nad chorym i, którzy zgłaszają się do sióstr lub też siostry odw iedzały chorych po d o m ach ” . Ponadto, siostry troszczyły się o czystość bielizny kościelnej, za co otrzym yw ały skrom ne w ynagrodzenie od proboszcza. Później przejęły troskę nad zakrystią i kościołem , a także pół etatu katechizacji parafialnej (od 1986 r.). T aki zakres pracy sióstr w yznaczał wiek zakonnic, które w ładze Prow incji Toruńskiej przysyłały do Postolina. Z asadniczo były to siostry em erytow ane, których skrom na em erytura stanow iła podstaw ę ich utrzym ania. Siostry m ieszkały w daw nej szkole parafialnej, którą dla nich w 1923 r. w ykupiła P ro w in cja K rólew iecka i proboszcz. W 1958 r. zakonnice m ogły zajm ow ać w niej tylko 5 pokoi. W pozostałej części urządzono przedszkole, które oddano E lżbietankom dopiero w 1980 r., a po w 1983 r. część pom ieszczeń sióstr opuściła lokatorka, którą w ładze PRL dokw aterow ały. D opiero w ów czas siostry przystąpiły do generalnego rem ontu dom u, który sprzedały w 2003 r. osobie pryw atnej, po zwinięciu placów ki klasztornej47.
4ft J. W i ś n i e w s к i, D zie je p a ra fii P ostolin, s. 6 1 -6 6 .
