360 ■RECEN ZJE
M a te r ia ły d o d z ie jó w u w ła s z c z e n ia w K r ó le s tw ie P o lsk im . O praco
w a li K r y sty n a S r e n i o w s k a , S ta n isła w S r e n i o w s k i . W stęp W itold K u l a , W rocław 1961. Z ak ład N a ro d o w y im . O ssoliń sk ich , s. X X IX , 509. B ib lio te k a H isto ry cz n a R oku M ick iew icza , seria 2, t. 7. W y d a w n ictw o z a w ie r a b ogaty m a te r ia ł d la badań n a d ek o n o m iczn y m p o ło że n iem w si, fo rm a m i oporu i w a lk i ch ło p sk iej, a ta k że p o z w a la p rześled zić szczeg ó ły p o lity k i w ła d z ca rsk ich w o b ec ch łop a. S p e c ja ln ie c en n e są tu liczn e zarząd zen ia i o k ó ln ik i w e w n ę tr z n e , b ęd ą ce n iera z b ezp ośred n im w y n ik ie m ty ch czy in n y ch w y stą p ie ń ch łop sk ich . Z eb ran e źród ła in fo rm u ją g łó w n ie o sy tu a c ji w s i rząd ow ych , n ieco m n iej d an ych z n a jd u je m y o m a ją tk a ch p ry w a tn y ch . P r o w e n ie n c y jn ie są to w y łą c z n ie ak ta w ła d z rząd ow ych , p rzew a żn ie II in sta n cji. A r c h iw a lia p o d w o rsk ie n ie zo sta ły u w z g lę d n io n e zu p ełn ie, je ś li n ie lic z y ć je d n e g o od p isu u rzęd o w eg o ra p ortu w sp r a w ie M ięd zyrzecza, za czerp n ięteg o z A rch iw u m O rd yn acji M y sz k o w sk ich .
P raca sk ła d a się z n a stęp u ją cy ch ro zd zia łó w : 1) gosp o d a rk a ch ło p sk a w ś w ie t le lu s tr a c ji d ób r rzą d o w y ch i p ry w a tn y c h oraz ra p o rtó w u rzęd o w y ch 1833— 1861, 2) p róby oporu c h ło p sk ie g o w dobrach rzą d o w y ch 1822— 1855; 3) o p iek a w ła d z nad ch ło p a m i w dobrach rzą d o w y ch 1826— 1847; 4) ob ro n a i op ór ch ło p ó w d ób r p r y w a tn y c h p r z e c iw u c isk o w i i n a d u ży cio m d w o ró w w la ta c h 1846— 64; 5) ruch ch łop sk i w latach sześćd ziesią ty ch ; 6) a k ta p ra w n e d o ty czą ce sp r a w y agrarnej i u w ła sz c z e n ia ; 7) m a te r ia ły d o r e a liz a c ji refo rm y u w ła sz c z e n io w e j gub. p io trk o w sk iej
1864— 1886.
P o szczeg ó ln e ro zd zia ły m a ją ró żn e cezu ry ch ro n o lo g iczn e; te k s ty o d n o szą ce się d o w s i rzą d o w y ch p och od zą p rzew a żn ie z w c z e śn ie jsz e g o ok resu , do 1850 r., zaś w s ie p r y w a tn e m a ją tu d o k u m e n ta c ję g łó w n ie z la t 1851— 64 (tj. gd y is tn ia ły ju ż se k c je w ło śc ia n i k o lo n is tó w w ło n ie r zą d ó w g u b ern ia ln y ch ). W cią g n ięcie arch i w a lió w p o d w o rsk ich m o g ło zła g o d zić t ę d y sp ro p o rcję, p o w o d o w a n ą sta n e m zach o w a n ia źród eł.
C elo w a i słu sz n a w y d a je s ię p u b lik a c ja p o d sta w o w y c h d o k u m en tó w , ilu str u ją cy ch p r z e b ie g sp oru je d n e j w s i (G arnka, L u b o ch n i i w . in.) z d o m in iu m ; przy c a łe j ty p o w o śc i sp r a w i za sa d n iczy ch k o n flik tó w m o żn a o b se r w o w a ć tu różn orod n o ść fo rm w a lk i, o d m ie n n e tr a k to w a n ie a n a lo g iczn y ch p ro b lem ó w praez p o szcze g ó ln e in s ta n c je a d m in istr a c y jn e , sp rzeczn e d e c y z je w ła d z ró żn y ch szczeb li.
O stra s e le k c ja m a te r ia łu i n a rzu cen ie so b ie ogran iczeń p rzy w y d a w n ic tw ie ź r ó d e ł o ch a ra k terze m a so w y m b y ło n iezb ęd n e. M ożna b y ło p rzy ją ć ró żn e k ry teria doboru: alb o u w z g lę d n ić ró żn o ro d n e źród ła, o d n o szą ce s ię do jed n eg o reg io n u (np. g u b e r n i p io tr k o w sk ie j) lu b d o je d n e j k a te g o r ii dóbr (np. rzą d o w y ch ), a lb o ty lk o źród ła jed n eg o ty p u (lu stra cje, sk a rg i c h ło p sk ie), w r e sz c ie o g ra n iczy ć s ię d o w y b r a n y ch p r o b le m ó w (proces p rzech o d zen ia n a czy n sze, opór ch ło p sk i, p oziom te c h n ik i roln ej). W y d a w cy p o szli b ard ziej a m b itn ą drogą, p ra g n ą c dać w y b ó r re p r e z e n ta ty w n y i rzeczow o, i g eo g ra ficzn ie, b iorąc pod u w a g ę m a teria ły różn ego typu, choć p och od zące ty lk o z k a n c e la r ii w ła d z. R ea liza c ja te g o p o stu la tu w p ra k ty ce w y p a d ła jed n ak n ie z u p e łn ie p rzek o n y w a ją co .
W yd aje się, ż e ob raz w s i p ry w a tn ej bez w y z y sk a n ia ch oćb y w sk rom n ej m ierze k o resp o n d en cji w e w n ę tr z n e j m ięd zy zarządam i dóbr a rząd cam i czy a d m in istr a to ra m i k lu czy , b ez in str u k c ji i za lec eń d o m in ió w d la p erso n elu nad zorczego czy za stę p c ó w w ó jtó w gm in , b ez sk a r g ch ło p sk ich do d zied zicó w n a n iższy ch fu n k c jo n a riu szy fo lw a rczn y ch je s t ch yb a n ie z b y t p e łn y ; b ra k d an ych d la u c h w y c e n ia w e w n ę tr z n y c h org a n iza cy jn y ch p rzem ia n i to k u p racy jed n o stk i gosp od arczej, jaką b y ł fo lw a rk , p rzech od zący sto p n io w o na gosp od ark ę ty p u k a p ita listy c z n e g o . M oże k o rzy stn iej b y ło o p u b lik o w a ć m a te r ia ł ty lk o d la d z ie jó w w s i rzą d o w y ch , u zu p ełn ia ją c g o np. ta k im i źród łam i z szero k o z resztą w y z y sk a n e g o Zespołu Z arządti D óbr
361 P a ń stw o w y ch , jak: a) p ro to k ó ły cesji osad i b) k o n tra k ty z d zierż a w ca m i m a ją tk ó w rzą d o w y ch . P ro to k ó ły c e sji osad p rzez c h ło p ó w na rzecz in n y ch k a n d y d a tó w , p rze sy ła n e w y ż sz y m in sta n cjo m p rzez a seso ró w ek o n o m iczn y ch , z a w ie r a ją n ie r a z b a r dzo c ie k a w ą m o ty w a c ję u stą p ie n ia z ziem i, w y so k o ść su m y u iszcza n ej p rzez o b ejm u ją ceg o osad ę, n ierzad k o te ż in fo rm a cje o d a lszy ch lo sa ch i z a jęcia ch lu d zi, k tórzy s ię p o z b y w a ją roli. K o n tr a k ty z d zierż a w ca m i u k a za ły b y te o rety czn e w y m agan ia i w a r u n k i w ła d z co d o p o stęp o w a n ia z ch łop am i.
W śród zagad n ień , k tó re p oru szon o w w y d a w n ic tw ie , brak n ie ty p o w eg o w p raw d zie, a le in teresu ją ceg o p rob lem u grom ad ch łop sk ich , k tó re d z ie r ż a w iły lub sta w a ły do lic y ta c ji o d zierż a w ę fo lw a r k ó w rząd ow ych . W reg esta ch p róśb ch ło p skich, o p u b lik o w a n y ch W „ M ateriałach ”, s ą w z m ia n k i o p e ty c ja c h grom ad w tych sp ra w a ch , b rak jed n a k te k s tó w ty c h p odań, a ta k ż e o p in ii K o m isji R ządow ej P rzy ch o d ó w i S k arb u — m im o że d o k u m e n ty ta k ie n ie są rzad k ie.
T y tu ł zb ioru su g e r u je , iż źród ła d o ty czą c a łe g o te r e n u K r ó le stw a . W rze c z y w isto śc i jed n a k n ie u w zg lęd n io n o z u p e łn ie gub. p ło c k ie j i a u g u sto w sk ie j, co ty lk o c zęścio w o d a się w y ja śn ić b ra k iem d u ży ch i zw a r ty c h z e sp o łó w a k t. N a 222 d ok u m en ty (bez te k s tó w p r a w n y c h o p u b lik o w a n y ch w w y d a w n ic tw ie ) ty lk o 5 d otyczy L u b elszczy zn y (3 O pola, 1 dóbr k o ń sk o w o lsk ich , 1 M iędzyrzecza). D w ie n a zw y w si w P ło ck iem w y m ie n io n o ty lk o m im och od em , ty tu łe m p rzyk ład u , w a k cie o m a w ia jącym sp ra w ę o g ó ln iejszą . Jak w id a ć, m a te r ia ł z te r e n ó w w sch o d n ich K r ó le stw a jest sk ą p y i raczej p r zy p a d k o w y , te r e n y p ó łn o cn e i p ó łn o cn o -za ch o d n ie w ogóle n ie z o sta ły w z ię te pod u w a g ę. P o m in ię to w ię c zarów n o ob szary n ajb ard ziej zaco fa n e i n a jm n iej z w ią z a n e z r y n k ie m (H ru b ieszo w sk ie, T o m aszow sk ie), ja k te ż n a j d alej z a a w a n so w a n e n a k a p ita listy c z n e j d rod ze (K u jaw y, P ło ck ie). W yd aje się, że e g z e m p lifik a c ja w ie lu p ro b lem ó w na p rzy k ła d zie np. p ow . k r a sn o sta w sk ie g o czy łu k o w sk ie g o rzu ciła b y n ie c o o d m ien n e św ia tło n a p ro cesy p r zy b liża ją ce u w ła sz czenie.
A r c h iw a lia lu b e lsk ie m o żn a b y ło szerzej w y k o r z y sta ć p rzed e w sz y stk im w roz d zia le o c h ło p sk im ru cłiu oporu 1861 r. — ty m cza sem b lisk o p o ło w a za w a r ty c h tam źród eł od n osi s ię do w y d a r z e ń w p o w . p io trk o w sk im , g d zie p rzecież ru ch n ie b ył najb ard ziej in te n sy w n y . S łu s z n ie o p u b lik o w a n o ź ró d ła u z u p e łn ia ją c e in fo rm a cje G r y n w a s e r a o O polu, a le np . sp r a w y a g ita c ji p r z y b y sz ó w z u w ła szczo n ej G alicji czy ż o łn ierzy r o sy jsk ic h oraz w ie le in n y ch z a g a d n ień 1861 r. zn a jd u je w a k tach A r c h iw u m L u b e lsk ie g o c ie k a w sz e o d z w ie r c ie d le n ie .
D la gub. a u g u sto w sk ie j i p ło c k ie j m a te r ia łe m za stęp czy m , w o b e c szczą tk o w eg o ch arak teru a k t g u b ern ia ln y ch , m o g ły sta ć s ię d o k u m en ty K o m isji R ząd ow ej S p r a w W ew n ętrzn y ch (a k ta d o ty czą ce p r z esied leń , p o d p a leń , b u rzy cieli, rap o rty g u b ern a to ró w i in.), p o n a d to a k ta a seso ra ek o n o m iczn eg o p ło c k ie g o (z z e sp o łu R ząd u Gu* b ern ia ln eg o P ło ck ieg o ) o ch a ra k terze z b liżo n y m do a k t z Z arządu D óbr P a ń s tw o w ych . J e śli zaś z u za sa d n io n y ch w z g lę d ó w z rezy g n o w a n o z k w e r e n d y u zu p ełn ia jącej, to ch y b a w p o d ty tu le n a le ż a ło b liżej sp recy zo w a ć za się g te r y to r ia ln y w y d a w n ictw a , u su w a ją c n ie lic z n e d ok u m en ty , m ó w ią c e o sy tu a c ji n a p ozo sta ły ch teren ach .
W alorem w y d a w n ic tw a , jak ju ż w sp o m n ia n o , są ro zp orząd zen ia i o k ó ln ik i w ew n ę tr z n e w ła d z, k o m en ta rze d o u sta w itd. zeb ra n e w ro zd zia le trzecim . N a to m iast z w ie lu te k s tó w u sta w z rozdz. V I m ożn a b y ło zrezygn ow ać: m a n ife sty 1846 i 1863 r., u k a z czerw co w y 1846 r., p o sta n o w ie n ie R ady A d m in istra cy jn ej z 1858 r., dekrety u w ła sz c z e n io w e 1863 r. to d o k u m en ty ła tw o d o stęp n e w b ib lio tek a ch , przed ru k ow an e w w y d a w n ic tw a c h przed w o jn ą i p o w o jn ie . P o sta n o w ie n ia K o m i tetu U rząd zającego m o żn a b y ło p rzesu n ą ć d o rozd ziału o sta tn ieg o .
W s u m ie o p u b lik o w a n e źró d ła tw o rzą , ja k s ię zdaje, obraz n ieco z b y t „ o p ty m istyczn y” i to w p o d w ó jn y m sen sie: p rzew a g a a r c h iw a lió w z w c z e śn ie o czy n szo
-362 R E C E N Z JE
w a n y ch dóbr rzą d o w y ch rz u tu je n ie c o n a ca ło ść, d a je m o że z b y t w ie lk ie w y o b r a żen ie o w a lc e to czo n ej z dom in iam i. W dobrach p r y w a tn y c h w a lk a ta b y ła cięższa, tru d n iejsza d o w y g r a n ia , p o ło ż e n ie g o sp o d a rcze ch ło p a g orsze, o p ie k a i in g eren cja w ła d z n ie ta k d a le k o id ą ca w o b ec a d m in istra cy jn y ch u p ra w n ień d zied zica. W m a teria ła ch m ó w ią c y c h o w s i p r y w a tn e j w ie le je s t s p r a w k o lo n istó w i c z y n szo w n ik ó w . a w ię c a k ty w n ie jsz e g o e le m e n tu w si. Z b y t m o że sła b o r y su ją s ię te czyn n ik i, k tó re sw ą sta g n a c ją i za co fa n iem tk w iły jeszcze w m in io n ej ep o ce, h a m o w a ły p rocesy, k tó r y c h w y n ik ie m b y ło u w ła sz c z e n ie . W ieś K r ó le stw a w y d a je s ię tu o w ie le d alej p o su n ię ta n a d ro d ze p rzem ia n sp o łeczn y ch i ek o n o m iczn y ch .
Ze s p r a w d rob n iejszych : c y tu je s ię d o k u m en ty m ó w ią ce o d ep o rta cja ch o p o r n ych c h ło p ó w d o in n y ch g u b e r n i — m o żn a b y ło r ó w n ie ż p od ać p rzy k ła d y d ep o r ta cji na t l e p o lity c z n y m , np. w w y n ik u r e p r e sji po w y k r y c iu sp isk u Ś c ie g ie n n e g o (z zesp o łu R ząd u G ub. S a n d o m iersk ieg o sy g n . 1717), co w a r to b y ło u w z g lę d n ić ty m bard ziej, że w zb iorze m a m y d o k u m en t z 1867 r. (nr 189) b ęd ą cy ech em ta m tej sp raw y.
P ro b lem u lu d zi lu ź n y c h n ie n a leży ch y b a k w a lifik o w a ć do form czy p ró b oporu ch ło p sk ie g o (np. s. 42— 46). O b ja śn ien ia w y d a w c ó w są czasem zb ęd n e — w y d a w n ic tw o n ie m a p rzecież ch a ra k teru p o p u la rn eg o , d la te g o te ż tłu m a c z e n ie tak ich w y ra zó w , ja k p r esta cje, kop iarz, u g a j, ch y b a n ie b y ło k o n ieczn e.
W ta k ob szern y m w y d a w n ic tw ie n ie u d ało s ię u n ik n ą ć p o m y łe k w n azw iskach: n a s. 336 czy ta m y D a r e w sk i za m ia st D a ro w sk i, n a s. 350 A n le y tn e r zam iast A u le y tn e r i in.
H a lin a C h a m ersk a
H en ry k S c h m i t t , L is ty do ż o n y (1845— 1880), o p ra co w a ł S tefa n K i e n i e w i c z , Z ak ład N a ro d o w y im . O ssoliń sk ich , W ro cła w —W ar sz a w a — K ra k ó w 1961, s. X X , 612.
O p ra co w a n ie e d y to rsk ie p rzew a żn iej części k o resp o n d en cji X I X i X X w. o cha ra k terze p r y w a tn o -r o d z in n y m n ie je s t w d zięczn y m p olem p racy h istoryk a Z n a tu ry sw e j lis ty d o n a jb liższy ch osób, a z w ła szcza lis ty m a łżo n k ó w , cech u je n ad m iern a u czu cio w o ść, treść ja k n a jb a rd ziej o sob ista, o d su w a ją ca p ro b lem a ty k ę o g ó ln iejszą , a w ię c te m a ty k ę p o lity c z n ą c z y sp o łeczn ą , n a w e t k u ltu r a ln ą na plan d alszy bądź n a m a rg in es czy sto in d y w id u a ln y ch , m ocno su b ie k ty w n y c h i za leżn y ch od w e w n ę tr z n y c h n a str o jó w odczuć teg o w sz y stk ie g o , co autor listu ch ciał w id zieć k oło sieb ie. O d b iegają pod ty m w zg lęd em od listó w ro d zin n ych listy p isan e do a d resa tó w sp oza ro d zin y ; w id o czn y p rzy k ła d tej ró żn icy sta n o w i w y d a n a ju ż k o resp o n d en cja Jo a ch im a L e le w e la , S e w e r y n a G oszczyń sk iego, K arola S za jn o ch y i in nych. H isto ry k w ię c — jak o ed y to r — p rzeb ija ć s ię m u si p rzez gą szcz n a jo b o ję t n iejszej tr e śc i z p u n k tu w id z e n ia jej p rzy d a tn o ści d la p o g lą d u sy n te ty c z n e g o na s y tu a c ję szerszą od k ręg u s p r a w rod zin n ych , co d zien n y ch trosk , za w ied zio n y ch n ad ziei bądź zb y t o p ty m isty c z n y c h h o ro sk o p ó w ; ed ytor od d ający c z y te ln ik o w i c a łość takiego· listu n ie m oże w y d z ie la ć i w y p u n k to w y w a ć treści sp o łeczn ie w a ż n ej, n a to m ia st w ap aracie p rzy p iso w y m o b ja śn ić m u si każd e n a zw isk o , choćby d r u g o - i trzeciorzęd n e, ro zp lą ty w a ć zagad k i ch ron ologiczn e, u sta w ia ć n ik łe a lu zje do r z e c z y w isty c h fa k tó w , sta n o w ią c y c h tło listo w e j rela c ji. T roch ę in a czej w ygląd a o d b icie te g o tła w rod zin n ych lista c h p o lity k ó w czy n n y ch w m o m e n c ie p row ad zen ia k o resp o n d en cji (przykład: lis ty Fr. S m o lk i z 1848/49 r., H erm an a D ia m a n d a z lat 1895— 1931); in n y ch w a lo r ó w d ostarcza te ż k o resp o n d en cja p o e tó w i w y b itn y c h ludzi pióra: szu k a s ię w nich artyzm u litera ck ieg o , g łę b i p sy ch o lo g iczn ej, su g e sty w n o 'c i
!["Reymont. Opowieść biograficzna", Barbara Kocówna, Warszawa 1971 : [recenzja]]()