Maria Zabłocka
Zanikanie instytucji tutela mulierum
w prawie rzymskim
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 30/3-4, 239-252
1987
P ra w o K an on iczn e 30 (1987) nr 3—4
M A R IA Z A BŁO C K A
ZANIKANIE INSTYTUCJI T U T E L A M U L IE R U M W PRAWIE RZYMSKIM
P o d o b n ie ja k z m ie n ia ł się w azasie w iek ó w zw y czaj w chodzenia żony pod w ład zę m ę ż a — p o w szechny w o k re sie w czesnej re p u b lik i, a w y ją tk o w y ju ż w czasach A u g u sta — ta k te ż u le g a ła p rz e k sz ta łc e n iu tu te la m u lie r u m , diruga in s ty tu c ja po m a n u s o g ra n ic z a ją c a sam odzielność k o b ie t.
W p ra w ie rz y m sk im b o w ie m w szy stk ie k o b ie ty s u i iu ris — z w y ją tk ie m virg o V e sta lis i, k tó ra od n a jd a w n ie js z y c h c z a s ó w 2 n ie p o d leg ała w ty m w zględzie n o rm o m d o ty czący m in n y c h k o b ie t 3 — m u sia ły m ieć tu to ra . T u te la m u lie r u m n ie zb ęd n a b y ła w o k re sie u s ta w y X II ta b lic ze wizględu n a n iem o żn o ść u czestn icze n ia k o b ie t w k o m icjach , w y k lu c z e n ie ich z u d z ia łu w legis actio cszy iu d ic iu m le g itim u m .
I i v . 34. 2. 11:
M aio res nositri n u lla m , n e p r iv a ta m q u id e m re m a g e re fe - m in a s sin e tu to r e a u c to re v o ü u e ru n t4...
Z b ie g ie m czasu, ze w z g lę d u n a u p ro szczen ie o b ro tu p ra w n e g o , ro z w ó j p ro c e su fo rm u łk o w e g o o ra z n a s k u te k w z ra s ta ją c e j c iąg le ro li i sam odzielności 5 k o b ie t w życiu społeczn y m tu te la m u lie r u m sta w a ła się coraz w ięk szy m p rz e ż y tk ie m 8.
1 Por. G. I. 145:... L oquim ur a u tem e x c e p tis v irg in ib u s V esta lib u s, q u a s etia m v e t eres in h on orem sa cerd o tii lib éra s e ss e v o lu eru n t, itaq u e etia m le g e X II ta b u la ru m cau tu m est. Por. te ż G. I. 130; U lp. X.5; Gell. 1.12.9.
2 Por. p rzekaz P lu ta rch a (N um a 10) oraz d y sk u sję, czy W esta lk i b yły zw o ln io n e od tu te li n a m o cy u sta w y X II taiblic, czy też w cześn iej. B . B i o n d i , L a le g isla zio n e d i A u g u sto . ScrittS. giuriidid, II, s. 133 n.
3; S. S o l a z z i , L a lib e ra zio n e d e lle V e s ta li d e lla tu te la in G ai I. 145, SD H I 9, 1943, s. 113 i n.
3 Por. M. K a s e r, Z u r G esch ich te d e r „ca p itis d e m in u tio ”, IU R A 3, 1952, s. 54, 84 i n.; R. D ü l l , P r iv a tr e c h ts p r o b le m e im B ereich d e r v ir g o V e sta lis, Z SS (Rom. A bt.) 70, 1953, s. 380 i n.; F. G u i z z i , A s p e t- t i g iu r id ic i d e l sa c e rd o zio ro m a n o . 11 sa cerd o zio d i V e sta . N a p o li 1968,
6. 12 i n.
4 Por. A. W a t s o n , T h e L a w of P erso n s in th e L a te r R o m a n R e p u b lic , O xford 1967, s. 110.
5 Por. C. H e r r m a n n , L a rô le ju d ic ia ire e t p o litiq u e d e s fe m m e s
sou s la R é p u b liq u e ro m a in e, B r u x e lle s 1964, s. 121 i n.; M. K a s e r , D as rö m isc h e P r i v a t r e c h t2, I, M ü n chen 1971, s. 277 (cyt. RPR): A. D e l
C a s t i l l o , La e m a n c ip a tio n d e la m u je r ro m a n a en el sig lo 1 D.C.,.
G ranada 1976, s. 39 i n.
240 M. Zabłocka
W czasach G a iu sa u z a sa d n ie n ie o p ie k i n a d k o b ie ta m i sta je się w ogóle w ą tp liw e sk o ro ju r y s ta tein, m ó w iąc o sposobach u s ta n o w ie n ia tu te li, p o w o łu je się w te j m ie rz e je d y n ie n a o p in ię p rzodków .
G. I. 144:
P e rm issu m e st ita q u e p a re n tib u s , lib e ris quos in p o te sta te s u a h a b e n t te sta m e n to tu to re s d a re : m a sc u lin i q u id em se x u s inpuberilbus, (fe m in in i a u te m se x u s c u iu sc u m q u e a e ta tis sint, e t tu m q u o ) q u e c u m n u p ta e sin t. V e te re s emiim v o lu e ru rtt fe m in as, e tia m si p e rfe c ta e a e ta tis sin t, p ro p te r a n im i le v ita - te m in tu te la esse.
S ta n o w isk o to p o d trz y m u je G a iu s ta k ż e w in n y m fra g m e n cie 7.
G. I. 190:
F e m in a s v e ro p e rfe c ta e a e ta tis in tu te la esse fe re n u lla p re tio s a r a tio su asisse v id e tu r; n a m q u a e v u lg o c re d itu r, q u ia le v ita te a n im i p le ru m q u e d e c ip iu n tu r e t a e q u u m e r a t ea s tu to r u m a u c to rita te re g i, m a g is speciosa v id e tu r q u a m v era;...
R ó w n ież w p rz e k a z ie U lp ian a z n a jd u je się p o d o b n e u z a sa d n ien ie.
U lp. X I. 1:
T u to re s c o n s titu u n tu r ta m m a scu lis q u am fem inis. S ed m asc u lis q u id e m im p u b e rib u s d u m ta x a t p ro p te r a e ta tis i n f ir - m ita te m , fe m in is a u te m ta m im p u b e rib u s q u a m p u b e rib u s, e t p r o p te r se x u s in f irm ita te m e t p r o p te r fo re n siu m r e ru m ignoratdam .
O k o nieczności u s ta n a w ia n ia tu to r a ze w zg lęd u n a in fir m ita s s e x u s w sp o m in a ł też, ró w n ie ż z p o w o ła n ie m się n a p rzodków , C ic e r o 8 w sw e j m ow ie pro M urena.
Piro M ur. 12. 27:
M u lie re s om nes p ro p te r infLrm irtatem consilii m a io re s in t u to r u m p o te s ta te esse v o lu e ru n t;...
N ależy je d n a k p am ięta ć, iż u w a g ę tę u czy n ił on n a m a rg in e s ie sw y c h ro z w a ż a ń co d o w y p a c z a n ia n ie k tó ry c h s ta ry c h in s ty tu c ji w d ro d z e d z iałaln o ści ju ry s p ru d e n c ji rz y m sk ie j, a n ie w celu z ilu s tro w a n ia w spółczesnej m u rzeczy w isto ści. W iadom o bow iem , że k o b ie ty w ty m czasie żyw o u c z e stn iczy ły w o b ro cie p ra w n y m , cze go n a jle p sz y m p rz y k ła d e m m oże b yć d ziałaln o ść T e re n c ji, żony
7 N a te m a t e w e n tu a ln y c h glos w p o w o ły w a n y c h fra g m en ta ch por. S. S o 1 a z z i, „ In firm ita s a eta tis" e „ in fir m ita s s e x u s ”, Scrittd di d i-
r itto ram ano, III, N ap oli 1960, s. 357 i n.
8 Por. rozw ażan ia F . S c h u l z a , dz. cyt., s. 181 na tem a t greck iego w zo ru p o w o ły w a n e g o sfo r m u ło w a n ia C icerona, k tó re m a pochodzić ze s łó w A r y sto te le sa , P o litic a 1260 a (I, cap. V).
[3] T u te la m u lieru m 241
C icerona, k tó ra n ie p o zo staw ała pod jeg o m a n u s , je d n a k jej tu to r n ie je s t n ig d y -w spom niany 9.
J a k z te g o w id ać p o d k re ś la n ie p rz e z G aiu sa p ło ch liw eg o u sp o so b ien ia k o b ie t ja k o p rz y c z y n y k o nieczności w y z n a c z an ia d la n ic h o p ie k u n a je s t w II w . n.e. zu p e łn ie n ie z ro zu m iałe 10. T y m n ie m n ie j ju ry s ta w ylicza — zap ew n e w c h a ra k te rz e in fo rm a c ji h isto ry c z n y ch , w cela ch d y d a k ty c z n y c h — ź ró d ła tu te li m u lie r u m .
G. I. 155;
Q u ib u s te s ta m e n to q u id e m tu to r d a tu s n o n s it, iis e x lege X II (ta b u la r u m ) a g n a ti s u n t tu to re s, q u i v o c a n tu r leg itk n i. G. I. 157:
E t oliim q u id êm , q u a n tu m ad leg em X II ta b u la r u m a ttin e t, e tia m feaninae a g n a to s h a b e b a n t tu to re s...
G. I. 164:
C um a u te m ad a g n a to s tu te la p e rtin e a t, n o n sim u l ad om nes peirtinet, se d a d eos ta n tu m q u i p ro x im o g ra d u su n t.
J a k w y n ik a z p rz y to czo n y c h re la c ji G a iu sa od n a jd a w n ie jsz y c h czasów tu to r a m i k o b ie ty s ta w a li się je j n a jb liż s i (G. I. 164) k r e w n i a g n a c y jn i11. D la u x o r i n m a n u najhliżsizym k re w n y m a g n a - cy jn y m b y ł je j sy n , d la w yziwolenicy — p a tr o n (G. I. 165), d la e m a n c y p o w a n ej — p a r e n s m a n u m is s o r (G . I. 166), d la w yzw olonej n ie fo rm a ln ie — te n , k to m ia ł n a d n ią w łasność k w iry ta ln ą (G. I. 167).
T u to re m u sta w o w y m m o g ła sta ć się z m ocy p ra w a ró w n ie ż osoba n ie d o jrz a ła , c h o ra u m y sło w o c z y g łu c h a, a w ięc fa k ty c z n ie n ie m ogąca sp ra w o w a ć sw y c h fu n k c ji.
G. I. 179—181:
S a n e p a tr o n i filiu s etdam si in p u b e s sit, lib e rta e e ffic ie tu r tu to r , q u a m q u a m in n u lla r e a u c to r fie r i p o test, cu m ipsa n ih il iperm issum s it sin e tu to r is a u c to rita te ag ere. I te m si q u a in tu te la lé g itim a fu rio si a u t m u ti sit, p e r m ittitu r e i se n a tu s co n su lte d o tis c o n stitu e n d a e g ra tia tu to r e m p e te re . Q uibus c asib u s sa lv a m m a n e re tu te la m p a tro n o p a tro n iq u e filio m a nifestam i est.
W m ożliw ości u sta n o w ie n ia tu to re m o s o b y 12, k tó ra fa k ty czn ie 9 Por. F. S c h u 1 z, dz. cylt., s. 184.
10 Por. te ż P. Z a n n i n i , Q u elq u es o b s e r v a tio n s su r la tu te lle des fe m m e s a R o m e, A .G . 104, 1994, s. 721.
11 O p o k r e w ie ń stw ie a g n a cy jn y m mówii te ż Gaàus (G. III. 17) w y licza ją c ta m n a o sta tn im m iejscu g e n tile s. O is tn ie n iu o p iek i sp ra
w o w a n e j p rzez gen s w sp o m in a jesacze la u d a tio T u ria e I. 21— 23. Por. M. G a r c i a G a r r i d o, lu s rixoriu m . El r é g im e n p a tr im o n ia l de la m u je r ca sa d a en d erech o ro m a n o , R om a— M adrid 1958, s. 145 i n.
oraz cy to w a n ą ta m litera tu rę.
12 Czy m o żliw o ść ta k a zach od ziła w sto su n k u d o w sz y stk ic h 'k o biet, czy ty lk o do w y z w o le n ie por. P. B o n f a n t e , C orso d i d ir itto
rom ano*, I, D ir itto d i fa m ig lia , M ilano H9Q3, s. 559 n. 2. 16 — Praw o K anoniczne
242 M. Zabłocka [4]
n ig d y n ie m o g ła sp ełn iać sw y c h o b o w iązk ó w w id a ć n a jw y ra ź n ie j, iż tu te la m u lie r u m od n a jd a w n ie jsz y c h czasów aż po o k res P r y n - c y p a tu b y ła u stanaw iania n ie z p o w o d u in fir m ita s se xu s, a je d y n ie w in te r e s ie o p ie k u n a , w celu zac h o w a n ia m a ją tk u k o b ie ty 13,
g dyż b y ł o n po je j śm ierci d ziedziczony p rz e z n ajb liższeg o a g n a ta , czyli w łaśn ie te g o ż o p ie k u n a u .
N a s tę p n y m 15 ź ró d łem o p iek i b y ła tu te la te sta m e n ta ria . D. 26.2.1 p r. (G aius 1. 12 e t e d ic tu m p ro v in ciale):
Lege duodecdm t a b ü l a r u m p e rm issu m e st p a re n tib u s lib e ris su is siv e fe m in in i sive m asculind sexus, s i m odo in p o te s ta - te s in t, tu to re s te sta m e n to d are.
F ra g . V a t 229:
P a u lu s lib r o siinguLarii de te s ta m e n tis. P a re n tib u s lic e t lib é ras su is in potestaite m a n e n tib u s te s ta m e n to tu to re s d a re , m a - scu lis q u id e m in p u b e rib u s, fem in is v e ro e tia m p u b e rib u s, e t ta m ia m niatis q u a m e tia m p o stu m is. Ita q u e p o st in s titu tio - n e m h e re d u m hoc m odo s c rib e re potesrt: ’L ucio T itio filio m eo e t s i m ih i v iv o m o rtu o v e mati a li eruint, tu to re s do L u - « iu m A u re liu m e t G a iu m Q p ta tu m , a q u ib u s p eto , u t tutelaim liberoirum m e o ro m g é ra n t ita , u t ea q u a e in A sia re liq u e ro , A urelius:, e a au|tem q u a e in Ita lia , O p ta tu s ad m im istret’ 18. T u te la te s ta m e n ta ria 17 m ogła p rz y b ie ra ć fo rm ę b ąd ź im ien n eg o w y zn ac zen ia tuitora i(por. G. I. 149), b ą d ź te ż m o g ła b y ć s fo rm u ło w a n a w p o staci tu to ris optio.
G. I. 150— 153:
I n p e rso n a ta rn e n uxoiris q u a e in m a n u est, irecepta est e tia m tu to ris o ptio, id e st u t lic e a t e i p e r m itte r e q u em veli't ip sa tu ta r e m sib i o p ta re , hoc m o d o T IT IA E U X O RI M EAE T U T O R IS O P T IO N E M DO. Q uo c asu lic e t u x o ri ( tu to re m o p ta r e ) v e l i n o m n es ires v el im umaim fo rte a u t duas. C eteruim a u t p le n a optio d a tu r a u t am gusta. P le n a ita d a r i so let, u t p ro x im e s u p ra d ix im u s. A m gusta ita d a r i so let T IT IA E U X O R I M EA E T U T O R IS O P T IO N E M D U M TA X A T SEM EL
13 Por. G. I. 192.
14 P or. P. Z a n n i n i , S tu d i su lla tu te la m u lie r u m , II. P ro fili s tr u t- tu r a li e v ic e n d e sto ric h e d e W istitu to , Milamo 1079, s. 1 i n. (cap. I) WTaz z bogatą literaturą.
15 Z agad n ien ie cza su p o w sta n ia tu te la te s ta m e n ta r ia n ic b ędzie tu b li że j poru szan e. Por. w ty m w z g lę d z ie ro zw a ża n ia P. Z a n n i n i e g o, dsz. cy t., s. 69, 105 i n., k tó ry w b rew d o ty ch cza so w ej dok tryn ie dow odzi, iż tu te la te s ta m e n ta r ia p o w sta ła dopiero w dradze in terp retacji u sta w y X II tab lic.
16 Z m ian y in terp olacyjn e, k tó re n ie zm ien ia ją se n su fragm en tu o m a w ia S. S o l a z z i , S tu d i su lla tu te la . II. S u lle tr a c c e d e l „ tu to r m u lie -
r is ”, Scritti, III, s. 93 i n.
[5] T u te la m u lie ru m 243
DO, a u t D U M T A X A T B IS DO. Q uae o p tio n es p lu rim u m in te r se d iffe ru n t. Nam, q u a e p le n a m o p tio n em h a b e t, p o te st se- m e l e t b is e t t e r e t sa e p iu s tu to r e m o p ta re ; q u a e v e ro amgu- sta m h a b e t o p tio n em , s i d u m ta x a t .semel d a ta est optio, am - p liu s q u a m se m e l o ptaxe n o n portest; si dum rbaxat bis, a m p liu s q u a m b is optam di fa c u lta te m n o n h a b e t.
J a k w y n ik a z p rz e k a z ó w G aiu sa tu to ris optio m o g ła b y ć p len a lu b a u g u sta , czyli tu to r m ógł b yć w y b ie ra n y d o w o ln ą ilość гаку, n a w e t do posizczególnych czynności, lu b ściśle o k re ślo n ą ilość w y znaczoną z g ó ry p rz e z te stu ją c e g o . T u to ris optio d o ty czy ła je d n a k ty lk o żony 18 (G aiu s p o w ta rz a za k a ż d y m ra z e m słow o uxor), w in n y c h zaś w y p a d k a c h te s tu ją c y m u sia ł w y zn acz y ć tu to ra im ie n nie.
T u to ris optio, ja k to w y n ik a z p rz e k a z u L iw h isza, is tn ia ła ju ż 19 w II w . p.n.e.
L iv. 39.19.5:
... u tiq u e F a e c e n ia e H isp alae d a tio , dem inutio', gen tis e n u p tio , tu to r is o p tio ite m esset, q u a si ei v ir te s ta m e n to dediisset... C y to w a n y fra g m e n t (ток 186 p.n.e.) d o ty czy r e p r e s ji w sto su n k u do u cze stn ik ó w B accanalia
20
o ra z n a g ro d y , ja k ą w d ro d ze s p e c ja l n ie u c h w alo n e g o SC o trz y m a ła w yzw olenioa H isp a la F a e c e n ia za p rz y c z y n ie n ie się do w y k ry c ia sprzysiężem ia. W śród liczn y ch n a g ró d o trz y m a ła o n a p rz y w ile j tu to ris optio, quasi ei v ir te sta m e n to dedisset.C hoć tu to r is optio d o ty czy ła ty lk o żony, to je d n a k b y ła n ie w ą t p liw ie p rz e ja w e m d e k a d e n c ji sam ej in s ty tu c ji tu te la m u lie ru m , g d y ż d a w a ła w d o w ie m ożność w y b o ru , o raz z m ia n y 21 n ie w y g o d n e go d la n ie j o p ie k u n a . W idać w ięc, że ju ż w II w. p.n.e. p o w sta ła in s ty tu c ja , k tó ra p rz y c z y n ia ła się do u p a d k u , a n ie do ro zw o ju tu te la m u lie r u m , a w ięc już w ty c h czasach m ożna zauw ażyć p ie rw sze p rz e ja w y p rz e ż y tk u op iek i n a d k o b ie ta m i22.
K o b ieta, k tó r a n ie m ia ła a n i o p ie k u n a z te s ta m e n tu , a n i u s ta
18 Por. na te n tem a t szczeg ó ło w e rozw ażan ia P. Z a n n i n i e g o , dz. cyt., s. 90 i n. w raz z cy to w a n ą literatu rą.
19 Por. te ż P la u t, T ru e. 859; co do p ó źn iejszy ch c za só w L e x m u n .
S a lp en s. caip. 22, a ta k że litera tu r ę o m a w ia ją cą te fra g m en ty zastaw ion ą
u P. Z a n n i n i e g o , dz. cy t., s. 86 i n.
20 Por. P. Z a n n i n i , dz. cy t., s. 84 i n.; G. F r a n c i o s i, C lan
g e n tilizio e s tr u ttu r e m o n o g a m ic h e 3, Naipoli 19813, s. 23 i n., 47 i n.
oraz cy to w a n ą ta m litera tu rę.
21 Por. S. W r ó b l e w s k i , Z a ry s w y k ła d u p r a w a r z y m s k ie g o . K ra
k ó w 1916, s. 293; in a czej W. K o z u b s k i , O p ie k a n ad k o b ie ta m i w p r a w ie r z y m s k im , K ra k ó w 1922, s. 39.
22 Por. P. B o n f a n t e , dz. cyt., s- 562; M. K a s e r , R PR 2, I, s. 369; P. Z a n n i n i , dz. cyt., s. 80, 108.
244 M. Zabłocka 16]
w ow ego m ogła, n a p o d staw ie le x A tilia 23, zw ró cić się do u rz ę d n i k a 24 z p ro śb ą o w y zn aczen ie jej tu to ra , k tó r y b y ł n a z y w a n y w ty m w y p a d k u tu to r A tilia n u s.
G. I. 185:
S i cud n u llu s o n m in o tu to r s it, ei d a tu r in u r b e R om a ex le g e A tilia a p r a e ta r e urbaino e t rn aio re p a r te trib u n o ru m p le b is, qud A tilia n u s tu to r vo catu r;...
U lp. X I. 18:
L e x A tilia iu b e t m u lie rib u s pupdllisve n o n h a b e n tib u s tu to re s d a r i a p r a e to r e e t m a io re pairte trib u n o ru m p lebis, quos t u to r e s A tilia n o s appeLLamus...
U ch w ale n ie le x A tilia św iadczyło o u m o c n ie n iu in s ty tu c ji tu te la m u lie r u m i w y d a je siię, iż n ie p o w in n o w y p rz e d z a ć w czasie stw o rz e n ia m ożliw ości tu to r is optio — in s ty tu c ji o sła b ia ją c e j tu te lę .
Je d n a k ż e od ra z u n a le ż y zau w aży ć, iż tu to r A tilia n u s m ógł b y ć u sta n o w io n y je d y n ie n a w y ra ź n ą p ro śb ę k o b ie ty 23, czyli, że m ogły z d a rz y ć się w y p a d k i, k ie d y to k o b ie ta n ie d o k o n y w a ła żadn y ch czynności w y m a g a ją c y ch d la sw e j w ażn o ści a u cto rita s tu t o r a 26 i w z w ią z k u z ty m n ie z w ra c a ła się z p ro ś b ą o w y zn aczen ie jej ta k ie g o 27. O czyw iście k a ż d a k o b ie ta m o g ła p ro sić o u sta n o w ie n ie d la n ie j tu to r a z góry, p re w e n c y jn ie , p rz e d d o k o n y w a n ie m k o n k re t n y c h czynności, a le niie m u sia ła te g o czynić i m o g ła p rzez całe sw e życde pozo staw ać b e z tu to ra .
Z a istn ia łe j s y tu a c ji z d a je się n ie d o strz e g a ć A u g u s t28. D o p ro
23 D a ta u c h w a le n ia te j u sta w y n ie jest p ew n a. P raw d op od ob n ie b y ł
to p le b isc y t z 210 r. p.n.e. Por. G. R o t o n d i , L eg es p u b lic a e p o p u li ro m a n i, M ilan o 1912, s. 275 i n .; R. T a u b e n s c h l a g , R.E. X II,
1925, sap. 2330, s.v. L e x A tilia ; E. S a c h e i s , R.E. V II a*, 1948, szp 11512 i n . s.v. T u te la ; A . W a t s o n , dz cyt., s 123; C. A. M a s b h i ,
T u te la , fe d e c o m m e s si, c o n tr a tti r e a li (O m issio n i n el m a n o s c ritto V e
ro n e se d e lle I s titu z io n i d i G a io ), S tu d i V o l terna, IV, M ilan o '1971, s. 681;
M. K a s e r , R P R 2, I, s. 357; J. M o d r z e j e w s k i , A p ro p o s d e la tu te lle d a tiv e d es fem m es dans l’Ê g y p te rom ain e, A k ten des X III. I n te r
n a tio n a le n P a p y ro lo g en k o n g resses M arburg/L ahn il971, M ünchen 1974, s. 273 n. 9; R. V i 1 1 e r s , R o m e e t le d r o it p r iv é , P aris 1977, s. 241; P. Z a n n i n i , dz. cy t., s. 114 n. 4.
24 N a tem a t u rzęd n ik ów p o w o ła n y ch do u sta n a w ia n ia tu tora por. S. S o 1 a z z i, C on sole e p r e to r e u rb a n o n e lla „ d a tio tu to r is ”, Scrittd,
II, s. 393 i n.; S. P e r o z z i , G aio 1.85 e d I. 1.20.3, S c r itti giuridici,
III, M ilano 1948,s. 243 i n.; F. G r e l l e , C o n so li e „ d a tio tu to r is ” in
1.1.20,3, L ABEO 13, 1967, s. 194 i n.; M. K a s e r, R PR 2, I, s. 357.
25 Por. P. Z a n n i n i , dz. cyt., s. 118 i n., 1310 i n. k tó ry podkreśla, że tu to r A tilia n u s m ógł b yć u sta n o w io n y ty lk o n a prośbą k o b iety za in tereso w a n ej p rzy ta cza ją c na p op arcie tej h ip o tezy liczn e źródła.
26 N a tem a t czy n n o ści k o b iet w y m a g a ją cy ch a u c to r ita s tu to r is por. W. K o z u b s k i , dz. cyt., s. 24 i n.; S. P e r o z z i , P ro b iern i d i origin i, III. T u te la , S critti, III, s. 539 i n.; M. K a s e r , R PR 2, I, s. 277 i n.
27 P or. P. Z a n n i n i , dz. cy t., s. 135, 139 i n. 28 Por. F. S c h u l z , dz. cyt., s. 181.
■F] TuteLa m u lieru m 245 w ad ził o n b o w iem d o u c h w a le n ia le x Iu lia e t T itia 29, k tó ra m ia ła u z u p ełn iać le x A tilia .
G. I. 185:
... in provdmdiis veiro a p ra e s id ih u s p ro v in c ia ru m <ex) lege Iu lia eit T itia .
U lp. X I. 18:
... S ed q u ia le x A tilia R om ae ta n tu m locum h a b e t, leg e Iu lia e t T itia p ro sp e c tu m est, u t in p ro v in c iis q u o q u e sim ilite r
a praesddiiibus eairum d e n tu r tu to re s.
J a k in fo rm u ją ju ry śc i, w w y p a d k u b r a k u tu to r a u staw o w eg o czy te stam en to w e g o , n a p ro w in c ji w y zn acz ają go p ra esid es pro- vinciae. P o n ie w a ż je d n a k u s ta w a ta m ia ła b y ć sto so w a n a p o d o b n ie ja k le x A tilia , o w y zn aczen ie tu to r a p o w in n a izwrócić się sam a k o b ie ta (nie b y ł o n w y z n acz an y z u rzęd u ). Powyżsize p rz e p isy zd a ją się odnosić p rz e d e w sz y stk im d o w y p ad k ó w , g d y bez tu to ra izostaw ała lib e rtin a 30, ale m o g ły o n e sta n o w ić p o d sta w ę ró w n ie ż d la w y z n acz an ia tu to r a d la w o Ino u ro d zo n e j k o b ie ty w z m a c n ia ją c ty m sam y m in s ty tu c ję tu te la m u lie r u m .
A u g u st „ p o tw ie rd z ił” ró w n ie ż is tn ie n ie tu te li d la k o b ie t w sw ych u sta w a c h m a łż e ń sk ic h 31 jed n o cześn ie — z a p e w n e z u p ełn ie n ie św ia d o m ie — c z y n ią c t u p ie rw sz y w y ją te k . M ając n a w zg lęd zie je d y n ie cele p ro k re a c y jn e , ch cąc zachęcić R z y m ian do z a w ie ra n ia zw iązk ó w m a łż e ń sk ic h i p o siad a n ia licznego p o to m stw a, p o stan o w ił w le x Iu lia e t P apia P oppaea, iż k o b ie ta , k tó r a u ro d z i o k re ślo n ą ilość dzieci (3 in g en u a , 4 lib e r tin a ) s ta je się w o ln a od o p ie k i32.
G. I. 145:
... ta n tu m e n im e x le g e Iu lia e t P a p ia P o p p a e a iu r e lib e ro - r u m tu te la lib e r a n tu r fem in ae.
29 Ź ródła n a su w a ją w ą tp liw o ś c i co do teg o czy b y ła to jed n a czy d w ie usitawy oraz co do d a ty , czy te ż dat ich u c h w a len ia . N a tem at różn ych h ip otez por. G. R o t o n d i , dz. cy t., s. 333, 439 i n.; R. T a u b e n s c h l a g , R.E. X II, 1925, szp. 2392 i n., s.v . L e x Iu lia e t T itia ; B. B i o n d i , L eg es p o p u li ro m a n i (A cta d iv i A u g u sti, 1946), S critti, II,
s. 282, s.v. L e x Iu lia d e tu to r e da n d o ; E. S a c h e r s , dz. cyt., szp. 1513; S. S o l a z z i , S tu d i su lla tu te la V II. U n c a p ito lo d e lla le x T itia , Scxitti, III, s. 136 i n.; oraz La „d a tio tu to r is ” n e lle ta v o le tte d i E rco-
lano, LABEO 2, 1956, s. 8 n. 4; G. L o n g o , N N D I IX , 1965, s. 823, s.v. L e x T itia d e tu te la ; C. A . M a s c h i , dz. cyt., s. 681; M. K a s e r , R PR 2, I, s. 357; J. M o d r z e j e w s k i , dz. cy t., s. 273 n. 8. Za hipo tezą u ch w a len ia jed n ej u sta w y w r. 31 p.n.e., a w ię c za p a n o w a n ia A u g u sta op ow iad ają się F. S c h u l z , dz. cyt., s. 168; V. A r a n g i o - R u i z ,
D ue n u o v e ta v o le tte d i E rcolano r e la tiv e a lia n o m in a d i tu to r i m u lie b r i,
S tu d i in onorei d i P . D e F ran cisci, I, M ilan o 1956, s. 10. 30 Por. W. K o z u b s k i , dz. cy t., s. 16.
31 N a tem at tzw . u sta w m a łżeń sk ich por. R. A s t o 1 f i, La le x Iu lia e t P a p ia , P a d o v a 1970, oraz c y to w a n ą ta m litera tu r ę.
32 N a tem a t iu s tr iu m lib e r o r u m por. m ój arty k u ł Iu s tr iu m lib e ro ru m
w u s ta w o d a w s tw ie d y n a s tii ju lijs k o - k la u d y js k ie j, P ra w o K an on iczn e
246 M. Zabłocka [8] G. I. 194:
T u te la a u te m lib eran itu r in g e n u a e q u id e m tr iu m (lib e ro ru m iu re , lib e rtln a e v e ro q u a ttu o r, si in p a tro n a ) lib e ro ru m v e eiu s legfitima tu te la sin t; n a m c e te ra e q u a e a lte riu s g en eris tu ta r e s h a b e n t [v e lu t A tilia n o s a u t fid u c iaries,] tnkum lib e ro r u m iu r e tu te la lib e ra n tu r.
P ie rw sz y m i w ię c k o b ie ta m i, k tó re iz m o cy p ra w a (na p o d sta w ie le x Iu lia e t P apia Poppaea) zo stały zw olnione z o p iek i b y ły m a tk i, k tó re fa k ty c z n ie u ro d z iły tr o je (czw oro) dzieci.
W aa łe j ro zciąg ło ści zaszłe ju ż z m ia n y z a u w a ż y ł je d n a k d o p iero K lau d iu sz. S p o w o d o w an e to b y ło b y ć m oże fa k te m , iż w y c h o w y w ał się o n w o to czen iu św ia tły c h , sam o d z ieln y ch k o b ie t 33, k tó ry c h p o czy n an ia m o g ły b y ć je d y n ie k rę p o w a n e p rz e z o p iekunów . C esarz te n n a d a ł p rz y w ile j iu s tr iu m lib e ro ru m k o b ie to m z a jm u ją c y m się b u d o w ą o k rę tó w p rzezn aczo n y ch do p rze w o zu z b o ż a 34, czym ro z szerzy ł k a te g o rię k o b ie t zw o ln io n y ch z op iek i.
Svet. C laud. 18.2— 19:
... e t miaves m e rc a tu ra e causa fa b ric a n tib u s m a g n a com m oda consrbituit p ro condiciione cu iu sq u e:... femimis iu s IIII lib e ro ru m ;...
P rz e d e w sz y stk im je d n a k d o p ro w ad ził o n do u c h w a le n ia le x C la u d ia 35, k tó r a m ia ła p rzeło m o w e znaczen ie d la tu te la m u lie - r u m 36, zn o siła b o w ie m a g ita c y jn ą tu te lę w o b ec k o b ie t w o ln o u ro d zo - nych. G. I. 157: E t d i m q u id e m , q u a n tu m a d leg am X II ta b u la r u m a ttin e t, e tia m fe m in a e a g n a to s h a b e b a n t tu to re s. S ed p o stea le x C la u d ia la ta e st, qu ae q u o d ad fem im as a ttin e t, (a g n a to ru m ) tu - te la s su stu lit;... G. I. 171:
S ed q u a n tu m a d a g n a to s pertiineit, n ih il h oc tem potre d e ces- sic ia tu te la q u a e ritu r, cum a g n a to ru m tu te la e in fem in is le g e C la u d ia s u b la ta e sint.
33 Par. G. M a y , L ’a c tiv ité ju r id iq u e d e l’E m p e re u r C la u d e, R H D 15, 1936, s. 325.
34 D o k ła d n iejsze rozw ażan ia n a te m a t teg o p r z y w ile ju por. m ój a rty - fcuł lus triu m lib eroru m , 's. 259 i nj.
35 N a te m a t d ato w a n ia le x C la u d ia m ięd zy ro k iem 44 a 49 n.e. por. B. K ü b 1 e r, Ü b e r d a s iu s lib e ro ru m d e r F ra u en u n d d ie V o rm u n d sc h a ft d e r M u tte r , ZSS 30, 1909, s. 165; G. R o t o n d i , dz. cyt., s. 467; R. T a u b e n s c h l a g , R.E. X II, 1925, szp. 2340 i n., s.v. L e x
C la u d ia 5; E. S a c h e r s , dz. cyt., szp. 1598; G. L o n g o , N N D I IX , 1965, s. 804, s.v. L e x C la u d ia d e tu te la .
36 Por. S. W r ó b l e w s k i , dz. cyt., s. 294; L. P e p p e, P o sizio n e g iu rid ic a e ru o lo so cia le d é lia don n a ro m a n a in e tä re p u b b lic a n a , M i
19] T u te la m u lieru m 247
U lp. X I. 8:
Q u a n tu m a d aginatos p e rtin e t, h o d ie cessicia tu te la n o n p ro - cedit, quoniaim p e rm issu m e r a t in iu re ce d ere tutelaon fe m i- narum . ta n tu m , n o n e tia m m a sc u lo ru m , fem óm arum a u te m lé g itim a s tu te la s le x C la u d ia siŁstulit e x c e p ta tu te la p a tro n o - ru m .
U ch w alen ie le x C la u d ia u w a ln ia ło k o b ie ty od n a jb a rd z ie j u c ią ż liw e j opieki, ja k ą b y ła piecza s p ra w o w a n a p rz e z a g n ató w , k tó rzy , m a ją c n a u w a d z e cele m a ją tk o w e ja k o n a jb liż s i sp ad k o b iercy , s ta r a ją c się n ie dop u ścić d o u szczu p len ia p rzez k o b ie ty ic h m a ją tk u , n ie w y ra ż a li zgody n a p la n o w a n e przez n ie czynności.
W praw dizie p o sta n o w ie n ia le x C laudia o d n o siły się ty lk o do o p ie k i u sta w o w e j, je d n a k w y d a je się, że ty m sa m y m o p ie k a w sto s u n k u do w o ln o u ro d zo n y ch k o b ie t zaczęła z a m ie rać 37, g d y ż m ogły o n e te r a z sam o d zieln ie d o k o n y w ać czynności p r a w n y c h 38.
Po zn iesien iu o p ie k i u sta w o w e j, d la k o b ie t w o ln o u ro d zo n y ch p o z o sta w a ł ty lk o tu to r A tilia n u s , o k tó re g o m u sia ła o n a sam a prosić, lu b tu to r te sta m e n ta riu s. W iadom o je d n a k , iż ty c h tu to ró w m ogła k o b ie ta zm u sić d o u d z ie le n ia je j in te rp o sitio a u cto rita tis.
G. I. 192:
S an e patroinorum e t p airen tu m le g itim a e tu te la e v im a liq u a m h a b e re in te lle g u n tu r eo, quod h i n e q u e a d te s ta m e n tu m f a c ie n d u m n e q u e a d r e s m a n c ip i a lie n a n d a s n e q u e ad o b lig a- tio n e s su sc ip ie n d a s a u c ta re s fie ri c o g u n tu r, p ra e te rq u a m si m a g n a causa a lie n a n d a ru m re r u m m an cip i o b lig a tio n isq u e suscipiem dae in te rv e n ia t;...
G. I. 190:
... m uilieres emim q u ae p e rfe c ta e a e ta tis su n t, ip sa e sib i n e - g o tia t r a c ta n t e t in q u ib u sd a m cau sis dicis g r a tia tu to r in te r- p o n it a u c to rita te m suam , saepe e tia m in v itu s a u c to r fie ri a p ra e to re co g itu r.
J a k w y n ik a z p rz e k a z ó w ju ry s ty tu to r u sta w o w y n ie m ógł być zm uszony do w y ra ż e n ia zgody n a d o k o n an ie a k tu w y m ag ająceg o in te rp o sitio a u c to rita tis, c h y b a że z w ażn y ch pow odów . N a to m ia st tu to r A tilia n u s i te s ta m e n ta riu s m ógł b y ć zm uszony przez p r e to ra do w y ra ż e n ia zgody, d la te g o te ż ci o s ta tn i s ta li się ty lk o fig u ra n ta m i p r z y d o k o n y w a n e j czynności d pow oli ,zaczęli w ogóle zanikać.
P o n a d to ju ż od dłuższego czasu k o b ie ta m ogła pozbyć się n ie 37 Por. E. S a c h e r s , dz. cyt., szp. 1591; A. G a r c i a G a r r i d o , dz. cy t., s. 143; L. P e p p e, dz. cyt., s. 51.
38 Co do m o żliw o ści w y zw a la n ia n iew o ln ik a por. F rag. Dos. 15: M ulier s in e tu to r is au cto rita te in te r amdcos m a n u m ittere n o n potest, n is i iu s lib ero ru m habeat: tuńc e n im et v in d io ta sin e tu to re pat e s t m anum ittere. Co do sk u tk ó w w y z w o le n ia się sipod op iek i por. W. K o z u b s k i , dz. cyt., s. 37; E. S a c h e r s , dz. cyt., szp. 1598.
248 M. Zabłocka [10]
w y g o d n eg o tu to r a 39 z a pom ocą co em p tio tu te la e evita.nd.ae causa 40. G. I. 115:
... s i q u a v e lit quos h a b e t tu to r e s d e p o n e re e t a liu m mancisci, illis au cto n ib u s co em p tio n em fa cit; d e in d e a c o e m p tio n ato re re m a n c ip a ta ei cu i ip sa v e lit, e t a b eo v in d ic ta m anum iissa in c ip it euim h a b e re tu to re m , (a ) quo m anum istsa est; qud t u to r fid u c ia r ie s diicitur, sicu t in fe riu s a p p a re b it.
N ależy te ż p rz y p o m n ieć SC, k tó re p o zw alało kobiecie, w w y p a d k u nieo b ecn o ści tu to ra , n a w y stą p ie n ie z p ro śb ą o w y zn acze n ie je j now ego o p iek u n a .
G. I. 173:
P ra e te r e a se n a tu sc o n su lto m u lie rib u s p e rm issu m est ćn a b - se n tis tu to r is lo cu m a liu m p e te re ; q u o p e tito p r io r desimit; n e c in te r e s t q u a m lo n g e a b s it is tu to r.
W y d a je się, iż o m a w ia n e SC m ia ło p o czątk o w o aaistosowamie ta k w sto su n k u d o k o b ie t w olnouirodzonych, ja k i w yzw olenie, g d y ż b y ł to sposób u n ik n ię c ia tu to r a u staw o w eg o , k tó re g o w zasadzie n ie m ożna by ło zm u sić do w y ra ż e n ia izgody n a d o k o n a n ie d a n e j c z y n ności. W w y p a d k u in n y d h o p iek u n ó w , co b y ło w sp o m n ia n e p o w y żej, p r e to r m ó g ł zm usić tu to r a d o u d z ie le n ia a u cto rita s, p rz e z co in s ty tu c ja tu to r a s tra c iła n a zn aczen iu . W w y p a d k u nieobecności p a tro n a ty lk o czasam i, w p e w n y c h okolicznościach w yliczonych p rz y k ła d o w o p rz ez G aiusa w G. I. 176— 181, m ożna b y ło p ro sić o w y zn aczen ie no w eg o o p iek u n a.
N a p o d sta w ie o d n alez io n ej ta b lic z k i z H e rc u la n u m 41 m ożna po k u sić się o b liższe d a to w a n ie 42 teg o SC.
C assiu s C r[isp u ]s I l u i r e x d e c u rio n u m d e cre[to ]
{quo n e a b ] iu sto tu to r e [tutela] [ab eat ex ] leg e Iu lia
{Titia e t e x s-c- ait(?)] [A resc]usae (?) Q- V ib id iu s [a] m p lia tu s s it tu to [r]
O m aw ian e S C — je d n o czy w ięk sza ilość 43 SC, bo jed n o m ogło dotyczyć w y p a d k u n ieobecności tu to ra , ró w n ie ż p a tro n a (G. I. 176), in n e w y p a d k u mdedojrziałego sy n a p a tro n a , o p ie k u n a cho reg o u m y sło w o lu b niem eg o (G. I. 177— 180) — m u sia ło zostać u ch w a lo n e po 39 Por. rozw ażan ia S . W r ó b l e w s k i e g o , dz. cy t., s. 294; M. K a - s e r a , R PR 2, I, s. 324.
40 P or. te ż U lp . X I. 5.
41 Por. V . A r a n g i i o -R u i z, dz. cy t., s. 3 i n.; P raca M. D e l l a C o r t e , Ija p a ro la d e l p a ssa to , V I, 1951, s. 224 i n. jest m i n ie d o
stęp n a.
42 Por. J. M o d r z e j e w s k i , dz. cyt., s. 287 i n.
43 Por. E. V o l t e r r a , N N D I X V I, 1969, s. 1074, s.v . S en a tu s C o n su lta n r 164, oraz M. K a s e r , RPR2, I, s. 369.
[1 1 ] T u te la m u lieru m 249 l e x I u lia d e m a r i t a n d i s o r d in ib u s , k tó rą ja k o w z ó r p o w o łu je G a iu s w G. I. 178, a p rz e d 79 ir. n.e., p o n iew aż ta b lic z k a z H ero u - la n u m p raw d o p o d o b n ie 4* p o w o łu je, o b o k l e x I u l ia i T it ia , ró w n ież SC. B io rąc pod u w a g ę k ie ru n k i d ziała ln o ści le g isla c y jn y c h cesa rz y p a n u ją c y c h w ty m o k re sie, n a le ż y p rzy p u szczać, iż ce sarzem , k tó ry d o p ro w a d z ił d o u c h w a le n ia o m a w ian eg o SC b y ł K la u diusz. Z w ażyw szy, iż po l e x C la u d ia p rz e s ta ła istn ie ć o p ie k a u s ta w ow a k o b ie t w o łn o u ro d zo n y ch m ożna za sta n o w ić się, czy p o w y ż sze SC n ie zo stało u c h w a lo n e jesizeze p rz e d tą u s ta w ą , o sła b ia ją c o p iek ę u sta w o w ą p rz e d je j d e fin ity w n y m zniesieniem . N ależy te ż zauw ażyć, iż nia s k u te k u c h w a la n ia o m a w ia n e g o SC (jednego czy k ilk u , o czym w sp o m n ia n o w yżej) d o p ro w ad ził K la u d iu sz ró w n ie ż d o o sła b ie n ia tu te li u sta w o w e j p a tro n ó w .
B io rą c p o d u w a g ę ta k i s ta n rzeczy K la u d iu sz w ogóle n ie z a j m u je sćę sp o so b am i p o w o ła n ia tu to ra d la k o b ie t p rzez u rz ę d n ik a . S v et. C lau d . 23.2:
Sanxiit u t p u p illis e x tr a ordi/nem tu ta r e s a co n su lib u s d a - re n tu r...
Z p rz e k a z u Sw etoniusiza w y n ik a , iż n o w ą m a g is tr a łu r ą p o w o ła n ą d o u s ta n a w ia n ia tu to r a b y ł o d p a n o w a n ia K la u d iu sz a k o n s u l45. K o n su l je d n a k , ja k w y n ik a to zie słó w h isto ry k a , m ó g ł u sta n o w ić t u to r a d la p u p ila czy li d la nied o jrzałe g o . S w eto n iu sz n ie w sp o m i n a o m ożliw ości u s ta n o w ie n ia tu to r a d la k o b ie ty , z czego m ożna w y ciąg n ąć w n io se k , iż p ra w d o p o d o b n ie ta k a s y tu a c ja w ogóle n ie b y ła b ra n a p o d u w a g ę p rz e z K la u d iu sz a , z w o len n ik a zn iesien ia t u te li n a d k o b ietam i.
R ów nież p r a e t o r t u t e l a r i u s p o w o łan y p rz e z M a rk a A u reliu sza zd a je się zajm ow ać ty lk o u sta n a w ia n ie m tu to ra d la n ie d o jrz a ły c h , gdyż do jego k o m p e te n c ji m iało n ależeć u s ta n a w ia n ie tu to ró w , k tó ry c h p o p rz e d n io u s ta n a w ia ł k o n s u l46.
SHA. M arc. 10.11:
... p ra e to re m tu te la r e m (prim us fecit, c u m a n te tu ta r e s a con- su lib u s p o sc e ren tu r,...
T ru d n o oczekiw ać, b y K la u d iu sz znosząc o p iek ę u staw o w ą, w y d a ł ro z p o rz ą d ze n ia odnoszące się do o p ie k i te sta m e n to w e j. M ogło się bow iem w k o n k re tn y m w y p a d k u okazać, ze w zg lęd u n a in d y w id u a ln e, p sy ch iczn e p re d y sp o z y c je d a n e j k o b ie ty , iż do śm ierci m ęża czy o jc a p iecza n a d w d o w ą lu b c ó rk ą w y d a w a ła się sp o rzą d z a ją c e m u te s ta m e n t p o trz e b n a . R ów nocześnie p o p rzez w y d a n ie p o
44 N a tem a t rek o n stru k cji por. V. A r a n g i o -R u i z, dz. cyt., s. 4
oraz n. 2 na tejże str o n ie ; J. M o d r z e j e w s k i , dz. cyt., s. 272 oraz 2185, 288.
43 Por. litera tu r ę c y to w a n ą w nocde 24.
45 N a tem a t k o m p eten cji jaikie m iał p r a e to r tu te la r iu s por. M. K a s e r , R PR2, I, s. 360, oraz D as rö m isch e Z iv ilp r o z e s s r e c h t, M ünchen 1966, s. 365 n. 32.
250 M. Zabłocka [12]
sta n o w ie ń d o ty czący ch t u t e l a t e s ta m e n ta r i a cesarz in g e ro w a łb y w ta k p r y w a tn y a k t, ja k im je st te sta m e n t.
R ó w n ież z n ie sie n ie w ogóle o pieki w y z n aczan ej przez m a g is tra - tu r ę niie b y ło b y w k a ż d y m w y p a d k u w łaściw e. M ogły bow iem zd a rz y ć się w y p a d k i, gdy k o b ie ta p o trz e b o w a ła pom ocy, k tó rą u z y sk iw a ła każd o razo w o , lu b te ż n a o k re ślo n y czas w fo rm ie w y znaczonego je j p rz e z m ag istratu irę .tutora.
D lateg o w ięc G aius p o d a je p rz y k ła d y u sta n o w ie n ia tu to ra w t e sta m e n c ie o ra z in fo rm u je , iż sam a k o b ie ta m ogła prosić m a g is tra tuirę o w y z n aczen ie je j tu to ra .
R e a su m u ją c , p ie rw sz y m p rz e ja w e m u p a d k u in s ty tu c ji t u t e l a rn u - l i e r u m b y ła n ie w ą tp liw ie tu to ris o p tio , d z ię k i k tó re j k o b ieta , ale ty lk o żona, imogła d o konyw ać n a w e t w ie lo k ro tn e g o w y b o ru tu to ra. Z n a m ie n n e je s t tu n a stę p u ja c e sfo rm u ło w a n ie G aiusa.
G. I. 150:
... Q uo casu lic e t u x o ri (tu to re m o p ta re ) vel in om nes re s v e l in uniam fo rte a u t duas.
Ze słó w ju r y s ty z d a je się w y n ik ać, iż żona w w y p a d k u o p ti o tu t o r i s m o g ła w y b ra ć o p ie k u n a ty lk o co d o je d n e j czy dw óch sp ra w . Czy oznacza to, iż wsitosaunku do p ao z sta ły c h (zw łaszcza nie w y m a g a ją c y c h i n t e r p o s i t i o a u c t o r i t a t i s) m o g ła ona p ozostaw ać bez opieki?
Od czasów A u g u sta k o b ie ty m a ją c e tr o je (czworo) dzieci b y ły w o ln e w ogóle od tu te li. D opiero je d n a k d zia łaln o ść K lau d iu sza, g łó w n ie n a s k u te k u c h w a le n ia l e x C la u d ia (nie m ożna je d n a k za p o m in ać o rozstzerzeniu p rz y w ile ju iu s t r i u m li b e r o r u m ora z p o m in ięciu kobieit p rz y p o w o ły w an iu n ow ego u rz ę d n ik a k o m p e te n tn e g o do u sta n a w ia n ia tu to ra , a ta k ż e o SC n a m ocy k tó re g o
w w y p a d k u n ieo b ecn o ści tu to ra m ożna b y ło p ro sić o u sta n o w ie n ie in n eg o , n a s k u te k czego doszło d o o sła b ien ia ró w n ie ż t u t e l a l é g i ti m a p a tro n ó w ) spow odow ała ca łk o w ity z a n ik 47 t u t e l a m u l ie r u m w sto su n k u d o k o b ie t w olnourodzonych. G aiu s w sp o m in a ją c zap ew n e w ce la c h d y d a k ty c z n y c h o is tn ie n iu i ro d z a ja c h t u t e l a m u l ie r u m , p rz y w ią z u je p ra k ty c z n e zn acze n ie je d y n ie d o o p ie k i n a d w yzw olenieam i. W y n ik a to z n a s tę p u ją cych s tw ie rd z e ń ju ry sty . G. I. 190:
F e m in a s v e ro p e rfe c ta e a e ta tis in tu te la esse fe re n u lla ptretdosa r a tio suasisse v id etu r...
O d m aw iając tu te la m u l i e r u m ju r y s ta pisze, iż u z a sa d n ie n ie je j niie m ia ło ża d n e j liczącej się p o d staw y . U żyw a p rz y ty m i n f in i - t i v u s p e r f e c t i co oznacza, iż n ie ty lk o w e w sp ó łczesn y ch m u cza 47 P or. A . G a r c i a G a r r i d o , dz. cyt., s. 143; S. W r ó b l e w s k i , dz. cy t., s. 294. Por. też J. M o d r z e j e w s k i , dz. cy t., s. 294; P. Z a n - n i n i, dz. cyt, s 29.
[131 T u te la mulienuim 251
sach, a le ta k ż e p o p rzed n io , k ie d y ta o p iek a (istniała, n ie m ia ła ona u z a sa d n ie n ia . S tą d m o żn a w y ciąg n ąć w niosek, iż t u t e l a m u l ie r u m
n ad w sz y stk im i k o b ie ta m i is tn ia ła w cześn iej, a o b ecn ie z a n ik ła. N a stę p n ie ju ry s ta te n p o d k re śla , że je d y n e p ra k ty c z n e zn acze n ie m a t u t e l a le g i ti m a .
G. I. 192:
Saine p a tro n o ru m e t p a re n tu m leg itim a e tu te la e v im a liq u a m h a b e re im telleguntur...
W iadom o’. je d n a k z .inmych fra g m e n tó w tegoż ju r y s ty (G. I. 157, 171), iż t u t e l a l e g i t i m a <w s to s u n k u do k o b ie t w oln o u ro d zo n y ch została zn iesio n a p rzez K la u d iu sz a . P o zo staje w ięc t u t e l a le g i t i m a
sp ra w o w a n a p rz e z p a tro n ó w . P o zo staw ien ie tego ro d z a ju o p iek i m iało je d n a k m iwzględzde n ie d o b ro k o b iety , lecz w y łączn ie cele m a ją tk o w e , g dyż p a tr o n ta k i dziedziczył po w yzw olenścy.
G. I. 192:
... e aq u e o m n ia ip s o ru m cau sa conlstituta sumt, u t, q u ia ad eos iintestatasrum m o rtu a ru m h e r e d ita te s p e r tin e n t, n e q u e p e r te s ta m e n tu m ex clu d am tu r a b h eireditate n e q u e a lie n a tis p r e - tiosioiribus r e b u s su sc e p to q u e a e re a lie n o m in u s lo cu p les a d eos h a re d ita s p e rv e n ia t.
To, że za czasó w G aiu sa is tn ia ła ty lk o tu te la w sto su n k u do w y zw olenie, zd aje się w y n ik a ć ró w n ie ż ze sfo rm u ło w a ń p o n iżej ro z w aża n y c h fra g m e n tó w .
O m a w iają c p rz y k ła d y tu to ró w a lt e r i u s g e n e r i s , w sto su n k u do k tó ry c h w y zw o len ica p o z b y w ała się o p iek i ju ż po u ro d z e n iu 3 dzieci ju ry s ta m ów i:
G. I. 195 b:
Ite m si paitronus eiu sv e filiu s in a d o p tio n e m se d e d it, d e b e t libeirta e leg e A tilia v e l Iu lia e t Tiitia tu to r e m p e tere. G. I. 195 c:
S im ilite r e x is d e m le g ib u s p e te re d e b e t tu to re m lib e rta , si p a - tro n u s d e c e s s e rit n e c u llu m virdlis se x u s lib e ro ru m i n fa m i lia re liq u e r it.
W z a c y to w a n y c h fra g m e n ta c h .przytoczono p rz y k ła d y , g d y w y - zw olenica w y ch o d zi spod o pieki, g d y ż je j d o ty ch czaso w y tu to r b ąd ź z o stał przy sp o so b io n y , bąd ź z m a rł bez p o zo staw ien ia z s tę p n y ch p łci m ęsk iej. W ta k ic h w y p a d k a c h po zb aw io n a o p ie k i w y - zw olenica p o w in n a w y stę p o w a ć o mow ego tu to ra . P o d o b n e je d n a k okoliczności m ogą d o ty c zy ć ró w n ie ż w olnourodzom ej k o b iety , g d y je j d o ty ch c zaso w y o p ie k u n został p rzy sp o so b io n y lu b zm arł. O ty c h w y p a d k a c h n ie w sp o m in a je d n a k G aius. Może to św iadczyć o ty m , iż w ta k ic h o k olicznościach wolno u r od zona z o sta w a ła bez o p ie k u n a n a przysizłość, lu b po p r o s tu o ty m , iż pow yższy s ta n fa k ty c z n y n ie b y ł w ogóle b r a n y pod u w ag ę p rze z ju ry s tę , g d y ż w jego czasach k o b ie ty w olnourodzom e p o zo staw a ły b e z o p ie k u n a .
252 M. Zabłocka .[14]
Z pow yższych ro z w a ż a ń z d a je się w y n ik a ć , iż tu te la m u lie r u m w sto su n k u d o w o ln o u ro d zo n y ch k o b ie t z a n ik ła po u c h w a le n iu le x C laudia, a u trz y m a ła się je d y n ie w s to s u n k u do w yzw olenie.
W iadom o je d n a k , że ró w n ie ż tu te la n a d w yzw oleniioam i pow oli z a m a r ła 48 n a p o c z ą tk u I II w. m.e. W z m ian k i o tu te la m u lie r u m w p ó źn iejszy ch ź r ó d ła c h 49 zwłaszcza, p a p iru so w y c h , n ie św iadczą o u trz y m y w a n iu się rz y m sk ie j in s ty tu c ji tu te li, g dyż Edają się d o ty czy ć o p ie k i n a d k o b ie ta m i w ro z u m ie n iu p ra w a h e lle n isty c z n e go 50, azego d o w o d em je s t p o w o ły w an ie się n a a u cto rita s tu to r is ró w n ie ż w w y p a d k a c h , gdy w ed łu g p ra w a rz y m sk ieg o ta k a a u cto rita s n ie b y ła w y m a g a n a 51.
O b so lescen ce o f th e in stitu tio n o f tu te la m u lie r u m in th e R om an L aw
The first sym p tom o f th e d eclin e o f th e in stitu tio n of tu te la m u lie
r u m w a s tu to r is o p tio . S in c e A u g u stu s w o m e n p o ssessin g th ree ch ild ren
w e r e fr e e from tu tela (G. I. 145, 194). H o w e v e r at w a s o n ly C lau d iu s’ a c tiv ity — m a in ly as th e r e su lt o l le x C la u d ia (G. I. 147, 171), bu t also due to th e e x te n s io n o f th e p r iv ile g e in s tr iu m lib e r o r u m (S vet. C laud. 18.2.— 19), a s w e ll as d u e to S C an th e str e n g th o f w h ich in c a s e o f tu tor’s a b se n c e i t w a s p o ssib le to a p p o in t an oth er o n e (G. I. 173) — th a t ca u sed a co m p lete o b solescen ce o f tu te la m u lie r u m in rela tio n to fr e e b o m w om en . T u te la m u lie r u m in th e days of G aius w a s k ep t o n ly in rela tio n to freed w om en .
48 In aczej a u to rzy z e sta w ien i przez P. Z a n n i n i e g o , dz. cyt., s. 28 n. 47. M. K a s e r , R PR 2, I, s. 277 m ó w i o u trzy m y w a n iu się tu te li <ło k o ń ca o k r e su k la sy czn eg o , n a s. 369 d o czasócw K on stan tyn a, a le tw ierd zen ie s w e o słab ia w tom ie II, R PR 2, M ü n ch en 11975, s. 222.
49 Por. F rag. V a t. 325, 326.
50 Por. M. K a s e r , R PR2, II, s. 222. W n o cie 2 s. 222 za stan aw ia się jedna k c z y sło w a w Fr. Vat. 325: sin e tu to r is a u c to r ita te n ie d o ty czą ty lk o p ra w a h ellen isty czn eg o , g d y ż p a p iru sy d o tyczące teg o i p ó ź n iejszeg o cza su n ie m ó w ią już o tu te la m u lie r is w rzy m sk im z n a c zen iu tej in sty tu c ji. N a tem at w p ły w u p raw a lo k a ln eg o por. te ż G. I. L u z z a t t o , A p ro p o s ito d i u n a „D atio tu to r is m u lie b r is ” d a p a r te d e l „ P ra e fe c tu s A e g y p ti” , S tu d i in onore di V . A ra n g io -R u iz, IV , N a
p o li 1953, s. 382; R. T a u b e n s c h l a g , T h e L a w o f G reco -R o m a n E g y p t in th e L ig h t o f th e P a p y r i2, W arszaw a 1955, s. 172; J. M o d r z e
j e w s k i , dz. cyt., s. 289 i n.
51 Por. ze sta w p ap iru sów W. K o z u b s k i , dz. cyt., s. 30 n. 7; P . J. S i j p e s t e i j n , D ie ch ö ris k y r io u c h re m d tizo u sa i d ik a iö te k n ö n in
