Problem poznania prawa moralnego

Tadeusz Styczeń

Problem poznania prawa moralnego

S tu d ia T heol. V arsav. 6 (1968) n r 1

TADEUSZ S T Y C Z E Ń SDS

PROBLEM POZNANIA PRAWA NATURALNEGO T r e ś ć : W prow ad zen ie; I. U za sa d n ien ie problem u; II. M etod olo­ giczn a ch a ra k tery sty k a p o zn a n ia p raw a n a tu ra ln eg o III. M ożliw ość

i sposób pozn an ia p raw a n atu raln ego; IV. M eta fizy k a jako p o d sta w a m eto d o lo g icz n ie p raw om ocn ego p ozn an ia p raw a naturalnego.

W p r o w a d z e n i e

Ciekawość ludzka koncentruje się zwykle na rzeczywistości i jej problem ach jako na swym przedmiocie. Szokujące jednak odkrycie, że podmiotowy obraz poznawczy tego samego frag­ m entu rzeczywistości może u różnych ludzi wyglądać zgoła odmiennie, odsłania przed poznaniem nowy, niemniej pasjo­ nujący przedm iot: samo poznanie i jego własne problemy. W ich rozwiązaniu widzi się naw et niekiedy w stępny w aru ­ nek rzetelnego form ułowania pytań adresow anych do rzeczy­ wistości, a w szczególności do badanego przez daną naukę jej aspektu. Okoliczność ta zadecydowała nie tylko o powstaniu ogólnej teorii poznania jako odrębnej nauki filozoficznej ale także o w yłonieniu się na m arginesie poszczególnych teorii naukow ych odpowiednich m etateorii czyli rozważań w stępnych m ających na celu teoriopoznawczą analizę i uprawomocnienie ich w łasnych założeń. Posiadanie tego aparatu świadczy o epi- stemologicznej dojrzałości i metodologicznej prawomocności danej dyscypliny naukowej, a obiektywna jego potrzeba jest chyba w prost proporcjonalna do ilości spraw spornych w jej obrębie.

122 Ks. T. S ty czeń [2]

Jeśli ta ostatnia, uwaga jest trafna, to trzeba uznać sytu­ ację na terenie teorii praw a naturalnego 1 za wysoce pod tym względem niezadowalającą, a może naw et wręcz niepokojącą. W przypadku bowiem filozofii praw a przedm iotem sporu jest już nie tylko ta czy inna teza, ale w prost epistemologiczna p ra­ womocność jej samej wziętej en bloc. K w estionuje się wręcz same podstaw y poznawcze jej egzystencji jako wiedzy racjo­ nalnej. W tym stanie rzeczy w ydaje się spraw ą pierw szorzęd­ nej wagi, a naw et jakim ś podstawowym wymogiem chwili, podjęcie próby przedstaw ienia ze strony filozofów praw a w y­ raźnie określonej m etateorii upraw ianej przez siebie dyscypli­

I. U z a s a d n i e n ie p r o b le m u

1 P o ję c ia „p ozn an ie p ra w a n a tu r a ln e g o ”, „teoria p ra w a n a tu r a l­ n e g o ”, „ filo zo fia p r a w a ” w ią żą się ś c iś le ze sobą. K ażda w y p o w ie d ź czy tw ie r d z e n ie c h a ra k tery sty czn e dla te o r ii p ra w a n a tu ra ln eg o czy filo z o fii p raw a im p lik u je sp e c y fic z n y d la sieb ie typ p ozn an ia, o k re­ ś lo n y k o n iec k oń cem p rzez sw ój przedm iot: p raw o n a tu ra ln e. K ażda z n ich w y ra ża p rzecież p o zn a n ie teg o praw a, a n ic ta k n ie s p e c y fi- k u je p ozn an ia jak jeg o w ła sn y p rzedm iot. — P r z y d a w k a „ n a tu ra ln e” w dw u p ie r w sz y c h o k reślen ia ch w y o d ręb n ia za w a rte w n ich r e fle k sje od ja k ic h k o lw ie k in n y c h rozw ażań nad p raw em , c z y li od p o za filo zo - ficzn ej nad n im r e fle k sji. Im p lik u je to — rzecz ja sn a , — że p raw o n a tu r a ln e jak o ta k ie m o że być p rzed m iotem je d y n ie filo z o fic z n e g o p o zn a n ia , ch ociażb y w n a jszerszy m ro zu m ien iu term in u „ filo z o fia ”, w ja k im np. u ż y w a m y go m ó w ią c o filo z o fii zd row ego rozsąd k u „ c z ło w ie k a z u lic y ”. Z teg o p ow od u p o m ija m y dod atek „ n a tu ra ln eg o ” w o k reślen iu „ filo zo fia p ra w a ”. B y ło b y to b o w iem o k r e śle n ie p le o - n a sty czn e. N ie trzeb a ch y b a dodaw ać jak śc iśle p o w ią za n ia łączą p o ­ z n a n ie p raw a n a tu ra ln eg o z filo z o fią m oraln ą cz y li etyką. N a tem at n ieo d zo w n o ści filo zo ficzn eg o p o d ejścia do e ty k i w szczeg ó ln o ści do

b ad an ia p raw a n a tu ra ln eg o por. m . i. F. M. S c h m ö l z : D as N a t u r ­

g e s e t z und sein e d y n a m i s c h e K r a f t , F reib u rg 1959, s. 5, 112— 114;

H. M i t t e i s , Ü b e r d a s N a tu r r e c h t, B erlin 1948, s. 28: G. M a n s e r ,

D as N a tu r r e c h t in th o m i s t i s c h e r B e le u c h t u n g , F reib u rg 1944, s. 58;

A. F. U t z : D ie K r i s e i m m o d e r n e n N a t u r r e c h t s d e n k e n ”, „D ie n eu e O rdnung” 5(1951) s. 219; U. L ü с k. D as P r o b l e m d e r a l l g e m e i n g ü l ­

t i g e n Ethik, H eid elb erg 1963; O. N i n k, M e t a p h y s i k d e s s i tt li c h G u ­ ten , Freiburg 1955; J. M a r i t a i n , M o r a l P h il o s o p h y , L on d on 1964

[3] P ro b lem p o zn a n ia p raw a n a tu ra ln eg o 123

ny. W ym agają tego względy zarówno m erytoryczne, w ew nętrz­ ne, — dopiero w w arunkach należytej samowiedzy metodolo­ gicznej można rzetelnie upraw iać daną gałęź nauki i odpowie­ dzialnie komunikować jej wyniki, ·— jak i względy zewnętrzne, apologetyczne, — przede wszystkim konieczność nadążania w odpowiednim rytm ie za innym i naukam i, a także um iejęt­ ność skutecznego, w razie potrzeby, okazywania jej pełno­ praw nego ty tu łu do obecności w ich gronie. Jesteśm y obecnie świadkami wyjątkowego, pedantycznego niem al uw rażliw ienia na zasadność komunikowanych nam tw ierdzeń czy zaleceń m oralnych i związanej ,z tym podejrzliwości względem wszel­ kich propozycji oblekających się w dostojne szaty naukowości, zwłaszcza gdy treść tych propozycji tchnie pewnym m aksy- m alizmem poznawczym. Stąd zrozumiała pasja zdzierania szat, ciągłego legitym owania, nieufania najbardziej naw et szacow­ nym ze względu na wielowiekową tradycję obywatelom kró­ lestw a Nauki, o ile nie są oni w stanie przedstawić na każde żądanie „dowodu” swej naukow ej tożsamości. W tej sytuacji zaniedbanie w zakresie w ylegitym ow ania w łasnej dyscypliny nader łatwo może być poczytywane za w yraz jej metodolo­ gicznej niemocy i za milczącą zgodę na wycofanie jej z dzie­ dziny poznania naukowego. Trudno, niestety, obronić niekiedy filozofów praw a przed zarzutem poważnego zaniedbania i zu­ pełnie niepojętej beztroski na tym odcinku 2. M. in. sym pto­ mem tego są znam ienne bezdroża dyskusji teoretyków praw a naturalnego na niedawnym spotkaniu w Salzburgu. Śledząc jej przebieg 3 odnosi się wrażenie, że honorowy jej uczestnik

2 T em u za n iep o k o jen iu d aje w y r a z ró w n ież a m ery k a ń sk i te o r e ty k p raw a n a tu ra ln eg o V. J. B o u r k e w a rtyk u le: N a t u r a l L a w , T h o -

m i s m a n d P r o f e s s o r N iels en , „N atu ral L a w F o ru m ” V (1960) s. 112— 119.

C h w a leb n y m w y ją tk ie m jest prof. J. K a l i n o w s k i b y ły d ziekan W yd ziału F ilo z o fii K U L. N a u w agę za słu g u je g łó w n ie jego T e o ria

p o z n a n i a p r a k t y c z n e g o , L u b lin 1960.

3 D o k ła d n y obraz tej d y sk u sji daje n am op racow an a p rzez F. M. S c h m ö l z a k sią żk o w a p u b lik a cja m a te r ia łó w teg o sym p ozju m : Das

124 K s. T. S ty czeń [4]

Hans Kelsen, czołowy reprezentant współczesnego pozyty­ wizmu prawnego, mógł tylko utw ierdzić się w swej negatyw nej ocenie upraw iania teorii praw a naturalnego, a to jedynie w sku­ tek braku um iejętności ekspozycji i obrony jego metodologii ze strony obecnych tam filozofów praw a. Ja k wiadomo w sierp­ niu 1962 r. zorganizowano w Salzburgu międzynarodowe sym ­ pozjum poświęcone roli praw a naturalnego w teorii państwa. O rganizatorem spotkania był In sty tu t N auk Politycznych przy Międzynarodowym Ośrodku Badań w Salzburgu, głównie zaś jego przewodniczący, dominikanin, O. F ranz-M artin Schmölz. Sympozjum to zgromadziło — rzec można — m eliorem partem filozofów i teoretyków praw a, głównie z niemieckiego obsza­ ru językowego 4. Przejaw iem postaw y dialogu ze stro n y orga­ nizatorów było poproszenie znanego teoretyka praw a, tw órcę tzw. „Szkoły W iedeńskiej” a obecnie profesora uniw ersytetów w Wiedniu, Kolonii i w B erkeley (USA), Hansa Kelsena, o w y­ głoszenie programowego referatu. Trzeba odrazu stwierdzić, że przez samo sform ułow anie głównej tezy swego referatu, zatytułowanego.: Die Grundlage der Naturrechtslehre, dał K el­ sen zebranym w yborną okazję do podjęcia niezw ykle in tere­ sującej i niezm iernie w takim zespole pożytecznej dyskusji. N iestety, sam'a okoliczność, iż dyskusja ta nie skoncentrow ała się w punkcie, w jakim w ydaw ała się przede wszystkim, — jeśli nie jedynie — sensowna, zdaje się świadczyć, że poza Kelsenem n ikt in n y nie dostrzegł zasadniczej intencji jego „w yzw ania”, albo dostrzegłszy, nie czuł się na siłach do pod­ jęcia walki.

R eferat K elsena — pom ijając szeroko rozbudowaną stronę historyczną — można scharakteryzow ać jako próbę wyekspo­ nowania epistemologicznych założeń doktryny o praw ie n atu ­

4 W sy m p o zju m obok w y m ie n io n y c h ju ż H. K e lse n a i F. M. S ch m ö lza w z ię li udział: E. V ö g elin (M onachium ), A. A u er (Salzburg), R. M arcie (W iedeń), Fr. A, v o n der H e y d te (W ürzburg), E. W elth y (W alberberg), A . V erd ro ss-D ro ssb er g (W iedeń), G. K a fk a (W iedeń), G. D el V ecch io (R zym ).

[5] P ro b lem p ozn an ia p raw a n a tu ra ln eg o 125

ralnym , by na tej podstaw ie ocenić z kolei jej w artość poznaw­ czą. W ywód zaczął się od stw ierdzenia, że im plikacją całej doktryny praw a naturalnego jest m etafizyczna teza o istnie­ niu Boga. Ze względu na charakter swego audytorium Kelsen mógł oczywiście liczyć na aprobatę tego tw ierdzenia i w opar­ ciu o ten k red y t wyznaczył m u następnie określoną lokatę w system ie praw a naturalnego: stanowić ma ono mianowicie naczelną przesłankę. W szystkie inne tw ierdzenia doktryny są już tylko jakąś konsekw encją tam tej p rz e sła n k i5. Stw ierdziw ­ szy to przystąpił z kolei do ujaw nienia i oceny im plikacji epi- stemologicznych tej przesłanki wyjściowej. Otóż jej epistemo- logiczny charakter jest — zdaniem Kelsena — tego typu, że staw ia ją zupełnie poza zasięgiem tych narzędzi poznawczych, przy pomocy których na terenie racjonalnej wiedzy rozstrzyga się o prawdziwości tw ie rd z e ń 6. Uznanie jej nie jest zatem spraw ą wiedzy, lecz w iary. Ponieważ jednak ranga metodolo­ giczna danej teorii, czyli logicznie powiązanego zespołu tw ier­ dzeń, nie może być wyższa od rangi epistemologicznie najsłab­ szej przesłanki, przeto cała teoria praw a naturalnego wywo­ dząca się z przesłanki opartej na w ierze spada do jej pozio­ mu. W szystkie więc bez w yjątku tw ierdzenia w yrażające treść

5 R efera t K e lse n a za m ieszczo n y zo sta ł w w y żej w y m ie n io n e j p u ­ b lik a c ji F. M. S c h m ö l z a : D a s N a t u r r e c h t in d e r p o li ti s c h e n T e o ­

rie, ss. 1— 37. Z araz n a w stę p ie . K e lse n zw ię ź le fo r m u łu je w ła sn e sta n o w isk o :„D ie G ru n d lage der N a tu rrech tsleh re, das ist die A n tw o rt a u f d ie F rage: u n ter w e lc h e r V o ra u ssetzu n g a lle in m an die G eltu n g e in e s e w ig e n , u n v erä n d erlich en , der N atu r im m a n en ten R ech ts a n ­ n eh m en kan n ; so dass, w e r — w ie ich — d iese V o ra u ssetzu n g n i c h t a n n eh m en zu k ö n n en g la u b t, au ch ih re K o n sek w en z n ich t an n eh m en kann. D ie se V o ra u ssetzu n g ist, w ie ich zu zeigen v e r su c h e n w erd e, der G l a u b e an e in e g e r e c h te G o tth eit, deren W ille der v o n ihr g e sc h a ffe n e n N atu r n ic h t nur tr a n sse n d e n t, son d ern au ch im m a n en t ist. Ü b er die W ah rh eit d ieses G lau b en s zu d isk u tieren , is t v ö llig au s­ sich tlo s. W eder w e r d issen G lau b en hat, n o ch w er ih n n ich t hat, k an n durch r a tio n a le A rg u m en te v o m G e g e n te il ü b erzeu gt w e r d e n ”. (W szystk ie p o d k reślen ia p ochodzą od K elsen a ), zob. op. cit. s. 1.

126 Ks. T. S ty czeń [6]

praw a naturalnego są tezam i w iary, propozycjami apelującym i do religijnej postaw y swych adresatów 7. N egatyw nym rów no­ ważnikiem tej tezy jest ■— jak widzimy ■— całkowita dyskwa­ lifikacja w artości poznawczej $eorii praw a naturalnego czyli elim inacja tej ostatniej z dziedziny rzetelnego, odpowiedzial­ nego, intersubiektyw nie komunikowalnego poznania czyli od­ mówienie jej po prostu naukowości, naw et w szerokim tego słowa rozumieniu. Teza ta, — można ją ująć krótko jako odpo­ wiedź: „Nie!” na pytanie: „Czy możliwe jest poznanie praw a naturalnego” ■— stanowi clou w ystąpienia Kelsena w Salz­ burgu.

Po takim frontalnym ataku na metodologiczną prawomoc­ ność reprezentow anej przez zebranych dyscypliny należało oczywiście oczekiwać jakiejś solidnej, zdecydowanej odprawy. K to jednak na to liczył, tego spotkał srogi zawód. Jak w yglą­ dała reakcja audytorium ? Można było z góry przewidzieć, że upomni się ono przede wszystkim o zatartą przez Kelsena róż­ nicę pomiędzy ściśle filozoficznym a „fideistycznym ” uznaniem przesłanki wyjściowej 8 czyli tezy o istnieniu Boga. Uczynił to A. A uer protestując zdaniem: „Das ist kein N aturrecht, son­ dern ein G laubensrecht” 9. Otóż skwitowanie tej uwagi przez

7 tam że, s. 117.

8 P o z o sta w ia m y tu na b oku w c a le sk ąd in ąd n ieb a g a teln ą sp raw ę, że au d y to riu m b ez g ło su p ro testu p o zw o liło sob ie „ w m ó w ić”, iż' teza „ is tn ie je B ó g ” sta n o w i p u n k t w y jśc ia teo rii p raw a n a tu ra ln eg o , n ie zaś p u n k t d o jścia w p ro cesie „ o sta te c z n o śc io w e g o ”, red u k cy jn eg o u za­ sa d n ien ia cz y li „ u lty m a ty w n e g o ” w y ja śn ia n ia fa k tó w , d an ych do­ ś w ia d czen ia m oraln ości. U ję c ie K elsen a , na k tó re au d y to riu m m ilcząco w y ra zić s ię zd ało aprobatę, su g eru je ja k o b y teoria p raw a n a tu ra ln eg o b y ła d ed u k cy jn ie w y p ro w a d za ln a z m e ta fiz y k i (teodycei). R zecz jasna, w ro zu m ien iu K elsa n a je s t to po p rostu relacja z p o g lą d ó w z w o le n ­ n ik ó w p raw a n a tu ra ln eg o . Isto tn ie, ten m y ln y p ogląd p ok u tu je n ie ­ m a l p o w sz e c h n ie w śró d ety k ó w , filo z o fó w praw a. P rzestrzeg a przed n im m . in. J. M a r i t a i n w sw y c h u w a g a ch k r y ty c z n y c h do k sią żk i S. Ś w ie ż a w sk ie g o i J. K a lin o w sk ieg o : La p h il o s o p h i e à l’heure d u

Concile, „ N ova et v e te r a ” (1966) s. 249.

9 F. M. . S c h m ö l z : D a s N a t u r r e c h t in d e r p o li ti s c h e n Theorie, s. 118.

[7] P ro b lem p o zn a n ia p raw a n a tu ra ln eg o 127

Kelsena powiedzeniem: „Diese D ifferenzen spielen fü r mich nicht die geringste Rolle” 10 prowokowało w prost do ustaw ienia całej dalszej dyskusji na jedynie sensownej dla tego spotkania płaszczyznie, tj. na płaszczyźnie metodologicznej. W niej bo­ wiem tkw iła causa causarum w szystkich innych ujaw nionych w tym spotkaniu nieporozumień i kontrow ersji. Próba ich usu­ w ania bez usunięcia podstawowej „aw arii” była zabiegiem w znacznej m ierze chybionym. Nie należało więc żadną m iarą poprzestać na słusznym lecz czysto deklaratyw nym ze stron y Auera stw ierdzeniu różnicy pomiędzy filozoficznym i teolo­ gicznym (religijnym) uznaw aniem podstaw y praw a n atu raln e­ go. Przeciwnie, należało jasno i w yraźnie określić, na czym polega ta różnica, czyli trzeba było innym i słowy podać do­ kładną charakterystykę różnicującą i specyfikującą poznanie filozoficzno-prawne. Należało następnie wskazać jego realne podstaw y na gruncie norm alnego wyposażenia poznawczego człowieka, poddając równocześnie analizie krytycznej arg u ­ m entację, na której strona przeciw na oparła swą negatyw ną ocenę teorii praw a naturalnego. Krótko: należało dokonać za­ sadniczej konfrontacji metodologicznych założeń obu stanowisk, jak również „próby sił” argum entów stojących za jednym i drugim. Dawała do niej doskonałą szansę programowo wyzy­ wająca postawa Kelsena. Szansy tej, niestety, nie w ykorzysta­ no. Dyskusję urw ano dokładnie w punkcie, w którym jedynie było w arto ją rozpocząć i dla którego było w ogóle sensowną rzeczą fatygować Kelsena do Salzburga. Dlaczego tak się stało? W ydaje się, że żadna z nasuw ających się odpowiedzi na to py­ tanie nie przyniosłaby zaszczytu filozofom praw a obecnym na salzburskim sympozjum. A przecież spotykam y wśród nich nazwiska o uznanym autorytecie. Czyż to nie dość, by wyrazić niepokój co do zaawansowania refleksji metodologicznej we współczesnej filozofii praw a w ogóle? Naiwnością oczywiście byłoby sądzić, że prezentacja własnego stanowiska metodolo­ gicznego skłoni autom atycznie przeciwnika do jego przyjęcia

128 K s. T. S ty czeń [8 ]

i porzucenia własnego. Wolno jednak i trzeba sobie założyć program -m inim um , w ykluczający sytuację, by przeciw nik od­ chodził z dyskusji przeświadczony, że jego p artn er nie b a r­ dzo, — albo naw et wcale nie, — je st świadom tego, „na czym siedzi” . Przeciw nik może odejść „nienaw rócony”, ale przeko­ nany, że jego p artn e r jest doskonale świadom swych założeń metodologicznych i wie dlaczego przy nich obstaje. Przeciw ­ nik winien także wiedzieć, że jego p artn e r nie dlatego nie po­ dziela jego poglądów, że ich nie zna, lecz ich nie podziela, m i­ m o że je zna, a nawet... właśnie dlatego, że je zna. Można so­ bie darować w yw iad z Kelsenem. Bez tego wiadomo, że salz­ burskiem u spotkaniu daleko było do urzeczywistnienia tego minimum . Wszakże mimo swych braków, a może naw et dzięki nim, spełniło ono rów nież na interesującym nas odcinku pozy­ tyw ną rolę. Uczucie niedosytu i zawodu, jakie nam pozostawia, spraw ia bowiem, że tym bardziej dotkliwie uświadam iam y so­ bie i doceniamy potrzebę kultyw ow ania refleksji metodologicz­ nej, potrzebę ustawicznego i metodologicznie wyostrzonego spoglądania na założenia poznawcze własnej dyscypliny i na nią samą w świetle pytań, które nam ją chcą zakwestionować. To paradoksalne lecz prawdziwe, że pozycja danego poglądu jest tym mocniejsza, im bardziej świadoma tego wszystkiego, co mogłoby ją naruszyć. Przekonania i poglądy oderwane od pytań, które je zrodziły, stają się w yrw ane ze swej n aturalnej gleby. Nie widząc ich w tym n aturalnym dla nich kontekście, zatraca się tym samym jedynie właściwą perspektyw ę dla oce­ n y ich w artości poznawczej. Bez tej perspektyw y można rów ­ nie łatw o w artość tę przecenić, jak i jej niedocenić. W jed­ nym i drugim przypadku umożliwia się łatw e — choć pozorne w gruncie rzeczy —· sukcesy przeciwnikom, um iejącym skw a­ pliwie i ze skutkiem w ykorzystać dezorientację. Przykładem znowu salzburskie sympozjum. Dobrze więc, że te podstawowe pytania ■— problem y ktoś ciągle przypomina, a naw et domaga się dla bardziej czy m niej słusznych, lub naw et zgoła urojo­ nych racji ·— innej niż proponowana przez nas odpowiedzi. J e ­ dynie właściwą w takiej sytuacji postawą jest śmiałe, odważne

[9] P ro b lem p o zn a n ia p ra w a n a tu ra ln eg o 129

podjęcie problem u w całym jego nowym, aktualnym kon­ tekście, w łączając w to uw ażną analizę racji, jakie podano za odmiennym jego rozwiązaniem i przebadanie czy racje te rze­ czywiście skłaniają do rew izji dotychczasowego stanowiska. W sytuacji zakwestionowania w artości poznawczej teorii p ra­ wa naturalnego w ypada więc podjąć pytanie, które przypom ­ niał filozofom praw a nie tylko Kelsen, ale które od dłuższego już czasu jest z negatyw ną intencją wypowiadane przez jeden z najżyw otniejszych współcześnie kierunków myśli, przez neo- pozytywizm, mimo tego wszytkiego, a naw et w brew tem u wszystkiem u, co się mówi na tem at tzw. „odrodzenia praw a naturalnego” n . Potrzeby jego podjęcia nie trzeba chyba już

11 Z w ra ca n a to u w a g ę m . in. A. F. U t z: D ie K r i s e i m m o d e r n e n

N a t u r r e c h t s d e n k e n . „D ie n eu e O rd n u n g” 5 (1951) s. 201; w y p r a c o w a n ia

w ła sn e j m e ta te o r ii p ra w a n a u tra ln eg o dom aga s ię od to m istó w К. N i e l s e n w a rty k u le: A n E x a m i n a t i o n of t h e T h o m i s t i c T h e o r y of

th e N a tu r a l L a w , „N a tu ra l L a w F o ru m ” 44 (1959). J em u w ła śn ie p ró ­

b u je o d p o w ied zieć V. J. B o u rk e w c y to w a n y m w y ż e j a r ty k u le, zob. p rzy p is 2. N ie b y w a łe m u w z r o sto w i św ia d o m o ści p ra w a n a tu ra ln eg o w la ta c h o sta tn ie j w o jn y i w o k resie p o w o je n n y m n ie to w a r z y sz y ł p ro p o rcjo n a ln y do n ieg o w z r o st te o r e ty c z n e j r e fle k s ji nad p ra w em n a tu ra ln y m , a n i te ż — n a m ia rę „ w y z w a n ia ” — w z r o st r e fle k s ji o ch arak terze m e ta teo rety czn y m . Z n am ien n e, że w dobie n ie s p o ty k a ­ n ego na ta k ą s k a lę k ie d y k o lw ie k w h is to r ii „sp o łeczn eg o z a m ó w ie ­ n ia ” n a teo rię p ra w a n a tu ra ln eg o , i w w a ru n k a ch jak n ajb ard ziej sp r z y ja ją c y c h n a d a n iu jej m eto d o lo g icz n ie za d o w a la ją cej p o sta ci, za­ m ia st o czek iw a n ej teo rii p ra w a n a tu ra ln eg o , p o ja w iły się za d ziw ia ją co zw a rte i k o n se k w e n tn e p rezen ta cje sta n o w isk d ia m etra ln ie w z g lę d e m n iej p r z e c iw sta w n y c h . T o w ła śn ie w ty m o k resie sfo r m u ło w a n e n ieco w c z e śn ie j p rzez K e lse n a id ee p o z y ty w iz m u p ra w n eg o zn a jd u ją n o w e dla sie b ie o p a rcie w e m o ty w iz m ie a k sjo lo g iczn y m , k tó r e g o nad w y ra z s u g e s ty w n ą e k sp o zy cję d aje z w ła szcza d zieło Ch. S t e v e n s o n a:

E th ics a n d L a n g u a g e z roku 1944. S w eg o rod zaju „m ow ę p o g rzeb o ­

w ą ” d la te o r ii p ra w a n a tu ra ln eg o g ło s i H . R e i c h e n b a c h w k sią ż ­ ce; T h e R is e of S c ie n t if ic P h il o s o p h y , L os A n g e le s 1952. Por. z w ła ­ szcza ro zd zia ły 4 i 17. E m o ty w izm sta ł się w w ię k sz y m lu b m n ie jsz y m sto p n iu „ filo z o fią ” w sp ó łc z e sn e j tzw . s z k o ł y a n g lo s a s k ie j , ch ociaż j e ­ den z jej cz o ło w y c h rep r e z e n ta n tó w B . R u s s e l l m ia ł s ię w y ra zić,

130 Ks. T. S ty czeń

więcej dowodzić. Owszem, uspraw iedliw ienia domaga się ra ­ czej postawa przeciwna, postawa dalszego jego lekceważenia i ignorowania.

Rozważania tu ta j przeprowadzane, a m ające za przedm iot problem ' możliwości poznania praw a naturalnego, nie p rete n ­ dują oczywiście do w yczerpania tak rozległego zagadnienia. M ają one ch arakter szkicowy, fragm entaryczny. Chodzi w nich nie tyle o same rozwiązania i uzasadnienia, ile o wskazanie dróg do nich prowadzących, a bardziej jeszcze o samo uświa­ domienie sobie sensu podstawowych pytań i ich zestawienie w w ew nętrznie zw arty zespół, stanow iący problem atykę poz­ nania praw a naturalnego. Być może samo konsekw entne uło­ żenie pytań wskaże drogę do właściwych rozwiązań i uzasad­ nień...

Problem em centralnym jest dla nas pytanie: czy możliwe jest poznanie praw a naturalnego? Sens tego pytania rozum ie­ m y tu odpowiednio szeroko. Chodzi nam mianowicie o możli­ wość takiego poznania, które jest im plikowane przez każdą wypowiedź czy tw ierdzenie, m ające za przedm iot praw o n atu ­ ralne w obiegowo przyj ętym znaczeniu tego ostatniego. W ta ­ kim ujęciu pytanie o możliwość poznania praw a naturalnego może być więc równoważne pytaniu o możliwość zbudowania teorii praw a naturalnego 12, a więc w zasadzie również i

filo-iż na progu k o m o ry g a zo w ej trudno p o w a żn ie u w ażać za sw e e t y c z n e ,

c r e d o zasad ę: d e g u s t i b u s n il d i s p u t a n d u m .

12 F ilo z o fia p ra w a w y r a sta b o w ie m n a g leb ie p o to czn eg o p o zn a ­ n ia p ra w a n a tu ra ln eg o . O w szem , „co do tr e ś c i”, co do sw e g o p rzed ­ m io tu , p o k r y w a się o n a w zasad zie ze „ zd ro w o ro zsą d k o w y m ” p o zn a ­ n iem p raw a n a tu ra ln eg o . To n ie filo z o f p ra w a stw a rza dopiero i w y ­ m y ś la so b ie p rzed m iot, on go z a sta je jak o coś, co n a rzu ca się ju ż z o k reślo n y m i zn a m io n a m i jeg o sp o n ta n iczn em u p ozn an iu . Ja z d e­ rzam się z „p raw em m o ra ln y m w e m n ie ” (K ant). R óżn ica m ięd zy filo z o fe m „ za w o d o w y m ” a „ szarym c z ło w ie k ie m ” czy „ch łop sk im f ilo ­ z o fe m ” d oty czy w ię c przede w sz y stk im n ie teg o , с o (przedm iotu, treści), le c z b ard ziej teg o , j а к (m eto d y doch od zen ia i u za sa d n ia ­ nia): n ie teg o co p ozn aje, a le raczej têg o jak p o zn a je to , co p ozn aje, i w ja k im celu . J ed y n ą różn icę sta n o w i ty lk o to, że „szary cz ło ­

[И ] P ro b lem p o zn a n ia p raw a n a tu ra ln eg o 131

żofii m oralnej, e ty k i13. Rzecz jasna, zasadna odpowiedź po­ zytyw na na pytanie: Czy poznanie praw a naturalnego jest możliwe? — zakłada wskazanie i uprawom ocnienie m etody te­ go poznania czyli, innym i słowy, pozytyw ną odpowiedź na py­ tanie: Ja k jest możliwe poznanie praw a naturalnego? 14. Ze względu więc na tę ścisłą zależność w ew nętrzną obu pytań mo­ żemy je ująć w postaci jednego, złożonego pytania: Czy i w ja­

ki sposób jest m ożliwe poznanie prawa naturalnego? W tej właśnie postaci będzie ono stanowić główny problem niniej­ szych refleksji. Zanim jednak postaw im y te n problem, m usim y koniecznie sprecyzować sam ch arakter tego poznania, o którego możliwość się pytam y, czyli określić jego w łasną swoistą fizjo­ nomię metodologiczną. Bez tego poprzedzającego zabiegu nie wiedzielibyśm y po prostu o możliwość c z e g o się pytamy. Główne pytanie niniejszego studium m usim y zatem poprze­

w ie k ” sta w ia zad an ia (cele) sw e m u p o zn a (w a )n iu p ra w a n a tu r a l­ nego ze w z g lę d ó w p ra k ty czn y ch . D la filo z o fa „ z a w o d o w eg o ” sta ją s ię on e' „ celem d la s ie b ie ”.

13 Zob. p rzyp is. 1.

14 Zob. k o ń c o w e u w a g i w p rzy p isie 12. N a su w a się tu p e w n a an a­ lo g ia p o m ięd zy p o ru szo n y m tam p ro b lem em a p ro b lem em istn ie n ia św ia ta zew n ętrzn eg o z jeg o id e a lis ty c z n y m ro zw ią za n iem . Np. dla prof. In g a rd en a „ p o czu cio w o ” n ie m a i b yć n ie m o że żad n ego p ro b lem u co do tego, czy św ia t zew n ę tr z n y is tn ie je czy n ie istn ie je . N a le ż y się jed n ak zgod zić z P ro feso rem , iż m oże b yć p r a w d ziw ą u d ręk ą te o r e ­ ty czn ą dla k ogoś p y ta n ie, ozy p rzek o n a n ie o is tn ie n iu św ia ta da się p oprzeć ja k im ś n ie do od p arcia a rgu m en tem . G d yb y się k o m u ś „po­ sz c z ę śc iło ” w ó w c z a s r o zstrzy g n ięcie p ro b lem u „jak ”, d ałob y ty m s a ­ m y m r o zstrzy g n ięcia p ro b lem u „czy”.

132 K s. T. S ty czeń [12] dzić pytaniem : Czym jest poznanie prawa naturalnego, jaki

jest jego specyficzny charakter m etodologiczny, specyficzne dlań m etodologiczne znamiona? Znając odpowiedź na to py­ tanie, czyli wiedząc na czym polega specyfika tego poznania, możemy dopiero zasadnie postawić główne pytanie: Czy w łaś­ nie w tej swej specyfice jest ono — i jak jest — możliwe?

Trzeba by się z kolei rozejrzeć za sposobami rozstrzygnię­ cia naszych pytań: w stępnego i głównego. J a k ted y 1° określić specyfikę poznania praw a naturalnego? Chyba poprzez przed­ miot, którego to poznanie m a dotyczyć. Wszak w ydaje się, że nic tak nie determ inuje danego typu poznania ja k przedmiot, którego dotyczy to poznanie. Jak następnie 2° rozstrzygnąć pytanie: czy i jak jest możliwe poznanie praw a naturalnego? Chyba konfrontując wyposażenie poznawcze właściwe czło­ wiekowi jako człowiekowi, jego możliwości, z tą specyfiką poz­ nania: jej w arunkam i i wymogami, jakie na nie nakłada w da­ nym przypadku jego w łasny przedm iot, w naszym przypad­ ku — praw o naturalne. Mamy zatem najogólniejszy zarys pro­ blem atyki, m am y także najogólniejszy zarys m etody postępo­ wania.

II. M etodologiczna charakterystyka poznania prawa naturalnego

Pierw sze więc zadanie, polega na ustaleniu specyfiki poz­ nania praw a naturalnego. Nie będziemy z tym m ieli większych trudności pam iętając, że nie co innego, lecz przedmiot, któ­ rego poznanie jest poznaniem decyduje zasadniczo o specy­ ficznym profilu metodologicznym tego poznania. „Wedle sta­ w u grobla”. Nie można słuchem poznawać barw , ani też dźwię­ ków poznawać wzrokiem. Przedm iot narzuca niejako a priori określone w arunki, jakie poznanie m usi spełnić, by mogło ono być w ogóle poznaniem tego w łaśnie przedm iotu. Otóż ten ko­ nieczny związek łączący poznanie z przedm iotem stanowić bę­ dzie podstawę wyjściową naszych ustaleń dotyczących cha­ ra k te ru poznania praw a naturalnego.

[13] P ro b lem p o zn a n ia p ra w a n a tu ra ln eg o 133

W tym punkcie jednak w ydaje się zagrażać całemu na­ szemu przedsięwzięciu groźba błędnego koła. Oto chcemy cha­ rakteryzow ać specyfikę poznania praw a naturalnego w opar­ ciu o przedm iot: praw o n aturalne, czyniąc w łaśnie problem z możliwości jego poznania! Czy nie zakłada się tu już znajo­ mości tego, czego poznanie, a naw et sam ą jego możliwość chce się dopiero badać? Trudność ta, typow a dla tego rodzaju sy ­ tuacji, okazuje się jednak pozorna. Wychodzimy z niej w pro­ wadzając zasadnicze dla całej spraw y rozróżnienie pomiędzy znajomością czy poznaniem treści badanego przedm iotu, a stw ierdzeniem czy poznaniem jego istnienia. Tylko pierwsza jest dla naszych celów — na tym etapie — niezbędna i zało­ żona, stanow iąc p u n kt w yjścia a n a liz y 15. Znajomość ta jest zaś możliwa z zachowaniem n eu traln ej w zasadzie pozycji w spraw ie istnienia przedm iotu. Tymczasem spraw a możli­ wości poznania tego przedm iotu — o jakie tu nam chodzi — jest przede wszystkim spraw ą możliwości rozstrzygnięcia ist­ nienia „zneutralizow anego” w punkcie w yjścia przedm iotu. Dzięki tem u rozróżnieniu można z sensem upraw iać refleksję metodologiczną nad poznaniem przedm iotów czysto możli­ wych czy hipotetycznych, tak jak można opracować naw et w szczegółach m etodę zabezpieczenia się czy też odpowiednie­

13 C isną s ię sa m e na u sta w ty m m ie jsc u sło w a P a sc a la z T r a k t a t u

o p r ó ż n i: „ n ie m a ża d n eg o k o n ieczn eg o zw ią zk u m ięd zy z d e fin io w a ­

n iem ja k ie jś rzeczy a stw ie r d z e n ie m jej is tn ie n ia ”, p o n iew a ż „z je d ­ n a k im p o w o d zen iem m ożn a z d e fin io w a ć rzecz n ie r z e c z y w istą i rzecz p r a w d z iw ą ”. C yt. za A . B é g u i n : P a s c a la p o r t r e t w ł a s n y , W arszaw a 1963, s. 10. P rzech od ząc na n asz te r e n p o w ie m y , że K elsen d y sp o n o w a ł w y r a ź n ie o k reślo n ą id eą p ra w a n a tu ra ln eg o , id eą p o zn a n ia p ra w a n a ­ tu ra ln eg o . R zecz w ty m , ż e n ie p r zy zn a w a ł im r e a ln e g o b ytu. T ra fn ie za u w a ża E. M. S c h m i t t : „K elsen ... h a t d u rch au s das G ru n d a n lieg en der N a tu rrech tsleh re b e g r iffe n , n ä h m lich dem g e sa m te n R ech t das tr a ­ g en d e F u n d a m en t, d ie e in h e itlic h e Z ie lstr e b ig k e it u n d d en n o rm a tiv en C h arak ter zu sic h e r n ”. P or. te jż e autorki: R e c h t u n d V e r n u n ft . Ein

B e it r a g z u r D is k u s s io n ü b e r d ie R a t i o n a l i t ä t d e s N a tu r r e c h ts , H e id e l­

m Ks. T. S ty czeń [14]

go obcowania z istotam i wyposażonymi w przypuszczalne ty l­ ko lub zgoła wyim aginowane właściwości, (jak np. domniema­ ni mieszkańcy św iata w powieści Wellsa „W ehikuł czasu”). Okoliczność ta stanowi m. in. w arunek sine qua non naw iąza­ nia kontaktu dyskusyjnego teistów z ateistam i (ci ostatni prze­ cież wiedzą o „co” im chodzi!), a na innym poziomie antyno- mistów ze zw olennikami praw a naturalnego. H. Kelsen dobrze w iedział w Salzburgu, jakiego rodzaju przedm iot zwolennicy praw a naturalnego chcą umieścić w zasięgu poznania racjonal­ nego, gdy stwierdził, że może on być jedynie przedm iotem w ia­ ry, nie poznania!). I jedni i drudzy dysponują dostatecznie określoną „w izją” przedm iotu. Spór zaś dotyczy tego, czy tak określony przedm iot jest dostępny tym narzędziom poznania, jakimi dysponują ludzie i czy — w rezultacie — tw ierdzenia o nim są zasadne, racjonalne, czy też stanow ią przedm iot w ia­ ry lub naw et w ytw ór fantazji. Innym i słowy, naw et z prze­ ciwnikami teorii praw a naturalnego można się porozumieć co do sposobu rozum ienia „ n atu ry ” tego praw a 16, a następnie co do określenia w arunków , jakim i m usiałoby się odznaczać poz­ nanie, pretendujące do jego ujęcia. K ontrow ersje dotyczą właściwie dopiero spraw y możliwości tego poznania, jego urzeczyw istnienia na gruncie faktycznego wyposażenia po­ znawczego człowieka, czyli koniec końcem możliwości roz­ strzygnięcia — w pierw szym rzędzie — problem u istnienia je­ go przedm iotu.

16 R zecz jasn a, i na ty m od cin k u m ogą z a istn ie ć sp ory, a le są o n e m o ż liw e ró w n ie ż w gro n ie zw o le n n ik ó w p raw a n atu raln ego. In n y m i s ło w y m ogą on e p rzeb iegać „ sk o śn ie ” do p o d sta w o w eg o p od ziału na z w o le n n ik ó w i p r z e c iw n ik ó w p raw a n atu raln ego. P rzy k ła d em tak iej d y sk u sji „ są sie d z k ie j” je s t spór w śró d filo z o fó w i te o lo g ó w o in te - le k tu a listy c z n e lu b w o lu n ta r y s ty c z n e u jęcie is to ty p raw a n atu raln ego. W o lu ta r y sty c z n e sk rzy d ło rep rezen tu ją m. in. W. O ckham , P . d’A illy , G. B iel; in te le k tu a lis ty c z n e D. Soto, L eib n iz, V asq u ez; p o śred n ie s t a ­ n o w isk o za jm u je m. in. św . T om asz z A k w in u . G. M a n s e r : op. cit.

D a s N a t u r r e c h t in t h o m i s t i s c h e r B e le u c h t u n g , F reib u rg 1944, zw ła szcza

[15] P ro b lem p ozn an ia p ra w a n a tu ra ln eg o 135

Jako p u nkt w yjścia dla ustalenia znamion epistemologicz- nych poznania praw a naturalnego możemy zatem wziąć rów ­ nie dobrze określenia jego przedm iotu: praw a naturalnego, przedstawione przez jego zw olenników 17, jak też korzystać z określeń jego przeciwników 1S. N ajlepiej zaś będzie wyjść od tego, od czego zaczynają — akceptując lub negując jego przed- miotowość — jedni i drudzy, mianowicie od charakterystyki treści poznania potocznego, w yrażającej się w słowach czy m yślnych tylko enuncjacjach typu: „Coś m nie wobec w szyst­ kich obowiązuje”, bądź też „Coś wszystkich, więc i ciebie, wo­ bec mnie obowiązuje” 19. Co stanowi swoiście wspólną zaw ar­ tość tego typu „doświadczeń”, znaczoną obiegowo term inem „praw o n atu ra ln e”? To co się w treści pojęciowej konotowa- nej przez to określenie w ybija na czoło to jej „intencjonalne” odniesienie (podobnie jak w przypadku idei Boga) do porząd­ ku rzeczywistego, egzystencjalnego 20.

Przedm iot zw any praw em naturalnym („Coś... obowiązuje”) jest dany w powszechnym doświadczeniu ludzi jako rzeczy­

17 S z c zeg ó ln ie in te r e su ją c y jest p rzeg lą d o k reśleń p ra w a n a tu r a l­ nego w cyt. w y ż e j k sią żce E. M. S ch m itt, op. cit. ss. 33— 34.

is P rzy k ła d em d efin icja p raw a n a tu r a ln e g o w p o z y ty w is ty c z n ie in ­ sp ir o w a n y m D i c t i o n a r y of P h i l o s o p h y D. R u n e s a, N e w Y ork 1960, h a sło „N a tu ra l L a w ”, s. 266.

19 D la c e ló w n a w ią z y w a n ia d y sk u sji z a n ty n o m ista m i m ożn a „ zn eu ­ tr a liz o w a ć ”, w z ią ć przed n a w ia s rea ln o ść p rzed m iotu , do k tó reg o to p o zn a n ie się odnosi. N ie m ożn a jed n a k brać przed n a w ia s sam ego „od­ n ie s ie n ia ” te j tr e śc i do rea ln eg o porządku. O d n iesien ie to b o w ie m s t a ­ n o w i jed en z k o n sty tu ty w n y c h e le m e n tó w tej treści. M ożna je u w ażać za b ezp rzed m io to w e, a le n ie m o żn a go n eg o w a ć, n ie n a ru sza ją c sam ej „ d e fin ic ji” p ra w a n a tu ra ln eg o . N a su w a się tu zn o w u a n a lo g ia z „ id eą ” B ó stw a . M ożna n ie p o d ziela ć sta n o w isk a św . A n zelm a w sp ra w ie w a r ­ to śc i jeg o d ow od u istn ie n ia B oga, a le n ie p odobna zap rzeczyć, że „rdzeń” tej „ id e i” sta n o w i jej o d n ie sie n ie do p orządku eg zy sten cja ln eg o .

20 A n ty n o m ista n ie n eg u ją c in te n c jo n a ln e g o o d n ie sie n ia do rze­ c z y w isto śc i tk w ią c e g o w sam ej treści p o jęcio w ej p ra w a n a tu ra ln eg o p o sta ra się o c z y w iśc ie o ta k ą jej w y k ła d n ię , k tóra ok aże b ezp rzed ­ m io to w o ść, ilu zo ry czn o ść tego o d n iesien ia . A n ty n o m ista b ęd zie za w sze dodaw ał: „Jak się lu d zio m zdaje, ja k s ię łu d zą ...”.

136 K s. T. S ty czeń [16]

wistość obiektywna, staw iająca im jakiś „opór”. Ludzie odbie­ ra ją tę rzeczywistość jako zaadresow aną jedynie do nich: „Coś m nie wobec wszystkich... coś wszystkich wobec m nie obowią­ zuje” . Z drugiej jednak strony czują, że rzeczywistość ta jest od nich niezależna, że nie m ają nad nią władzy. W spomniane „zaadresowanie” polega na tym , że rzeczywistość ta jest jakoś „w pisana” w człowieka, w ykreśla specyficzną dlań stru k tu rę, w ykreśla swoiście w spólne ry sy ludzkiego „ja”. Człowiek z tą stru k tu rą się rodzi, a naw et się w niej rodzi. Do tego stopnia jest ona jego własna. Równocześnie jednak jest on świadom, iż nie m iał najm niejszego wpły^wu na to, że je st w łaśnie czło­ wiekiem, osobą, a nie rzeczą. D ojrzewając uświadam ia sobie siebie w sobie jako kogoś, a nie coś, odczytuje w sobie swą spe­ cyficznie ludzką stru k tu rę jako sobie daną, przydzieloną, w so­ bie zastaną. Na tym ostatnim polega niezależność owej rze­ czywistości od człowieka. Niezależność ta jest odczytywana ja ­ ko wielowymiarowa, podobnie zresztą jak jej „zaadresowanie” do człowieka. Jedno i drugie zaś zdaje się wiązać z wielowy­ miarowością samej stru k tu ry człowieka. I tak np. jest ona za­ adresow ana do um ysłu. Tylko on może ją odczytać, zako­ m unikować mi, że „coś m nie w ogóle i co — obowiązuje”. Ale równocześnie je st ona od um ysłu niezależna, nie jest ona tw orem jego imaginacji, fantazji. On ją czyta i „pochw ytuje”, lecz nie zmyśla, czy wymyśla. Jego funkcja jest funkcją prze­ kazyw ania i obwieszczania tej skierowanej ku m nie rzeczy­ wistości: „Nie pozwala ci na to tw oja ludzka godność”. „Nie można wziąć urlopu od bycia człowiekiem!” 21. Rzeczywistość ta jest następnie zaadresow ana do strony dążeniowej człowie­ ka, zwłaszcza do jego woli. „Pochwycona” przez umysł, u jęta przez poznanie, w yw iera swoisty „nacisk” na wolę, w ykreśla­ jąc człowiekowi w łaściw y dlań kierunek działania i stw

arza-21 Zob. U. L i i c k , D a s P r o b l e m d e r a ll g e m e i n g ü l t i g e n E th ik , H e i­ d elb erg 1963, s. 10.0/1; zob. rów n . G. M a n s e r , op. cit. s. 64; zob. c ie ­ k a w e sp o strzeżen ia na ten tem a t w k sią żce Cl. S. L e w i s a : O w i e r z e

P ro b lem p o zn a n ia p ra w a n a tu ra ln eg o 137

jąc tym samym stan norm atyw ny, przeżyw any przez wolę ja­ ko powinność. Chociaż wola nie jest zmuszona „ulec” tej po­ winności, dać posłuch tem u zaadresowaniu, to jednak jest rów ­ nież „świadoma”, iż nie jest w jej mocy go ustanaw iać, stw a­ rzać czy unicestwiać. Może go swoimi aktam i nie respektować. Ono samo jest jednak niezależne od kierunku tych aktów. „Nie zrobiłem, choć pow inienem ”. „Video meliora... „autobio­ graficzne zwierzenie Owidiusza chyba dlatego zrobiło tak w iel­ ką karierę, że każdy z ludzi znajduje w nim cząstkę własnej auto b io g rafii22. To samo m utatis m utandis można powie­ dzieć — idąc po linii potocznego doświadczenia — o nieza­ leżności tej rzeczywistości od podmiotowych stanów afektyw - no-emocjonalnych. W ywołuje ona w ludziach oddźwięk uczu­ ciowy, ale w żadnym razie nie może być utożsam iana z tym oddźwiękiem lub w taki czy inny sposób do niego redukow ana.

Ten przedmiotowy, realistyczny rys praw a naturalnego, a przynajm niej odniesienie treści tego pojęcia do transsubiek- tyw nej rzeczywistości, m a zapewne uw ydatniać przydaw ka „n aturaln e”, przeciw staw iająca je tem u wszystkiemu, co tylko wymyślone i zależne od ludzkiej woli, od arbitralnie podjętych decyzji czy upodobań, co więc czysto pozytywne, umowne, konw encjonalne, sztuczne. Przydaw ka „n atu raln e” m a wyod­ rębniać nasz przedm iot nie tylko zresztą od tego, co dowolne i czysto pozytywne, ale — z drugiej strony — również od tego, co czysto przyrodnicze, „faktyczne” w rzeczywistości pozaludz- kiej, a także w samym człowieku. P raw a naturalnego nie moż- 1 na więc w żadnym razie — jeśli chcemy być w zgodzie z ty ­ mi, którzy pow ołują się na jego „intuicję” — utożsamiać z p ra­ wem przyrody. Troska filozofii klasycznej o staranne rozróż­ nienie tych „porządków ” znalazła swój w yraz w samej term i­ nologii. L e x naturalis była przeciw staw iana lex naturae. P ier­ wsze od drugiego w yróżniało się nie tylko zakresem swego

22 Zob. B. S c h ü l l e r , Z u r th e o l o g is c h e n D is k u s s io n ü b e r die l e x

138 K s. T. S ty czeń [18]

orzekania, jako że dotyczy w szystkich ludzi i tylko ludzi, ale nadto sposobem, tym jak dotyczy swych desygnatów. Pierwsze mianowicie wymuszało określony przebieg w ydarzeń w przy­ rodzie, drugie „tylko” zobowiązywało ludzi do określonego spo­ sobu działania. Zarówno jednak zakres jak i sposób funkcjo­ nowania praw a naturalnego wiązać się m a ściśle z tą specy­ ficzną rzeczywistością, jaką jest człowiek jako człowiek, czyli po prostu z n atu rą ludzką. Dlatego też „sumienie zbiorowe”, potoczne poczucie m oralne, piętnuje odchylenia od tej „rzeczy­ wistości” jako niegodne człowieka, jako po prostu nieludzkie. „Postępujesz jak nie-człowiek”. „To nie człowiek, to bydlę!” ·— Powiedzenia tego typu są zrozumiałe jedynie przy założeniu, nie zawsze w yraźnie form ułowanym w potocznym poznaniu, że człowiek jest „czymś” określonym, bez czego nie byłby po prostu sobą. Od tej strony człowiek jaw i się jako konieczność strukturalno-w ew nętrznego powiązania określonych cech. Te­ go typu konieczność nazwano właśnie n atu rą ludzką. Lecz w przypadku człowieka jest to konieczność sui generis. Spe­ cyficznie ludzkie „m uszę” to nie to samo, co „muszę podlegać praw u ciążenia”. Specyficznie ludzkie „m uszę” to tyle co „po­ w inienem ”. Nie więcej. Ale i nie m niej. „Pow inienem ” jest rów nie daleko od „m uszę”, jak i od „wolno mi wszystko, co­ kolwiek mi się zechce”. Powinienem X ”, to ani nie „Muszę X ”, ani też: „Mogę X i mogę nie — X ”. Innym i słowy przeżywana przez człowieka powinność (psychiczno-moralna) jest na rów ni korelatem konieczności co wolności. Jedna i druga jest jakoś „w pisana” w ludzkie „być”, brak którejkolw iek czyniłby bo­ wiem niezrozumiałym datum doświadczenia: fakt powinności. Wolność ludzka nie przekreśla stru k tu raln ej konieczności n a­ tu ry ludzkiej. Konieczność ta nie przekreśla z kolei ludzkiej wolności. Ich w zajem ne „nakładanie się” na siebie daje spe­ cyficzny typ determ inacji: ludzkie „być”, to „obowiązywać” swych nosicieli. Nie chcemy tu formułować dogmatów. S tara­ m y się tylko „łapać” kim (czym) jest człowiek, na jego „go­ rących uczynkach” , w tym w ypadku na „fakcie przeżywania powinności” : „Coś mnie obowiązuje...”.

[19] P ro b lem p ozn an ia p raw a n a tu ra ln eg o 139

Praw o n atu raln e odczytywane potocznie jako swoista de­ term inacja płynąca z n a tu ry ludzkiej obejm uje sobą zakres wszystkich nosicieli tejże natury, czyli każdego, o kim można powiiedzieć zasadnie „człowiek”, „Coś w szystkich wobec mnie...”. W tym znaczeniu jest orne» uniw ersalne, powszechne w swym zasięgu. W połączeniu z ukazaną wyżej jego norm a- tywnością, można więc o nim powiedzieć, że jest powszechnie obowiązujące, czy też powszechnie ważne, allgemeingültig. —■ jak mówią Niemcy. Co więcej: w yjątek od tej powszechnej obowiązywalmości nie może być naw et dorzecz-nie pomyślany. Zakładałby bowiem w samym potocznym rozum ieniu tego p ra­ wa sytuację przedmiotowo sprzeczną: istotę ludzką i nie-ludz- ką zarazem; ludzką — skoro żąda się dla niej w y jątk u od na­ turalnego, tj. ludzkiego praw a, nlie-ludzką — bo taka tylko mo­ że się znajdować poza zasięgiem tego praw a, czyli ipoza ludzką naturą, poza klasą ludzi. Powszechność praw a naturalnego jest więc w rozum ieniu „człowieka z ulicy” nie tylko „de fac­ to ”, ale „de iu re”, nie tylko faktyczna, lecz istotna, czyli ko-

niecznościowa lub absolutna, bezwzględna. Należy zaraz prze­

strzec przed utożsam ieniem tej konieczności, dotyczącej za­ kresu z wyżej w spom nianą „wolną koniecznością” determ ino­ w ania praw a naturalnego czyli z jego absolutną, bezw arunko­ wą obowiązywalnością. Jedna i druga jest absolutna, ale każ­ da z nich dotyczy innego aspektu praw a naturalnego: pierwsza dotyczy zakresu, druga sposobu. O pierwszej mówimy w związ­ ku z powszechnością obowiązywania (zawsze, wszędzie, bez w yjątku), o drugiej w związku ze sposobem, w jaki się ono „zw raca” do poszczególnego nosiciela, podmiotu. Stosujem y wówczas określenia takie, jak „kategorycznie”, „bezwarunko­ wo”. Na tę stronę świadomości m oralnej szczególną uwagę zwrócił Kant.

Pobieżna analiza treści pojęciowej praw a naturalnego, za­ w artej w „poczuciu m oralnym ” ludzi , a raz po raz „odsłania­ n e j” przez filozofów, ujaw nia nam dostatecznie jasno obraz analizowanego przedm iotu. Dla naszych celów wygodnie bę­ dzie go ująć przy pomocy kilku negatyw nych stwierdzeń:

140 K s. T. S ty czeń [20]

1° Praw o n atu raln e nie byłoby praw em naturalnym , gdyby m u nie przyznać — przynajm niej respektując „św iadectw o” tych, którzy się pow ołują na jego „intuicję” — statusu rzeczy­ wistości specyficznego rodzaju, mianowicie rzeczywistości sta­ nowiącej o przedmiotowej „fizjonomii” człowieka jako czło­ wieka czyli o jego — naturze.

2° Praw o n atu ralne nie byłoby praw em naturalnym , gdyby swym zasięgiem nie obejmowało w szystkich bez w yjątku lu ­ dzi, czyli gdyby nie było powszechne.

3° Praw o n atu raln e nie byłoby sobą, gdyby owa bezw yjąt- kowa powszechność była jedynie faktyczna, a nie konieczna, płynąca z samej istoty i godności człowieka.

4° Praw o n atu ra ln e nie byłoby sobą, gdyby jego rzeczy­ wistość nie polegała n a „zw racaniu się” swą treścią do czło­ wieka: jego um ysłu i woli, jako coś co go bezw arunkow o zo­ bowiązuje do określonych zachowań się: postaw i aktów; gdy­ by jego „być” nie oznaczało „obowiązywać”.

Otóż ta k scharakteryzow any przedm iot staw ia od siebie, niejako a priori, określone w arunki i w ym agania pod adre­ sem poznania, które m a być — jak tego chce niew ątpliw ie teo­ ria praw a naturalnego czy filozofia praw a — rzetelnym jego poznaniem: adekw atnym ujęciem tego przedm iotu przez pod­ miot, ujęciem wyrażonym w postaci sądów czy tw ierdzeń, a na koniec w językowej ich postaci czyli w zdaniach lub ich syste­ mie, w teorii. Jakie to są w arunki? Otóż przede wszystkim poznanie to m usi dosięgać rzeczonego przedm iotu, owej spe­ cyficznie ludzkiej rzeczywistości w człowieku, jaką jest jego natu ra. Musi być ono w tym znaczeniu rzfeczowe. W arunek ten można określić jako postulat- rzeczowości tw ierdzeń pre­ tendujących do w yrażania treści praw a naturalnego. Zakres orzekania tych tw ierdzeń musi następnie obejmować w szyst­ kich ludzi. Tego domaga się także sama „n atu ra” przedm iotu, któ ry m a być poznany i w yrażony w tw ierdzeniach o nim. Ten drugi w arunek staw iany przez przedm iot poznaniu można określić jako postulat, powszechności tw ierdzeń o praw ie n a­ turalnym . Przypom inam y sobie dalej, że analizow any przed­

[21] P ro b lem p o zn a n ia p ra w a n a tu ra ln eg o 141 m iot narzuca odnoszącym się do niego tw ierdzeniom określo­ ną „modalność” i to podwójnego rodzaju. Mianowicie w spo­ sobie odniesienia orzekanej treści chodzi o coś więcej niż o fa­ ktyczne — naw et jeśli powszechne — odniesienie jej do lu ­ dzi. Odniesienie to m a posiadać charakter konieczny. Wszelkie tw ierdzenia zatem pretendujące do ty tu łu poznania praw a naturalnego odznaczać się muszą cechą epistemologicznej ko­ nieczności, nieobalalności, co od strony poznającego podmiotu je st odbierane jako ich pewność, niepowątpiewalność. W aru­ nek ten określim y jako postulat konieczności tw ierdzeń w y­ rażających treść praw a naturalnego. O ile w spom niany wyżej w arunek dotyczył „modalności” orzekania treści praw a na­ turalnego przez odnośne tw ierdzenia i ich zakresu, o tyle na­ stępny dotyczyć będzie „m odalności” samej treści przez nie orzekanej. Otóż orzekana lub inaczej w yrażana przez te tw ier­ dzenia treść praw a naturalnego posiada — jak to zauważono — ch arakter norm atyw ny. Na tym polega m. in. specyfika tej rzeczywistości, któ rą to poznanie chce uchwycić i wyrazić. Trudno wyrażać przedm iotow ą treść norm atyw ną nie norm u­ jąc przez to samo tego, czego (ew entualnie kogo) ta treść do­ tyczy. Poznawczym odbiciem, jakim ś „refleksem ” poznawczym tego rodzaju rzeczywistości w yrażanej przez te tw ierdzenia, będzie ich własna, zasadnicza normatywność. Ich rola bowiem, i to w tym przypadku w łaśnie par excellence poznawcza rola, polegać będzie na ujaw nianiu, przekazyw aniu i obwieszczaniu owej obiektyw nej norm atyw ności przedm iotowych stanów po- winnościowych. Norm atyw ność ta może z kolei, chociaż nie musi, — uzew nętrznić się w słownym, językowym sform uło­ w aniu tych tw ierdzeń. Wówczas w odnośnych tw ierdzeniach w ystąpią fu nk to ry takie ja k „pow inien” czy „należy”. Nieza­ leżnie jednak od tego, czy język tę norm atyw ność w yraźnie uzew nętrznia czy nie, jest ona w pisana w samą n atu rę tw ier­ dzeń w yrażających treść praw a naturalnego. I tak jak norm a­ tywność samego praw a naturalnego, ta k i norm atyw ność w y­ rażających ją tw ierdzeń będzie odpowiednio do swego przed­ m iotu norm atyw nością bezwzględną, nieuw arunkow aną.

142 K s. T. S ty czeń [22]

Analiza w arunków , jakie przedmiot, w naszym przypadku praw o naturalne, staw ia swemu w łasnem u poznaniu, każe nam uznać, że wszelkie poznanie roszczące sobie praw o czy ty tu ł do rzeczywistego poznania praw a naturalnego, a więc w szyst­ kie specyficzne dla teorii praw a maturalnego czy filozofii p ra ­ wa, zatem i etyki — tw ierdzenia spełniać muszą zarazem po­ stu lat rzeczowości, powszechności, konieczności, oraz norma~

tywności. Zespół tych cech, stanowiący złożoną — jak w i­

dać — koniumkcję, z w yraźną cezurą pomiędzy trzecią i czwar­ tą, nazw iem y metodologiczną charakterystyką poznania prawa

naturalnego i odpowiednio teorii prawa naturalnego czy fi­ lozofii p ra w a 23. W ynik ten stanowi p u nkt dojścia analizy

zm ierzającej — jak pam iętam y — do odpowiedzi na pytanie czym jest poznanie praw a naturalnego, jaka jest jego metodo­ logiczna specyfika. Do powyższego rezultatu doszliśmy wycho­ dząc od analizy tego poznania czyli dokładniej: od analizy w a­ runków , jakie przedm iot staw ia swemu poznaniu. Dla pełności trzeba dodać, że tego rodzaju analizy można przeprowadzić wychodząc od celu, jaki staw iam y danem u poznaniu, lub, co na jedno wychodzi, od. zadań, jakie norm alnie wiąże się z da­ ną nauką, w tym· przypadku z filozofią praw a 24. Analiza taka

23 „ C h a ra k tery sty k a ” ta za w iera się już — choć o c z y w iśc ie in n uce — w sa m y m p o to czn y m p ozn an iu m oraln ym . U w id a czn ia się to w y ra źn ie w te d y np. g d y w o b ec „ za g ro żen ia ” n aszej osob y ze stro n y drugiego sta ra m y się go p rzek on ać, iż teg o czy n ić n ie p o w in ien , p o n iew a ż n ik t n ig d y tak p o stęp o w a ć n ie p o w in ien . C h a ra k tery sty k a ta je s t po prostu ek sp o zy cją , a n a stę p n ie k w a lifik a c ją m eto d o lo g icz n ą treści p o z n a w ­ czych tk w ią c y c h w d an ych d o św ia d czen ia m oraln ości. Zob. p rzyp is 12. 24 P o d o b n ie jak p rzed m iot (treść) ta k i c e l (sta w ia n y p rzez nas) filo z o fii p ra w a tk w i już w p otoczn ym p ozn an iu ety czn y m . W ty m o sta tn im jed n ak m a on ch arak ter bardziej p ra g m a ty czn y , in s tr u m e n ­ ta ln y : „Chcę, potrzeb a m i w ie d z y u n iw ersa ln ëj, aby w y k a za ć X -o w i, że on te ż m a o b ow iązek jak w sz y sc y u szan ow ać m e p raw o do w o l­ n o śc i!”. W p ozn an iu r e fle k sy jn y m , m eto d y czn y m , to co m iało ch a ra k ­ ter n a rzęd n y d la „ czło w ie k a z u lic y ”, u rasta do ra n g i c elu dla sieb ie. E tyk — m eto d o lo g sta w ia p ro b lem m o ż liw o śc i w ie d z y o g ó ln ie w a żn ej o b ezw a ru n k o w y ch p o w in n o ścia ch n ie ty lk o i n ie przed e w sz y stk im

[23] P ro b lem p ozn an ia p raw a n a tu ra ln eg o 143

dałaby niew ątpliw ie bardziej „dookreślony” obraz specyfiki poznania praw a naturalnego, zwłaszcza na poziomie jego teo­ rii. Dla celów, jakie tu sobie staw iam y, nie w ydaje się ona jednak konieczna. Uzyskana bowiem co dopiero metodologicz­ na charak tery styk a poznania praw a naturalnego jest już na tyle dostateczna, by można było postawić na jej podstawie dalsze, główne pytanie tych rozważań.

Możemy zatem uzyskany dotąd w ynik analizy uznać za w y­ starczającą dla naszych celów odpowiedź na w stępne pytanie: Jaka jest n a tu ra poznainiia praw a naturalnego, co stanow i m e­ todologiczne specificum wypowiedzi, m ających za przedm iot

prawo naturalne. Wiedząc już czym to poznanie jest, jesteś­ m y w stanie postawić zasadniczy, główny problem tych roz­ ważań: C zy — scharakteryzow ane jak w yżej od strony m eto­ dologicznej — poznanie praw a natu raln eg o jest m ożliwe i w jaki sposób — jeśli w ogóle — jest możliwe? Innym i sło­ wy, możemy obecnie przejść od rozważań powyższego typu, które — korzystając z Ingardenowskiego rozum ienia słowa „ontologia” ■— m ożnaby nazwać ontologią poznania praw a na­ turalnego', do m etafizyki poznania praw a naturalnego, czyli do rozejrzenia się za realnym i sposobami1 rozstrzygnięcia co dopiero postawionego pytania. Zadanie, wobec którego· w tej chwili stoimy, składa się z dwu właściwie różnych, jak się wydaje, cząstkowych zadań. Sprowadza się ono mianowicie do wykazania:

1° możliwości poznania rzeczowego, a zarazem powszech­

nego i koniecznego, oraz

p o to, b y p o w strzy m a ć X - ó w od w y ła m y w a n ia się spod o b o w ią zu ­ ją cy ch ich p o w sz e c h n ie norm , n ie „na z a m ó w ie n ie ”, ale z p rostej p a sji p o zn a w czej, czy teg o rodzaju tw ie r d z e n ia są w o g ó le m ożliw e. P o z y ty w n a od p ow ied ź na n ie je s t b o w iem sp e łn ie n ie m n ajbardziej a m b itn y ch a sp ira cji p o zn a w czy ch czło w ie k a : u rz e c z y w istn ie n ie m k o ­ n ieczn ej w ie d z y rzeczow ej c z y li filo z o fii, w ty m przyp ad k u filo z o fii m o ra ln ej, e ty k i. O czy w iście, że te o rety czn e b ad an ia te g o ty p u m ają sk ąd in ąd o lb rzy m ią p ra k ty czn ą , sp o łeczn o -p ed a g o g iczn ą d o n io sło ść. Zob. rów n . p rzy p is 12.

144 K s. T. S ty czeń [24]

2° możliwości rzetelnej, racjonalnej w ied zy norm atyw nej,

w yrażającej nieuw arunkow aną powinność.

Od pozytywnego rozwiązania obu powyższych zadań zo­ staje więc uzależniona metodologiczna prawomocność filozofii praw a, jak zresztą wszelkich dyscyplin filozoficznych prze­ m aw iających językiem nieuw arunkow anych norm. Czy dyscy­ pliny te posiadają pełnopraw ny ty tu ł do dalszego pozostawania w gronie dyscyplin pretendujących do zaszczytnego m iana naukowości, do ty tu łu wiedzy w pełni odpowiedzialnej i racjo­ nalnej, a więc do ty tułu, k tó ry byw a dość często w stosunku do filozofii praw a kwestionowany? Pozytyw na odpowiedź na to pytanie zakłada, — zgodnie z tym co wyżej powiedziano — co najm niej w ykazanie z osobna, że poznanie znam ionujące się z jednej strony cechami rzeczowości-konieczności-powszech- ności, a z drugiej cechą norm atyw ności — jest możliwe. Czy jednak tak jest? Czy jest to możliwość dająca się urzeczyw ist­ nić? Na to pytanie można odpowiedzieć ■— jak się w ydaje je ­ dynie — zwróciwszy się do analizy tych instancji poznawczych, tych narzędzi poznania, jakie stanow ią norm alne wyposażenie człowieka: podmiotu poznania. Do tej analizy w ypada nam te ­ raz przystąpić. Chodzić tu będzie głównie o przebadanie na­ czelnych instancji ludzkiego poznania jako źródeł inform acji, ich zasięgu i granic, oraz jako> prawomocnych kryteriów w ar­

tości dostarczanej przez nie wiedzy.

Zanim jednak przejdziem y do odnośnych rozważań — b ar­ dzo zresztą fragm entarycznych — m ających na celu w ska­ zanie dróg, po jakich iść w inny uzasadnienia proponowanych rozwiązań, pożyteczną rzeczą będzie przyjrzeć się jeszcze nie­ co bliżej uzyskanej co dopiero charakterystyce metodologicz­ nej poznania praw a naturalnego. O bejm uje ona — jak widzie­ liśm y — w pierwszym 1 rzędzie zespół cech: rzeczowości-pow- szechności-konieczności. Otóż okazuje się skądinąd, że dokład­ nie ten sam zespół cech stanow i swoiście wspólne znamię m e­ todologiczne każdego tw ierdzenia klasycznej filozofii bytu, ale też tylko tej filozofii. Z tego właśnie powodu metodologowie m etafizyki koncentrują wiele uwagi na spraw ie w ykazania

[25] P ro b lem p o zn a n ia p ra w a n a tu ra ln eg o 145

prawomocności koniecznej wiedzy o rzeczywistości, im pliko­ w anej przez tezy m etafizy czn e25. Czyżby to była jedynie zbieżność? A jeśli to nie tylko przypadkow a koincydencja, to czy w takim razie spraw a pozytywnego rozstrzygnięcia pro­ blemu wiedzy koniecznej o rzeczywistości praw a naturalnego nie jest ściśle powiązana, a może naw et w określonym sensie tożsama ze spraw ą wiedzy koniecznej o rzeczywistości w ogó­ le? Czy zatem „być albo nie być” filozofii praw a jako nauki nie jest spraw ą „być albo nie być” metafizyki? Jeśli tak, to nie m a metodologicznego upraw om ocnienia filozofii praw a po­ za metodologicznym uprawom ocnieniem m etafizyki. Jest to — w gruncie rzeczy jeden i ten sam a n a l o g i c z n i e problem. Filozof praw a jako filozof praw a, czyli ktoś, kto p reten du je do wygłaszania powszechnie ważnych tw ierdzeń, m a więc do swej dyspozycji jedno jedyne narzędzie poznania: m e t a f i z y c z - n e. Posługuje się tym samym reflektorem i tym samym świa­ tłem co metafizyk. Nie m a innego i mieć go nie może. Różni­ ca — jak się okaże — jest różnicą „ogniskowej”. Filozof praw a światłem tego reflekto ra nie ogarnia całej rzeczywistości, lecz skupia go na pew nym jej wycinku, na w ybranym jej fragrtien- cie. Ale fragm ent ten ogląda w tym samym świetle. Tylko ono jest dostatecznie „długie”, posiada w ystarczający dla jego ce­ lów zasięg. Bez niego byłby ślepy. Nie dostrzegłby nic z tego, co chce zobaczyć 2б. Można oczywiście żałować, że tak mało w tym świetle da się zobaczyć, dużo m niej niż dostrzec by się pragnęło 27. Ale już nie do pojęcia nonsensem byłoby odrzu­

25 S. K a m i ń s k i : C z y m o ż l i w e są ogóln e i k o n ie c z n e t w i e r d z e ­

nia r z e c z o w e ? w : S. K a m iń sk i i M. K rąpiec: Z te o r ii i m eto d o lo g ii

m e ta fiz y k i. L u b lin 1962, ss. 295— 307. W szy stk ie zresztą a r ty k u ły w y ­ m ie n io n y c h au to ró w , za w a rte w ty m to m ie słu żą tem u celo w i.

26 D o ty czy to ró w n ież „ e ty k i” i „ filo z o fii p ra w a ” n a p o zio m ie p o­ zn an ia „ czło w ie k a z u lic y ”. O ty le , o ile dochodzi on do u n iw e r sa ln y c h przek on ań m o ra ln y ch , u p raw ia on ja k ą ś „m ałą m e ta fiz y k ę m o ra ln o ści”. ?7 N iep ro p o rcjo n a ln ie zn ik o m a liczb a tw ierd zeń , ja k ich m oże do­ sta rczy ć filo z o fia m oraln a czy „ filo z o fic z n a ” filo z o fia p ra w a ■— (m oże to zd u b lo w a n ie n ie jest bez se n su w z ią w sz y pod uw agę, że n iek ied y