"Istorija russkoj żurnalistiki XVIII-XIX wiekow", W. Bieriezina, A. Diemientiew, B. Jesin, A. Zapadow, N. Sikorski, pod red. prof. A. Zapadowa, Moskwa 1963 : [recenzja]

Fürst, Ryszard

"Istorija russkoj żurnalistiki

XVIII-XIX wiekow", W. Bieriezina, A.

Diemientiew, B. Jesin, A. Zapadow, N.

Sikorski, pod red. prof. A. Zapadowa,

Moskwa 1963 : [recenzja]

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 4/2, 179-181

R E C E N Z J E

I

W . B i e r i e z i n a , A. D e m i e n t i e w , B. J e s i n , A. Z a p a d ó w , N. S i k o r ­ s k i : Istorija ru s sk o j żurnalisłiki XVIII— XIX w i e k o w pod red. prof. A. Zapadowa, M oskw a 1963, ss. 516.

Pod powyższym tytułem ukazał się w ZSRR podręcznik przeznaczony do użytku studentów szkół w yższych. Jest to w ażne w ydarzenie dla histo ry k a prasy specjalizującego się w problem atyce rosyjskiej.

A utorzy podręcznika zw racają uwagę, że w Rosji sam odzielne b ad a­ nia prasoznaw cze nie w ychodziły poza ram y prac bibliograficznych i sy- stem atyzacyjnych. Prasoznaw stw o jako dyscyplina naukow a w ystępow a- to skrom nie na m arginesie bad ań nad literatu rą lub rozw ojem k ry ty k i li­ terackiej. O sobno prow adzone były badania nad cenzurą. Pew ne p ró b ­ ki całościowego omówienia prasy zaw ierała praca I. Iw anowa: Istorija russkoj kritiki, t. 1—4, SPb. 1898— 1900, a także w ielotom ow e w ydaw ­ nictw o Istorija russkoj litieratury X I X w. pod redak cją D. Owsianniko- wa-Kuligowskiego, SPb. 1908— 1910. Dopiero po rew olucji możemy od­ notow ać odrębne omówienie prasy periodycznej pióra prof. W. Jew g ie­ nij ew a-M aksimowa pt. Oczerki po istoriji socjalistyczeskoj żurnalistiki X IX w., w ydanej w 1927 r. Lecz w niej także w y bijają się na czoło lite­ raturoznaw cze zainteresow ania autora. N ieprzypadkow o zresztą, bowiem uw zględniając specyfikę w arunków politycznych w Rosji, postępow a problem atyka polityczna była mocno sprzęgnięta z w ielką literatu rą rosyjską.

Próbę monograficznego ujęcia poszczególnych periodyków możemy odnotow ać w p racy zbiorow ej: Russkaja žurnalistika. Szestidiesiaiyje gody, w ydanej w 1930 roku. (Nie biorę tu pod uw agę pracy W. Rosen­ berga Iz istoriji russkoj pieczali. Organizacija obszczestwiennogo mnie- nija w Rosiji i niezawisimaja biespartijnaja gazieta „Russkije W iedom o- sti" (1863— 1918 g. g.), P raha 1924.) Inną m onografią pośw ięconą prasie jest trzytom ow a p raca Jew gienij ew a-M aksim ow a o „Sow riem ienniku", w ydana w latach 1934—1939. Pew ne ślady zainteresow ania prasą może­ my odnotow ać w publikacji zainicjow anej przez W ydaw nictw o Państw o­

180 RECENZJE

w e w 1929 roku pt. O czeiki po isLoriji m s s k o j kiitiki, redagow anej przez A. Łunaczarskiego i W. Polańskiego (wyszły zaledw ie dwa tomy). Ini­ cjatyw ę tę ponowiono w r. 1941, k ied y to został złożony do w ydaw nictw a tom Isioriji russkoj żurnalistiki i kiitiki, w którym zasadniczy w ykład został doprow adzony do lat 40-tych XIX wieku, przygotow any do druku przez zespół autorów w składzie: G. Gukowski, W. Jew gienijew -M aksi- mow, N. Piksanow oraz J. Jampolski. Tom ten nie ukazał się wówczas w druku i u jrzał św iatło dzienne dopiero w 1950 roku po ponow nym prze­ redagow aniu przez częściow o zm ieniony zespół autorski.

Od czasu ukończenia drugiej w ojny św iatow ej rejestr prac pośw ię­ conych badaniom periodyków powoli rozszerza się, lecz zasięg zain tere­ sowań w tych badaniach, jak w skazują autorzy podręcznika, jest nadal niepełny i wąski. Lukę tę m iał w łaśnie w ypełnić om aw iany przez nas podręcznik.

W arto zwrócić uw agę na dw oiste — stąd nieprecyzyjne dla nas — znaczenie term inu rosyjskiego „žurnalistika'', k tó ry może oznaczyć zarów no publicystykę, jak i dziennikarstw o. Term inem najbliższym n a­ szemu pojęciu „historia prasy " byłoby określenie ·— „istorija pierio- diczeskoj pieczati". Stąd „istorija żurnalistiki" nie musi oznaczać „hi­ storii p rasy ”, a raczej publicystyki, zaw artej w grubych tom ach p erio ­ dyków o charakterze literackim , w dziew iętnastow iecznym pojęciu te ­ go słowa.

Podstaw ow e założenia periodyzacji rozw oju p rasy rosyjskiej zostały oparte na w ypow iedzi W. Lenina o prasie robotniczej. Są to następujące okresy-: szlachecki — 1825— 1861, burżuazyjno-dem okratyczny — 1861— 1895 oraz okres pro letariack i — od 1895 do czasów ostatnich. M iały się one w iązać z poszczgólnymi etapam i ruchu w yzw oleńczego Rosji w w al­ ce z ustrojem m onarchistycznym . Dlatego pierw szy rozdział zaw iera rozwój prasy rosyjskiej do r. 1825, drugi do lat czterdziestych XIX w ie­ ku, następny tra k tu ję o prasie lat sześćdziesiątych tegoż w ieku, a ostat­ ni omawia okres do 1895 roku. Lecz autorzy potraktow ali, nie bez racji, ten podział um ow nie i dla nas daleko w ażniejsza będzie periodyzacja stosow ana przez nich yrew nątrz rozdziałów. I ta k historia p rasy ro sy j­ skiej począw szy od w ydaw nictw Piotra I (1703) mierzona jest n astęp u ­ jącym i w ęzłow ym i etapam i: czasy K atarzyny W ielkiej (1769) oraz dzia­ łalności w ydaw niczej N. N ow ikow a (1770— 1780), przełom u XVIII—

XIX w ieku (1800— 1810), w ydaw nictw a periodyczne po w ojnie 1812 ro ­ ku, działalność w ydaw nicza dekabrystów do 1825 r., okres szczególnego te rro ru stosow anego w obec prasy „ponurego siedm iolecia" (1848— 1855), okres odgórnych reform społecznych (1855— 1861), p rasa okresu w zględ­ nej liberalizacji 1870— 1880 z uw zględnieniem rów nież nielegalnej p ub­ licystyki teg o okresu. Całość kończy się inform acją o zaczątkach prasy

RECENZJE ₁₈₁

robotniczej w Rosji i działalności publicystycznej proletariackiego pisa­ rza i działacza M aksym a Gorkiego.

W om awianym podręczniku zostały uw zględnione w zasadzie w szy­ stkie podstaw ow e czasopisma literackie, rep rezen tu jące mniej lub bar­ dziej oryginalne oblicze lub kierunek. M amy w ięc działalność N owiko-

wa i Polewoja, publicystykę słowiąnofilów i zapadników, ,,'Wiestnik Jew ropy", „Sowriem iennik", „O tieczestw iennyje Zapiski", publikacje narodników , legalne i nielegalne, p rasę Bułgarina, K atkow a i Suwarina.·

Uwaga autorów kon cen tru je się przede w szystkim na postępow ym nurcie. Prasa liberalna, w zględnie reak cy jn a została uw zględniona w większym lub mniejszym stopniu, stanow iąc dla tego podstaw ow ego nurtu mniej lub bardziej m alownicze tło.

Podręcznik zaw iera fakty, inform acje o ogólnym rożw oju prasy, o cenzurze rosyjskiej (warto przy okazji zwrócić tu uw agę na fragm ent om aw iający społeczne szkody działalności tzw. Buturlinow skiego Komi­ tetu). Lecz mimo w szystko uw aga autorów podręcznika koncentruje się na treści postępow ej publicystyki rosyjskiej, ukazaniu ew olucji ideolo­ gii postępow ej inteligencji rosyjskiej. Z kontekstu ogólnego w yw odu w yław iane są czołowe postacie lum inarzy tego ruchu ideowego, n a których skupiła się cała uw aga autorów . Również ze w zględów dydak­ tycznych z ogólnego rozw oju p rasy w yjęte zostały poszczególne perio­ dyki, przede w szystkim postępow e, aby każdy z osobna poddać odrębnej, analizie.

Przew aga elem entów analitycznych nad syntezą pow oduje •zam azy­ w anie ogólnego obrazu rozw oju prasy rosyjskiej. F akty m ające po k a­ zać w zajem nie w arunkujące zjawiska, nazw ijm y to „prasow e", zam iast stać się w ątkiem podstaw ow ym , pełnią rolę ogniw a łączącego analitycz­ ne opisy poszczególnych dzienników lub publicystów . N ie pozw ala to n a uchw ycenie zróżnicow ania w staw ianiu problem atyki społecznej przez poszczególne organy prasow e, uchw ycenia w zajem nego ich w pływ u n a siebie. Środowiska dziennikarskie, pomimo dzielących ich różnic ideo­ w ych i politycznych, stanow iły pew ną całość i nieprzypadkow o reak ­ cjonista K atkow w yczulony na tego rodzaju zjaw iska uknuł „zabójczy”

(w w arunkach carskiej Rosji) term in — „nadpolnaja" i „podpolnaja pie- czat", w skazując miłościwie panującem u m onarsze na istniejące zjawisko pow iązań między liberalną a nielegalną rew olucyjną prasą.

Om aw ianie takich postaci, jak Bulgarin, Katkow, Suwarin, obok postę­ pow ej publicystyki należy zawdzięczać wpływom, k tó ry w yw arli oni na ton i polem ikę ów czesnej prasy. Polemiki dziew iętnastow iecznej postę­ powej prasy rosyjskiej w swoim oddziaływ aniu w łaściw ie ograniczały się do środow iska nowo kształtującej się w arstw y inteligenckiej.