Dzwony

Źródło: A b p Antoni Julian Nowowiejski, Wykład liturgji Kościoła Katolickiego 1.1.

n ) D z w o n y .

I. N a z w a d z w o n ó w .

D o k o ś c i o ł a w z y w a wiernych g l o s n a c z y ń m e t a l o w y c h , d z w o 11 a 111 i z w a n y c h , od d ź w i ę k u , j a k i u d e r z e n i e w nie w y w o ł u j e . N a z w y ich liturgi- czne n a j p o w s z e c h n i e j s z e są c a m ρ a n a i n o l a . „ N o l a " j e s t starożyt- nicjsza, sięga p i e r w s z e g o w i e k u po C h r y s t u s i e Panu i o z n a c z a ł a w ś r e d n i c h w i e k a c h m n i e j s z e dzwony, j a k ręczne, r e f e k t a r z o w e , do b u d z e n i a i t. p., g d y n a z w y „ c a m p a n a " miał pierwszy, z d a j e sic, d o p i e r o wielebny B e d a użyć dla oznaczenia w i ę k s z y c h d z w o n ó w . N a z w y te, j a k s ą d z i W a l a f r y d

S t r a b o

) i inni ś r e d n i o w i e c z n i pisarze

), p r a w d o p o d o b n i e p o c h o d z ą od

m i e j s c a w y n a l a z k u , t. j . p r o w i n c j i K a m p a n j i we W ł o s z e c h , a w z g l ę d n i e od

m i a s t a te] p r o w i n c j i , Noli; p r a w d o p o d o b n i e j w s z e l a k o z t ą d p o w s t a ł y , że

n a j d ź w i ę c z n i e j s z e d z w o n y i d z w o n k i o d l e w a n o od n a j d a w n i e j s z y c h cza-

sów z miedzi, d o b y w a n e j w K a m p a n j i , k t ó r e j stolicą była N o l a . J u ż P l i -

n j u s z twierdzi, że miedź w K a m p a n j i n a j l e p s z a

).

S t a r o ż y t n ą t a k ż e n a z w ą d z w o n u , d o t ą d z n a n a w l i t u r g j i ' ) , j e s t s i-

>g n u m (znak), p o n i e w a ż od s a m e g o p o c z ą t k u u ż y w a n o g o w k o ś c i o ł a c h g ł ó w n i e do d a w a n i a w i e r n y m z n a k u , iż ma się r o z p o c z ą ć o b r z ę d l i t u r g i - c z n y -'); d o t ą d d z w o n m n i e j s z y , p o d r ę c z n y , w w i e ż y c z c e n a d p r e z b y t e r j u m , nosi n a z w ę s y g n a t u r k i .

I n n e n a z w y d z w o n u w ś r e d n i c h w i e k a c h b y ł y : ρ e t a s u s, c o d o n, 1 e b e s, a e s , a e r a ni e η t u m, s <j υ i 1 1 a, s c i 1 1 a, e s q u i 1 1 a ρ e 1 ν i s, e r o t a 1 u m, t i η t i η η a b u 1 u m (od tinnitus, d ź w i ę k m e t a - l o w y ) i c 1 o c a czy o l o c e a lub c 1 o c c u m, t a k ż e g 1 o c c a i g 1 o g - g a. T a o s t a t n i a n a z w a , za c z a s ó w K a r o l a W i e l k i e g o j u ż z n a n a

) , p o c h o d z i od s t a r o n i e m i e c k i e g o g l o c k a , lub, j a k inni c h c ą , od s a n s k r y c k i e g o l a u k ( w y t w a r z a ć d ź w i ę k p r z e z u d e r z e n i e ) , a l b o o d ł a c i ń s k i e g o w y r a z u c l a n g o r , czy g r e c k i e g o κάλε ω ( w z y w a n i ) . D l a t e g o n i e m c y n a z y w a j ą d z w o n G l o c k e, że d z w o n n i k za p o m o c ą u d e r z a n i a w y t w a r z a ł d ź w i ę k z n i e g o ; a n g l i c y zo- wią go c 1 o c k, s z w e d z i k l o c k a , d u ń c z y c y k 1 o k k e, f r a n c u z i z a ś c 1 o·

c h e, a m a ł y d z w o n e k c l o c h e t t e . D l a w i e l k i c h d z w o n ó w u f r a n c u z ó w z n a j d u j e się o s o b n a n a z w a : b o u r d o n, a d l a d z w o n ó w s t r o j o n y c h , a k o r - d o w y c h : c a r i l l o n j o d q u a d r i l l e , t. j . o d c z t e r e c h d z w o n ó w , k t ó r e w po- c z ą t k a c h h a r m o n j ą t w o r z y ł y ]

).

K a ż d y z o s o b n a d z w o n m a t a k ż e s w o j ą n a z w ę p o s z c z e g ó l n ą : i m i ę.

T r z y są p o w o d y , d l a k t ó r y c h i m i o n a n a d a j ą się d z w o n o m

): o d r ó ż n i e n i e d z w o n ó w p o ś w i ę c o n y c h o d n i e p o ś w i ę c o n y c h , o d d a n i e d z w o n u o p i e c e t e g o Ś w i ę t e g o , k t ó r e g o imię on nosi, i w z y w a n i e do k o ś c i o ł a nie tyle d ź w i ę - k i e m d z w o n u , j a k r a c z e j g ł o s e m Ś w i ę t e g o , k t ó r y się d z w o n e m p o s ł u g u j e . Z w y c z a j n a d a w a n i a imion d z w o n o m s i ę g a c z a s ó w b a r d z o d a w n y c h . A l k u i n , k t ó r y żył w V I I I w i e k u , m ó w i o nim, j a k o i s t n i e j ą c y m j u ż od n i e p a m i ę t n y c h lat. N a d a w a n i e imion d z w o n o m nie j e s t z w i ą z a n e z e c h r z t e m d z w o n ó w , t. j . z ich p o ś w i ę c e n i e m , bo i o b e c n i e , w e d ł u g r u b r y k p o n t y f i k a ł u r z y m - s k i e g o , n a d a w a n i e imienia d z w o n o w i nie ł ą c z y się w c a l e z j e g o p o ś w i ę c e - niem, c h o c i a ż w n i e k t ó r y c h d a w n i e j s z y c h p o r z ą d k a c h r z y m s k i c h

) z n a j d u - j e m y to z w y k l e . I m i o n a d z w o n ó w z a p o ż y c z a n o j u ż to o d f u n d a t o r ó w j e g o , j u ż o d r o d z i c ó w c h r z e s t n y c h , j u ż od n i e k t ó r y c h Ś w i ę t y c h P a ń s k i c h (np.

M a r j a , A n n a , M i c h a ł , B a r b a r a , M a r t a , M a g d a l e n a , Z y g m u n t , J a n i t. p.), j u ż od p e w n y c h p r z y m i o t ó w d z w o n ó w ( C a n t a b o n a , P r e t i o s a , M a x i m a ) , j u ż w r e s z c i e o d ich p r z e z n a c z e n i a ( A n g e l u s , bo d z w o n i ł n a A n i o ł P a ń s k i , k o -

' ) Pontific. Roman. De benedietione s i g η i vel eampanae.

'-) „Simpliciter s i g η a vocantur, quia eoriun aonoritate quilnisdam pulsibus excitata signi- iicantur horae, quibus i ix dumo Dci statuta eelcbrontur officia-. Valalr. Strab. De rebus eccl. e. V.

ł) Nawet pierwej jeszcze, w życiu św. Kulinnbaria, napisanego przez A d a m n a n a , czytamy:

„cloceani pulsu" i „personante cloeca".

4) F l e n r y , IM messe, V I . ρ. 162.

s) Beneil. X I V , Instit. 47, § 4: Cavtilieri, t. I I I , dccr. 114. 11. 2.

6) Martcne, De antiq. eccl. fit. 1. II, c. '21.

n a j ą c y c h '), r ó ż a ń c o w y 1 t. p.

). L u d w i k ΧIV i M a r j a T e r e s a , r o d z i c e c h r z e s t n i d z w o n u w N o t r e D a m o p a r y z k i e j , n a d a l i inu imię E m m a n u e l a . N a j p o s p o l i t s z e m imieniem d z w o n u b y ł o imię ów. p a t r o n k i d z w o n ó w , K a t a - r z y n y A l e k s a n d r y j s k i e j ( γ 314), k t ó r e j n a r z ę d z i e m ę c z e ń s t w a , k o ł a do r o z - r y w a n i a ciała, m a w i e l e p o d o b i e ń s t w a do wozu, na k t ó r y m d z w o n się p r z e w o z i z f a b r y k i .

W r. 1187 t a k i e p o ł o ż o n o imię na d z w o n i e :

γ Μ Κ D E D I T A N T I S T E S S E B l i A N D U S E T I I O C M l H I N O M E N . W r o k u z a ś 1273 to p o z o s t a ł o imię n a d z w o n i e : P A U L U S V O C O l i . O t o j e s z c z e p a r ę n a p i s ó w z imionami d z w o n ó w :

f M I S S I DIC C O E L I S H A B E O N O M E N G A l i l i i ICLIS.

f V O X A U G U S T I N I S O N E T I N A l i R E D E I .

γ D U D l . M F U N D A B A li: P A U L I G A M P A N A V O G A B A l i .

I I . Η i s t o r j a d z w o n ó w.

M i m o o b s z e r n e j l i t e r a t u r y o d z w o n a c h

) n i e w i e l e w i e m y o c z a s i e i o k o l i c z n o ś c i a c h w p r o w a d z e n i a ich do u ż y t k u l i t u r g i c z n e g o .

N i e p o d o b n a p o w i e d z i e ć z p e w n o ś c i ą , w j a k i to s p o s ó b p o d c z a s p r z e - ś l a d o w a n i a c h r z e ś c j a n z w o ł y w a n o w i e r n y c h n a i c h n a b o ż e ń s t w a w s p ó l n e ; o k o l i c z n o ś c i w y m a g a ł y t a j e m n i c y . Ś w . J u s t y n i T e r t u l j a n o tem milczą.

D o p i e r o A m a l a r j u s z

) w w i e k u I X pisze, że p o d c z a s p r z e ś l a d o w a n i a w z y - w a n o w i e r n y c h n a m o d l i t w ę p r z e z u d e r z a n i e d r z e w e m (lignoruin sonus). P o nim W a l a f r y d S t r a b o

) w s p o m i n a o użyciu p r z e z p i e r w s z y c h c h r z e ś c j a n d r e w n i a n y c h t a b l i c i t r ą b r o g o w y c h . O b a j j e d n a k nie p o d a j ą ź r ó d ł a , z k t ó - r e g o te w i a d o m o ś c i z a c z e r p n ę l i ; a p r z e c i e ż u d e r z a n i a t a k i e i g ł o s t r ą b d r a - ż n i ł y b y p o g a n i n o w e p r z e ś l a d o w a n i a s p r o w a d z a ł y . D l a t e g o t w i e r d z e n i a tych p i s a r z y za n i e u z a s a d n i o n e u w a ż a ć należy.

') Dzwonek dla k o n a j ą c y c h wisi najczęściej w bramie, wiodącej do cmentarza kościelnego i używa sio przy ciężkich skonaniach.

J) Były i innego rodzaju nazwy: Dzwonek k r o g u 1 c o w y był to ton, który umieszczano przy woreczku dla zbierania jałmużny po kościele. T a k mówi inwentarz kościoła w Mychowic v. r.

J 735: „Woreczek pro eleemosina stary z dzwonkiem krogulcowym". Dzwonek l o r e t a ń s k i , od miejsca, gdzie został poświęcony, nazwany, używa się podczas burz gradowych.

3) Niektóre głowniejsze dzieła tu podajemy; z X V I I wieku: Magius, Detentinnabulis, Rocca, De campanis commentarius, Bierstaedt, Dissertatio historica de campanarum materia et. forma, P e r - cichellius, De tintinnabulo Nolano· z X V I I I wieku: Tliiers: Traitć de cloches, Carre, Recueil curieux et ćdi/iant su>· les cloches de VEylise; w naszych czasach wydano: Girami, Instruction pastorale sur les cloches, 1841; Barraud, Notice sur les cloches, 1884; B r a u d , La cloche, son histoire, sa fabri- cation, son lanyaye, 1864: Corblet, Notice historigue et lituryujue sur les cloches (Ilevue de 1'art chrćt., t. I); Armanda Schaepkens, Cloches, clochuttes et sonnettes (llevue de l'art chret. t. X I I I ) ; Partner, Notice historique sur les cloches, Mirecourt, 1882; Otte, Glockenkunde, Leipzig, 1884; B l a - vignac, La cloche, Ktudes sur son histoire et sur ses rapports avec la societc, Paris, 1877; ks. W ł a d . Siarkowski, Dzwony w yubemji kieleckiej, Warsz. 1878.

' ) De eccles. o/fic. c. 21.

s) Dc rebus eccl. c. 5: „Apud quosdam tabulis, apud quosdam cornibus lioraoprodobantur."

B a r o n j u s z ') m ó w i , że p i e r w s i c h r z c ś c j a n i e , d l a u n i k n i ę c i a r o z g ł o s u , z w o ł y w a l i się n a n a b o ż e ń s t w a p r z e z d j a k o n ó w , z w a n y c h „ c u r s o r c s " , co ma s t w i e r d z a ć j e d e n , b a r d z o zresztą n a c i ą g n i ę t y , u s t ę p listu św. I g n a c e g o do św. P o l i k a r p a

). P o d c z a s n a b o ż e ń s t w a zaś wołali d j a k o n i : „Schola! A t t e n - dite! S a n c t a S a n c t i s ! "

Być t a k ż e może, że na n a b o ż e ń s t w i e p o p r z e d z a j ą c e m z a w i a d a m i a n o o c z a s i e i m i e j s c u n a s t ę p n e g o n a b o ż e ń s t w a , w e d ł u g np. f o r m u ł y , k t ó r ą z n a j - d u j e m y w s t a r y m s a k r a m e n t a r z u św. l l e m i g j u s z a r e j m s k i e g o

): „ N o v e r i t v e s t r a d e v o t i o , sanctissimi f r a t r e s , q u o d 1$. m a r t y r i s illius a n n i v e r s a r i u s dies i n s t a t ; quo diaboli t e n t a t a t i o n e s e x u p e r a n s u n i v e r s i t a t i s c r c a t o r i g l o r i o s a pas- sione c o n i u u c t u s est. I d e o q u e D o m i n u m c o l l a u d e m u s , qui est mirabilis in s a n c t i s suis, ut qui illis victoriam contulit, n o b i s e o r u m meritis dolictorum i n d u l g e n t i a m l a r g i a t u r . I n illo igitur loco, vel in illa villa illa f e r i a h a n c eanulem f e s t i v i t a t e m sollicita d e v o t i o n e c e l e b r e m u s " . C o znaczy: „ N i e c h ż e wie w a s z a p o b o ż n o ś ć , święci b r a c i a , że zbliża się dzień r o c z n i c y b ł o g o s ł a - w i o n e g o m ę c z e n n i k a N.; w k t ó r y m , z w y c i ę ż y w s z y p o k u s y s z a t a n a , p o ł ą c z y ł się on p r z e z c h w a l e b n ą m ę k ę ze S t w ó r c ą w s z e c h ś w i a t a . D l a t e g o u w i e l b i a ć b ę d z i e m y P a n a , k t ó r y j e s t p r z e d z i w n y m w Ś w i ę t y c h s w o i c h , a b y T e n , k t ó r y im d a ł z w y c i ę z t w o , nam p r z e z ich z a s ł u g i u d z i e l i ł p r z e b a c z e n i a g r z e c h ó w . W tein z a t e m m i e j s c u , t e g o to d n i a o b c h o d z i ć b ę d z i e m y tę u r o c z y s t o ś ć z całą p o b o ż n o ś c i ą . "

G d y K o ś c i ó ł c z a s ó w t r y u m f u się d o c z e k a ł , nie o m i e s z k a ł w z y w a n i a w i e r n y c h n a n a b o ż e ń s t w o d o p e ł n i a ć za p o m o c ą g ł o ś n y c h n a r z ę d z i . Czynił to d ł u g i c z a s o d g ł o s e m t r ą b y lub biciem w t a b l i c e d r e w n i a n e . O t r ą b a c h

u d r z w i k o ś c i o ł a

) pisze św. H i e r o n i m do E u d o k s j i : „ N u d u s a n t e f o r e s e a r u m C h r i s t u s emoritur; et cum m a n u m e g e n t i p o r r e x e r i n t , b u c c i n a n t ; cum a d a g a p e n v o c a v e r i n t , p r e c o c o n d u c i t u r " . l l c g u ł a św. P a c h o m j u s z a , n a p i s a n a n a p o c z ą t k u IV w i e k u , m ó w i o t r ą b i e , j a k o o ś r o d k u z w o ł y w a n i a z a k o n n i - k ó w do k o ś c i o ł a .

J e s z c z e d a w n i e j u ż y w a n o n a r z ę d z i d r e w n i a n y c h , j a k to w i d z i m y z a k t m ę c z e ń s k i c h ś w . A t a n a z e g o . N a r z ę d z i a te d o t ą d z n a j d u j ą się w wielu k l a s z - t o r a c h w A z j i . A l l a t i u s

) m ó w i , że s k ł a d a j ą j e d o b r z e z sobą s p o j o n e d w i e d e s k i , k a ż d a po 10 s t ó p długości, 2 p a l c e g r u b o ś c i i 4 s z e r o k o ś c i ; d u c h o - w n y , t r z y m a j ą c y j e w l e w e j ręce, p r a w ą u d e r z a m ł o t k i e m w d r z e w o , r a z w j e d n o m i e j s c e , d r u g i raz w inne, co c o r a z inny d ź w i ę k w y w o ł u j e . N a j e -

') A n n . 58, n. 102.

*) „Decct, Polyearpe beute iri l)co, concilium congregare, Deo deccntissimum, et ordinnre aliqucm, quom «lelectuin valde hal>ctis et inipigrum, qoi poterit tcodrmuos (Dei cursor) vocuri."

W liście zaś, przypisywanym św. Tgnacennt (Alzog, Patraloyie, 1'arie, 1877, p. 61), ad Heron. diiie., pisze ten św. biskup do djakonn: „Synaxes ne ncligas, omnes nominatim iiiqiiiros."

3) Mnrtigny, Diet. des antiij. chret. p. 184.

4) Ferrari, De rilu saaarum Ecclesiae cathoUc. concionum, Mcdiol. 1620, 1. I, o. 7.

ł) De reeent. Gntee. templis, p. 102, 103.

d n c j z t a k i c h d e s e k w k l a s z t o r z e ś w . D j o n i z e g o n a g ó r z e A t h o s n a p i s a n e były n a s t ę p u j ą c e s ł o w a : „ Z k ą d j e s t e ś , o drzewo? W i e d z , że j e s t e m ze ś r o d k a l a s u , p o t e m mię w y c i ę t o i h e b l e m w y g ł a d z o n o . O b e c n i e j e s t e m z a - w i e s z o n a w D o m u P a ń s k i m : d o t y k a j ą m i ę ręce p o b o ż n y c h d j a k o n ó w i p r z e z u d e r z e n i e m ł o t e m w y w o ł u j ą g ł o s , k t ó r y z w o ł u j e w s z y s t k i c h do ś w i ą t y n i P a ń s k i e j , aby t u o d p u s z c z e n i e g r z e c h ó w znaleźli

)". N a z w a tego n a r z ę d z i a σημαντ^οιον (signum sc. a d c o n v o c a n d o s f i d e l e s ) , z n a k z w o ł u j ą c y w i e r n y c h , l u b χειροση^αντρον, z n a k r ę k i , dla o d r ó ż n i e n i a w i ę k s z e g o t e g o r o d z a j u n a - rzędzia, ria ł a ń c u c h a c h w i s z ą c e g o n a n a j w y ż s z e j w y s o k o ś c i wieży, z w a n e g o μεγασημαντρον, w i e l k i z n a k

) . P o z o s t a ł o ś c i ą po t a k i c h „ s a c r a l i g n a " n a Z a c h o d z i e są t a k z w a n e c r e p i t a c u l a ( g r z e c h o t k i ) , d o t ą d w o s t a t n i c h d n i a c h W i e l k i e g o T y g o d n i a u ż y w a n e *).

O p r ó c z tych n a r z ę d z i d r e w n i a n y c h , u ż y w a j ą j e s z c z e na W s c h o d z i e w p o d o b n y m c e l u b l a c h ż e l a z n y c h lub m i e d z i a n y c h , z a w i e s z o n y c h u d r z e w pod k o ś c i o ł e m , lub u s a m y c h ż e d r z w i k o ś c i e l n y c h , w k t ó r e u d e r z a się m ł o t - kiem żelaznym. T a k i e g o . s a c r u m f e r r u m " , αγιον σίδηρον, a l b o b o n i - b u 1 u m, czy b u n i c u 1 u m, z n a n e g o n a Z a c h o d z i e j e s z c z e w I X czy X w i e k u , d o t ą d u ż y w a j ą k a p u c y n i , w z y w a j ą c na p o s i ł e k .

D z w o n y nic w s z ę d z i e i nie o d r a z u w p r o w a d z o n o . L e g e n d a , p o d a j ą c a za w y n a l a z c ę ich św. P a u l i n a z N o l i , w t e n s p o s ó b o p o w i a d a , j a k ś w i ą t o - b l i w y b i s k u p w p a d ł n a t a k i p o m y s ł . S ł o ń c e w ł a ś n i e z a p a d a ł o , t a k głosi le- g e n d a , g d y ś w i ę t y mąż, w ś r ó d w i e c z o r n e j ciszy p o s t ę p o w a ł z w o l n a p r z e z p o l a n k ę leśną. Z ł o t a p u r p u r a z a c h o d z ą c e j g w i a z d y d z i e n n e j u b a r w i ł a g ą s z c z liści na d r z e w a c h i m i e n i ł a się n a z a r a s t a j ą c y c h p o l a n k ę k w i a t a c h l e ś n y c h , a d o k o ł a r o z p o s t a r ł się t a k i u r o c z y s t y s p o k ó j , iż b i s k u p , z p r z e p e ł n i o n e m r a d o ś c i ą sercem, m i m o w o l n i e z ł o ż y ł r ę c e i w z n i ó s ł o c z y k u niebu, w o ł a j ą c :

„ O ! b ą d ź ii i i p o c h w a l o n y i b ł o g o s ł a w i o n y P a n i e ś w i a t ó w , w tym s w o i m r a j u z i e m s k i m ! D a j mi z n a k j a k i , że j e s t e ś tu k o ł o mnie i że p o z o s t a n i e s z

do k o ń c a dni moich P a n i e , P a n i e W s z e c h m o c n y ! . . . " T o p o w i e d z i a w s z y , u k l ą k ł i z a t o p i ł się w m o d l i t w i e z p o c h y l o n ą w p o k o r z e g ł o w ą . N a r a z sły- szy, iż z e w s z ą d d o k o ł a n i e g o r o z l e g a się ciche d z w o n i e n i e ; o b e j r z a w s z y się, widzi, j a k l e k k i w i e t r z y k p o r u s z a n i e b i e s k i e g ł ó w k i d z w o n k ó w p o l n y c h , za- r a s t a j ą c y c h całą p o l a n k ę . N a p a m i ą t k ę tej b ł o g o s ł a w i o n e j chwili ś w i ę t y bi- s k u p do k o ś c i o ł a w N o l i k a z a ł o d l a ć o l b r z y m i w i z e r u n e k o w e g o k w i a t u l e ś n e g o , k t ó r y , z a w i e s z o n y w ś w i ą t y n i , p o c z ą ł z w o ł y w a ć ślicznym s w y m d ź w i ę k i e m w i e r n y c h na m o d l i t w ę .

') „Umie es. υ ligninn? Scito nie in medio silvac: postea scindor et dolał.ra altsitm··!-. Nunc pendco in do ino Domini: manus tractarit me piorum dinconoriuu, et mail co mc pcrcuticntibus vo- ces ernitto, ut omnes iri tcmplum Domini conveniant, ut remissionem inveniant peccatonuu."

' ) Goar, JCucholoij. p. 450. O senianterjonach, używanych powszechnie przez ehrze.4<:jan, zamieszkałych pod panowaniem tnrcckiem, por. Coli. Lacen.t. Syn. 7/, 391. Dotąd na górze Athos poprzedzają procesją. Z drzewa twardego, są przenośne i wielkie.

3) Amalar. De o / f . eccles. I V , c. 21.

1248

L e c z ś w . P a u l i n nie umieścił d z w o n ó w w z b u d o w a n e j przez siebie bazylice, bo w j e j opisie, p r z e z siebie d o k o n a n y m , o d z w o n a c h w c a l e nie w s p o m i n a , c h o c i a ż w s z y s t k i c h j e j s p r z ę t ó w , d a l e k o m n i e j s z e g o , niż d z w o n y , z n a c z e n i a , d o t y k a . Nie on też d z w o n y w y n a l a z ł , bo te są d a l e k o s t a r o ż y -

t n i e j s z e i n i e w i a d o m o , k o m u ich w y n a l a z e k p r z y p i s a ć n a l e ż y .

W C h i n a c h , o k o ł o r. 2 2 6 2 jakiś c e s a r z k a z a ł u l a ć 12 d z w o n ó w , k t ó - r y c h d ź w i ę k i s t o p n i o w a n e w y r a ż a ł y pięć t o n ó w m u z y c z n y c h . P ó ź n i e j , w g r u - dniu, r. 522 p r z e d C h r y s t u s e m P a n e m , K i n - O u a n g k a z a ł w y k o n a ć d z w o n y n a u ż y t e k d w o r u c e s a r s k i e g o ').

M o j ż e s z , p r z e p i s u j ą c s z a t y a r c y k a p ł a ń s k i e , m ó w i o z a w i e s z o n y c h u j e - d n e j z nich d z w o n k a c h

) : „A u d o ł u p r z y n o g a c h t e j ż e s z a t y w o k o ł o uczynisz j a k o m a l o g r a n a t y . . , , p r z e p l a t a j ą c w p o ś r o d k u d z w o n k i w k o ł o , t a k ż e b y d z w o n e c z e k b y ł złoty, a m a l o g r a n a t : i z a s i ę d r u g i d z w o n e c z e k z ł o t y

i m a l o g r a n a t . A w tę s z a t ę b ę d z i e się o b ł ó c z y l A a r o n w o d p r a w i a n i u słu- żby, t a k ż e b y s ł y s z a n o d ź w i ę k , k i e d y w c h o d z i i w y c h o d z i . "

W w y k o p a l i s k a c h e g i p s k i c h z n a l e z i o n o w i e l e d z w o n k ó w b r o n z o w y c h , k t ó r e są d a l e k o s t a r s z e o d M o j ż e s z a . W I n d j a c h , w S k a n d y n a w j i z a w i e - s z a n o d z w o n k i u szyi p e w n y c h b a ł w a n ó w . W ó z ż a ł o b n y , k t ó r y r. 32·> lub 324 p r z e d naszą erą p r z e w o z i ł s z c z ą t k i ś m i e r t e l n e A l e k s a n d r a W . , u szczytu m i a ł z a w i e s z o n e w i e l k i e d z w o n y , k t ó r y c h d ź w i ę k d a l e k o się rozchodził.

(54 muły, k t ó r e c i ą g n ę ł y t e n wóz, m i a ł y r ó w n i e ż do ł b ó w p r z y t w i e r d z o n e d z w o n k i z ł o t e .

D z w o n k ó w m a ł y c h , b r z ę c z ą c y c h , u ż y w a n o w G r e c j i i R z y m i e . Opo- w i a d a nam S t r a b o

), że d z w o n k i t a k i e s ł u ż y ł y do z w o ł y w a n i a n a tnr<W.

G d y p e w i e n l u t n i s t a , p r z y b y w s z y na j e d n ą z w y s p g r e c k i c h , z g r o m a d z o n e - mu l u d o w i g r a ł n a s w y m i n s t r u m e n c i e , z d a l e k a oz wał się d z w o n e k , na d ź w i ę k k t ó r e g o w s z y s c y w stronę, z k ą d p o c h o d z i ł , p o m k n ę l i ; o s t a ł się j e - d e n t y l k o g ł u c h y , k t ó r y g d y l u t n i s t a d z i ę k o w a ł mu za p o z o s t a n i e i p y t a ł , d l a c z e g o to w s z y s c y n a g ł o s d z w o n k a poszli, o d p o w i e d z i a ł : W i ę c d z w o - niono? Z e g n a m cię, to t a r g r y b n y — i za innymi p o s z e d ł . S w c t o n j u s z uczy, że A u g u s t u m i e ś c i ł d z w o n e k n a s z c z y c i e J o w i s z a K a p i t o l i ń s k i e g o . Tintin- n a b u l a , k t ó r e u d r z w i p a ł a c ó w r z y m s k i c h wisiały, d a w a ł y z n a k o t w a r c i a ł a - zien p u b l i c z n y c h i t.. p.

).

C h r z e ś c j a n i e do k u l t u s w e g o d z w o n y zaczęli p o w o ł y w a ć , z d a j e się, j u ż o k o ł o p i e r w s z y c h l a t w i e k u V, z a p e w n e z a r a z po o g ł o s z e n i u e d y k t u T e o d o z j u s z a r. 4 0 8

). T o p r a w i e p e w n e m ; w k a ż d y m r a z i e b ł ą d z ą P o l i d o r

') Blavignac, L. c.t p. 310

») Ks. Wyjścia, X X V I I I , 3 3 .

3) L . X I V Geog. ap. Bona, ller. liturg. I, 22.

') Martialis L. I Kpitj. 103; Jnvcnal. Sat. 6. v. 440; Plant. In Triami, act. 4, sn. 2

5) Blavi^nac, /,. ρ. (»13; Klcury, La messa, V I . ρ. 103.

W i r g i l j u s z

) , P a n w i n j u s z

) i D o m G u e r a n g e r

), k t ó r z y u ż y c i e d z w o n ó w w K o ś c i e l e z a w d z i ę c z a ć chcą S a b i n j a n o w i , p a p i e ż o w i ( f 600). B y ć może, że t e n p a p i e ż p i e r w s z y g ł o s e m d z w o n ó w r o z k a z a ł w z y w a ć w i e r n y c h na g o - dziny k a n o n i c z n e .

Ν a j s t a r o ż y t n i e j s z y m i l i t u r g i c z n y m i d z w o n a m i b y ł y t a k z w a n e d z w o n- k i c e l t y c k i e , k t ó r y c h z a b y t k i z V, V I i V I I w i e k u s p o t y k a j ą się w I r l a n d j i , A n g l j i , F r a n c j i i S z w a j c a r j i *). B y ł y l a n e i k u t e z b l a c h y żela- z n e j , c z w o r o b o c z n e i o k r ą g ł e , n a j c z ę ś c i e j r ę c z n e , ale b y ł y i w i ę k s z e , k t ó - r y c h g ł o s r o z c h o d z i ł się d a l e k o . D z w o n k i te p o s i a d a ł y n i e z n a n e nam s y m - boliczne z n a c z e n i e . Ś w . P a t r y k , u d z i e l a j ą c j e d n e m u ze s w o i c h u c z n i ó w g o - d n o ś c i b i s k u p i e j , d a j e mu m i ę d z y i n n e m i p u s z k ę z d z w o n k i e m . B i s k u p t r z y m a ł w j e d n e j r ę c e p a s t o r a ł , w d r u g i m d z w o n e k , k t ó r y m p o r u s z a ł , g d y c h c i a ł m ó w i ć . P r z y s i ę g a n o n a d z w o n k i , j a k o n a r z e c z y ś w i ę t e . D o n a j s t a - r o ż y t n i e j s z y c h z a b y t k ó w t e g o r o d z a j u d z w o n k ó w n a l e ż y b e z w ą t p i e n i a ten, o k t ó r y m m ó w i p o d a n i e , że go u ż y w a ł ś w . P a t r y k (-J- w w i e k u V); z n a l e - ziony n a t e g o Ś w i ę t e g o g r o b i e , d o t ą d p r z e c h o w y w a n y j e s t w m u z e u m a k a - d e m j i k r ó l e w s k i e j w I r l a n d j i . W a ż y p r z e s z ł o t r z y f u n t y .

F i g . 652. D z w o n e k ś w . P a t r y k a .

J e d n o c z e ś n i e były w u ż y c i u d z w o n y do z w o ł y w a n i a n a n a b o ż e ń s t w o . W e d ł u g l e g e n d y św. G a l i i w r. 5 2 4 było j u ż w i e l e d z w o n ó w w R z y m i e . O k o ł o r. 540 były z n a n e w B e l g j i . W V I t a k ż e w i e k u żył p i e r w s z y z n a n y l u d w i s a r z , I r l a n d c z y k , mnich D a g e u s z , o k t ó r y m m ó w i p o d a n i e , że 300

') De inventoribus rerum 1. V I . 'J F/ntome Pontificum Romanorum.

3) Institutions lituryiques.

4) F a m i e r , L. c. p. 33; F l e u r y , L. c., p. 147 i «lalszc.

W j k ł f c d I.lturgji. Tom I.

7 9

dzwonów u k u ł . D z w o n jest. w z m i a n k o w a n y w b r e w j a r z u A b e r d e e n ' a z k o ń c a V I wieku. D z w o n y służyły do w z y w a n i a na officjum nie t y l k o za życia św.

G r z e g o r z a t u r o n e ń s k i e g o ( γ 596), ale d a l e k o p r z e d t e m j u ż , bo za S y d o n j u - sza A p o l l i n a r e g o (γ 488). W życiu św. K o l u m b a m i ( γ 599^ czytamy, że około p ó ł n o c y , p u l s a n t e c a m p a n a , n a u d e r z e n i e d z w o n u , u d a w a ł się on do kościoła, co czynili i inni z a k o n n i c y

).

P i e r w o t n e te d z w o n y były niewielkie, k s z t a ł t u s t o ż k o w a t e g o , z k u t e j z w y k l e b l a c h y żelaznej. D o t ą d w s z a k ż e przechował się z wieku VI dzwon z k u t e j miedzi czystej w L e o n w B r e t a n j i ; kształt ma p i r a m i d y z d w o m a k ą - t a m i większymi i d w o m a mniejszymi, w górze o p a t r z o n y j e s t u c h e m do za- wieszania lub t r z y m a n i a . D z w o n św. G o t e b e r t y w N o y o n z VI wieku j e s t żeluzny.

W V I I wieku s p o t y k a n o d z w o n y w N i e m c z e c h , chociaż d o p i e r o św.

B o n i f a c y je upowszechnił, s p r o w a d z i w s z y ich wielką ilość z A n g l j i . W i e - lebny B e d a

), m ó w i ą c o śmierci opat.ki H i l d y , o p o w i a d a , że j e d n a z zakonnie usłyszała „ n o t u m c a m p a n a e sonum, quo a d o r a t i o n e s e x e i t a r i vel convocari s o l e b a n t " . B y ł y to t a k ż e dzwony żelazne, j a k w wieku V I , z dwóch l u b trzech blach k u t y c h , zbitych za pomocą g w o ź d z i na kształt kotła cylindry- cznego. T a k i m jest dzwon św. Cecylii z VII w i e k u w K o l o n j i .

Z a p a n o w a n i a K a r o l a W i e l k i e g o p o j a w i ł y się d z w o n y lane. W a l a f r y d S t r a b o r o z r ó ż n i a dzwony d w o j a k i e g o r o d z a j u : fusilia i productilia, t. j. lane i k u t e . S a m K a r o l zachęca! z a k o n n i k ó w l u d w i s a r z y do odlewania dzwonów i do r o z p u s z c z o n e j m i e d z i d o r z u c a ł srebra; stare bronzy cesarskie wrzucano do pieców i z a m i e n i a n o n a n a r z ę d z i a c h w a ł y Bożej. Z a k o n n i k z S a i n t G a l l

) opowiada, że l u d w i s a r z ulał d z w o n , k t ó r e g o d ź w i ę k podobał się b a r d z o cesa- rzowi. A n a s t a z y b i b l j o t e k a r z w życiu S t e f a n a I I ( 7 5 2 — 7 5 7 ) pisze

), iż pa- pież ten w y b u d o w a ł na bazylice św. P i o t r a wieżę, w k t ó r e j umieścił trzy d z w o n y do z w o ł y w a n i a wiernych n a officja. D z w o n y te tyle podziwu spra- wiły, że A m a l a r y k , opat, później b i s k u p T r e w i r u , współczesny K a r o l o w i W . , w liście do I l i d u l f a , o p a t a , twierdzi, że były pierwszymi, j a k i e widział; lecz była to albo p r z e s a d a , gdyż we F r a n c j i z n a n o już d z w o n y , albo chodziło 0 n o w y ich kształt.

W I X w i e k u wzmianki o d z w o n a c h coraz częstsze z n a j d u j e m y . W r.

832 czy 837 św. A l d e r y k , b i s k u p z M e t z , umieścił ich 12 w s w y m kościele k a t e d r a l n y m . W pontyfikale z I X wieku z n a j d u j e się w z m i a n k a o d z w o n n i c y 1 dzwonie, j a k i e L e o n I V , papież, u f u n d o w a ł dla kościoła św. A n d r z e j a : „ F e - cit etiam ibi ipsum c a m p a n i l e et posuit c a m p a n a m c u m malleo aereo et cruce e x a u r a t o . "

') F l e u r y , L. c. p. 146.

J) Hist.'eccl. Angl. 1. 4, c. 23.

3) De gestis Caroli 1. 31.

ł) „Turreni, quani ex parte inauravit, ct ex parte argcnto vcstivit, in qua tres posuit cam- panas, <juac clerum ac populuiu ad ofilcium Dci convocarcnt.w

W okolicach Viterbo, w T o s k a n j i , w (Janino, znaleziono dzwon bron- zowy, którego ulanie należy odnieść do V I I I lub I X wieku, a może n a w e t , j a k sądzi Iiossi '), do w i e k u V I I . O z d o b i o n y jest d w o m a k r z y ż y k a m i i n a p i - sem, n a j s t a r o ż y t n i e j s z y m , j a k i e d o t y c h c z a s znano. Napis ten, nie d o c h o w a n y

Fig. f,53. Dzwon w Toskanji starożytny.

w całości, można w ten sposób dopełnić: I n h o n o r e m D N I . Nri J e s u C R 1 S T I E T S C I . M i e h a e l l S . A R I T A N G E L I (offert?) V I V E N T I U s . W g ó r z e d z w o n u , przy uszach, z dwóch stron z n a j d u j ą się o t w o r y t r ó j k ą t n e , o k t ó r y c h Teofil, mnich z XI wieku, w „ S c h e d u l a diversarium a r t i u i n " c. 8 5 pisze: „ F o r a m i n a

') /ieiue β/e Vart chrćt. 18UU, ρ. 1 - δ .

t r i a n g u l a j u x t a collum u t mclius tinniat f o r m a b i s . " T a k i e d z w o n y d z i u r a w e , a b y lepiej dźwięk roznosiły, s p o t y k a j ą się j e s z c z e w wieku X I I .

D z w o n w kaplicy N a j ś w . P a n n y w Koc A m a d o u r w południowej F r a n - cji n a p e w n o z przed X w i e k u pochodzi. J e s t z żelaza k u t e g o , lecz nie z blach,

F i g . C54 D z w o n w Roc A m a d o u r z P r z e d X w ł o k u .

t y l k o z j e d n e j sztuki żelaza w y k o n a n y , w kształcie półkuli. W y s o k i 24 ctm., szerokości liczy 33. U s z y żelazne oddzielnie są k u t e i do dzwonu przyluto- wane. N i e p o t r z e b a d o d a w a ć , że głos tego dzwonu nie ma w sobie h a r m o n i j n o ś c i .

Zresztą niewiele się dzwonów s t a r o ż y t n y c h dochowało: p o p ę k a ł y od dzwonienia, potłukły p o d c z a s b u r z w o j e n n y c h , p r z e l e w a n e były na p i e n i ą d z e i ar- maty, lub na większej objętości dzwony. D o t ą d bowiem t y l k o małe d z w o n y l a n o .

Z a K a r o l a W . n a j c i ę ż s z e dzwony w a ż y ł y 400 f u n t ó w . W e w n ą t r z kościoła zaś u ż y w a n o j a k o d z w o n k a k o ł a k r ę c o n e g o i obwieszonego d z w o n e c z k a m i :

„ C o r a m a l t a r e p e n d e t rota cum tintinnabulis f a b r i c a t a " ').

D o tej epoki odnieść należy w p r o w a d z e n i e dzwonów do c e s a r s t w a g r e - ckiego. O k o ł o r. 8 6 5 U r s u s P a t r i a c i a c u s , doża wenecki, posłał 12 d z w o n ó w do c e s a r z a M i c h a ł a

). W t e d y z a p e w n e z b u d o w a n o dla nich wieżę, k t ó r a do- t ą d istnieje. Z a z n a c z y ć tu t r z e b a , że d z w o n y nie były p o p u l a r n e w cesarstwie g r e e k i e m , szczególniej w j e g o stolicy, gdzie p r a w d o p o d o b n i e o b a w a trzęsienia ziemi nie dozwalała n a b u d o w a n i e wysoko w z n o s z ą c y c h się d z w o n n i c

). D o J e r o z o l i m y nastały dzwony wraz z k r z y ż o w c a m i , k t ó r z y j e leli z b r o n z u ; lud

' ) Inwentarz skarbca w Prtimm, w iljecezji trewirskiej, z r. 842.

J) Baronius ad ann. 865. Cf. Goar, Euchol, p. 560, col. 2.

3) Blavignac, L. c. p. 315.

się zbiegał, w e d ł u g słów j e d n e g o z k r o n i k a r z y , z m a r ł e g o r. 1120, a b y wi- dzieć n i e z n a n e d o t ą d s i g n a ').

W wiekach średnich u d o s k o n a l o n o sztukę o d l e w a n i a d z w o n ó w , które, o t r z y m a w s z y w miejsce d o t y c h c z a s o w e g o kształtu głowy c u k r u kształt o b e c n y - jednocześnie i co do w a g i wzrosły. N a p o c z ą t k u X I wieku za najcięższy u w a ż a n y b y ł dzwon w O r l e a n i e , w a ż ą c y 2 6 0 0 f u n t ó w . W X I I w i e k u s p o t y - k a j ą się d z w o n y o 3 0 0 0 i 4 0 0 0 f u n t ó w . W X I I I w i e k u u l a n o dzwon dla ko- ścioła N a j ś w . P a n n y w L o z a n n i e o 5,210 f u n t a c h . W X I V wieku był już dzwon o 9000 f u n t a c h . O d t ą d coraz większe i coraz cięższe o d l e w a n o d z w o - ny. D r o b n y m i j e d n a k były dzwony e u r o p e j s k i e w obec dzwonów w C h i n a c h i B i r m a n j i , gdzie w w i e k u X V dosięgały 50,000, a n a w e t 100,000 f u n t ó w . K s z t a ł t ich wszakże był i n n y , niż w E u r o p i e ; o formie długiej, kiszkowatej, od dołu mało co lub wcale nie rozszerzonej, miały w g ó r z e p r z e w i e r c o n e o t w o r y dla p o w i ę k s z e n i a d ź w i ę k u .

J e ż e l i w E u r o p i e nie tyle z w r a c a n o u w a g i n a wielkość d z w o n ó w , to za to postęp uczyniono w m u z y c e w y d a w a n y c h p r z e z nie tonów i w ich w y k o ń - czeniu i ozdobie. W i c i e dzwonów z a s ł u g u j e n a opis; w s p o m n i m y t y l k o o n a j - s t a r o ż y t n i e j s z y c h naszych d z w o n a c h ,

„ W K o s m a s i e , czeskim k r o n i k a r z u , jest w z m i a n k a , że w r. 1038 z a - brano z G n i e z n a wraz z innemi kosztownościami i dzwony z n a k o m i t e j wiel- kości, c a m p a n i s magnitudine, valore a t q u e sono p r a e s t a n t i b u s h a u d p a r c o n t i - bus. W r. 1266, kiedy z g o r z a ł a k a t e d r a p o z n a ń s k a , spaliły się i dzwony ta- m e c z n e "

). U w a ż a n e za n a j s t a r s z e u nas d z w o n y w C z e r s k u i Z a k r o c z y i n i u przestały uchodzić za takie

). „ N a j d a w n i e j s z y m wiec będzie z d o t ą d z n a n y c h dzwon w cerkwi m e t r o p o l i t a l n e j św. J e r z e g o we L w o w i e , k t ó r y , j a k o n a p i s łaciński poświadcza, był w r. 1202 w t e m ż e mieście lany. P o nim n a s t ę p u j e dzwon wielki w kościele św. J a k ó b a w S a n d o m i e r z u , k t ó r e g o dwóch l u d z i p o r u s z a ć musi, odlany w 1376, j a k n a p i s na nim scholastycznemi g ł o s k a m i w d w ó c h wierszach umieszczony, p o ś w i a d c z a "

). P o t e m idzie dzwon w S a n - n i k a c h , pow. gostyńskiego, średniej wielkości, bez ozdób; w g ó r n y m t y l k o o t o k u m a napis, u j ę t y w d w a proste wałeczki, w y r a ź n y w z n a k a c h starych gotyckich:

J E S U S Ν A S A R E N T S R E X J U D E O R U M S A N C T A M A K I A O R A P R O N * B 1 S i d a t a : 1329.

W s p ó ł c z e s n y z a p e w n e d z w o n o w i s a n n i c k i e m u jest dzwon w S t r z e l c a c h , d e k a n a t u k u t n o w s k i e g o

). J a k wszystkie u nas s t a r o ż y t n e d z w o n y , n i e m a

Fleury, L. c. p. 159.

ł) Sobieszczański, Wiad. Uist. o szt. μϊφη. 1, 172.

;1) Przeyl. Kat. 1888, 75.

*) Sobieszczański, L. c. Por. Stronczyński w Hibljot. Warxz. na r. 1842, t. I I I , str. 153.

i) Przeyl. Kat. 1887, 748.

ż a d n y c h ozdób. W g ó r n y m tylko pierścieniu ma ujęty w d w a wałeczki pię- knie z a c h o w a n y napis staroniemiecki, t r u d n y do odczytania. N a j p r z ó d są wy- razy: J H E S U S N A S A R E N U S , po k t ó r y c h n a s t ę p u j e jakiś nieczytelny wy- raz, niby F I L 1 U S D I ; potem idą wyraźniejsze j u ż : Κ E X J U D K V ; wreszcie mniej w y r a ź n i e : A Y E M A R Μ R D I .

Μ a ł e d z w o n k i t a k ż e w średnich wiekach do służby przy mszy św. zaliczone zostały. W r. 1194 podobno z a p r o w a d z o n e j e s t przez k a r d y n a ł a G w i d o n a , legata w N i e m c z e c h , dzwonienie n a podniesienie; na S a n c t u s d a - leko później, a p r z e d P a t e r Noster dopiero w X V I wieku '). W X I I I wieku dzwonił ministrant, p o p r z e d z a j ą c y k a p ł a n a z W j a t y k i e i n .

Z n a j d u j e się w muzeum Bargcllo we F l o r e n c j i d z w o n e k z tym napisem n a pierwszym fryzie u góry: A . D . M C C X L V I I I , a n a drugim niżej: B a r - tholomeus Pisanus me fecit C h r i s t u s vincit, Christus r e g n a t , Christus impe-

rat. P a t y n a t e g o d z w o n k a , którego n a j w i ę k s z a szerokość dosięga 75 ctm., a wysokość 70, jest zielona i bardzo piękna.

Kię 'j>G. 1 ttu-enck w i s z ą c y p r z y o ł t a r z u .

M i n j a t u r y średniowieczne w s k a z u j ą , że dzwoniono podczas mezy nic t y l k o d z w o n k a m i ręcznymi, ale i wiszącymi przy ołtarzu '*), j a k n p . na mi- n j a t u r z e w m a n u s k r y p c i e z X V wieku w bibljotece n a r o d o w e j w P a r y ż u .

') Fleury, I.a messę, VI, Io'J.

' ) L. c.

J e s t d o t ą d w Fuldzie w Niemczech z r. 1415 „rota tintinnabulis plena,"

t. j. gwiazda o 14 promieniach, obwieszona dzwoneczkami, średnicy 24 stopy licząca; niegdyś była umieszczona w pośrodku chóru. Płaskorzeźba w Orvieto z X I V wieku przedstawia t a k ż e kola k r ę c ą c e się, opatrzone dzwonkami.

Maronici dotychczas używają flabellum, t. j. w a c h l a r z a okrągłego, obwieszo- nego dzwoneczkami. D z w o n k a m i zdobiono relikwjarze i baldachimy

C a ν i 1 1 o n'y j u ż były na p o c z ą t k u X I V wieku, a może i w końcu X I I I . Są to machiny, w których, za pomocą p e w n e g o r o d z a j u klawiszów, męzczyzna silny, rękami i nogami p r a c u j ą c , poruszał sam od 8 do 10 dzwo- nów. Młotki, będące w komunikacji z klawiszami, j a k w organie, u d e r z a ł y w dzwony. W p o c z ą t k a c h sami dzwonnicy młotkami bili w dzwony. Carillon u św. K a t a r z y n y w Rouen wygrywał hymn „Creator alme siderum" -'). C a - rillon u św. Piotra w Louvain jest najdźwięczniejszym w całej Belgji. N a wy- stawie przemysłowej w W i e d n i u r. 1880 nadworny ludwisarz z W i e n e r N e u - stadt, Piotr Itilzer, na wiązaniu belkowem, w tym celu sporządzonem, usta- wił 22 dzwony o łącznej wadze 4000 kilogramów, z których n a j w i ę k s z y wa- żył 15 centnarów. AValcowc t r a k t u r y , j a k w organie, łączą sprężyny idące do pojedyńczych dzwonów, z których k a ż d y ma swój właściwy ton. O d t r a k t u r ściągnięto druty do małej szafki, w której na zewnątrz umieszczony przy- rząd k l a w j a t u r o w y , i połączono j e z klawiszami. Pociśnięty klawisz szarpnie sprężynę idącą do dzwonu, a ta uderza młoteczkiem o j e g o krawędź. D o - brane muzykalnie klawisze wydzwaniają akord, a k o r d y harmonją

).

Uproszczonym carillon'em są t a k zwane dzwonki a k o r d o w e , h a r - m o n i j n y m i także mianowane. Anglicy wprowadzili j e w modę. Za po- mocą skombinowania kilku dzwonków w r ó ż n y c h , lecz zgodnych tonach, wydają naraz wiele dźwięków w pewnej kadencji. W y z n a ć trzeba, Ze system taki brzękadeł, j a k w ogóle c a r i l l o n u , jest raczej z a b a w k ą i popisywaniem .się, niż poważną służbą Bożą. Kościół carillon u nie pomieścił między litur-

') Hlavignac·. L. c., p. 330.

-) Flcury, L. c , p. 162.

ł) Guide />ratir/ue du curUloneur ct rccue.il <le carillons pour iloux, Irois. '(uatre et. cin<| clo- ches, par A. Dangeville, maitre— sonneur ile Dijon. Dijon, 1897.

F i e . 657. P ł a s k o r z e ź b a w O r r l c t o z X I V w i e k u .

gicznymi sprzętami i niema p o w o d u do zmiany t r a d y c j o n a l n e g o dzwonka na nowe inwencje, s p r a w i a j ą c e przy dopełnianiu się najświętszych t a j e m n i c ra- czej roztargnienie, niż skupienie myśli.

P o c z ą t k o w o l i c z b a dzwonów i dzwonków o d p o w i a d a ł a koniecznej potrzebie. W i ę c jeden dzwon przy k a ż d y m kościele wystarczał, t a k j a k j e d e n dzwonek, byle dźwięczny, wystarcza przy k a ż d e j mszy Św., bo i r u b r y k a mszału j e d n e g o tylko małego dzwonka, „ p a r v a c a m p a n u l a " , ż ą d a . P r a w d o - podobnie d o p i e r o w wieku X w miejsce j e d n e g o dzwonu na wieży kościoły poczęły posiadać ich więcej: pierwszy, z d a j e się, św. A l d r y k , biskup w Mans, kazał ulać dla kościoła katedralnego 12 dzwonów. P o m i j a j ą c inne świadectwa, z a p e w n i a j ą c e , że j u ż w p o c z ą t k a c h X I wieku wiele kościołów posiadało po pięć dzwonów, a w pierwszej połowie X I I wieku liczono ich gdzieniegdzie po

16, p r z e k o n y w a m y się z współczesnych liturgistów, j a k Sicard, Beleth i D u - r a n d , że j u ż wówczas istniał ogólny zwyczaj dzwonienia w kilka dzwonów,

„compulsare c a m p a n a s . " G o d f r y d de Bouillon w ostatnich latach X I wieku sprawił dla kościoła św. G r o b u 18 dzwonów, które S a l a d y n w 8 8 lat później zniszczyć kazał '). G d y z a k o n n i c y chcieli, na wzór kościołów katedralnych, o p a t r z y ć swe kościoły także znaczniejszą liczbą dzwonów, kościoły katedralne zaprotestowały i wywołały odpowiednie władz kościelnych zakazy. L e c z w k r ó t c e p r a w a te poszły w zapomnienie, opactwa przewyższyły k a t e d r y pod względem liczby dzwonów. J a n X X I I

) zabronił zakonom żebrzącym za- wieszania więcej, niż j e d n e g o dzwonu, lecz j u ż Innocenty X I p o z w o l i ł

) do- minikanom posiadać dzwonów taką ilość, jaką zwierzchność ich zakonna za właściwą uzna. F r a n c i s z k a n i e zrazu nie mogli mieć dzwonów, później j e d e n tylko i to mniejszy, j a k to dotychczas w kościołach k a p u c y ń s k i c h ma miej- sce. Z czasem liczba dzwonów unormowaną została z w y c z a j e m , k t ó r y w prze- pisach św. K a r o l a Boromeusza

) m a m y zaznaczony; mianowicie, w e d ł u g tych przepisów, kościół k a t e d r a l n y ma posiadać od 5 do 7 dzwonów, kolegjacki trzy przynajmniej, p a r a f j a l n y d w a , a właściwiej trzy: większy, średni i mniej- szy (grandiorem, mediain et minimam), z różnymi, lecz zgodnymi z sobą to- nami. Kościoły filjalne *) i kaplice

) mają tylko po jednym dzwonie.

Im kościoły są zamożniejsze, tein dzwony mogą mieć większe. Niewiele kościołów posiada zadziwiające swym ogromem dzwony.

N a j w i ę k s z y m w całym świecie j e s t dzwon w Moskwie, „Car K o - łokol" zwany. Ulał go r. 1734 Michał M o n t e r i n e . Przeszło 22 stopy licząc w średnicy, a 18 metrów obwodu, wagi ma 4,320 c e n t n a r ó w . Od r. 1836 nie u ż y w a się, ale stoi na granitowej podstawie przy wieży na Kremlu. P r a -

') lllavignac, L. c., p. 22.

2) Kxtrovag. ctiunmin. I. I, lit. 5.

•'j 12 lutego 1685.

ł) Cum:. Mediol. I V . Cunst. Ρ. I.

K u l i s t y t . J u n a X X I I .

K. Obrz. 27 czerwca 1744.

w d o p o d o b n i e s p a d ł i w y s z c z e r b i ł się; s z c z e r b a j e s t t a k wielka, iż n a j w y ż s z y człowiek p r z e z nią do w n ę t r z a w e j d z i e . O b o k leży s e r c e , pięć m e t r ó w d ł u g i e , c h o ć p o d o b n o było za k r ó t k i e d l a t e g o d z w o n u .

D r u g i e m i e j s c e z a j m u j e d z w o n „ I w a n W i e l k i " , u l a n y po p o ż a r z e M o - s k w y r. 1819, w a ż ą c y 1 0 0 0 c e n t n a r ó w .

Z kolei n a j c i ę ż s z y m j e s t „ S a v o y a r d e " , u l a n a r. 1 8 9 5 k o s z t e m d j e c e z j i s a b a u d z k i c h d l a b a z y l i k i N a j ś w . S e r c a J e z u s o w e g o w P a r y ż u . W a g a j e g o

wynosi 2 7 , 0 0 0 k i l o g r a m ó w , c e n a 100,000 f r a n k ó w . D ź w i ę k r o z c h o d z i się n a 40 k i l o m e t r ó w o b w o d u i t r w a s i c d m m i n u t .

Fig·. 6óS. Dzwon Savoyaidi· w Paryżu.

N a s t ę p n i e idą d z w o n y : „ C e s a r s k i " ( K a i s e r g l o c k e ) w K o l o n j i , o w a d z e 4 3 3 c e n t n a r ó w , ulany w r. 1875 w P r u s a c h , z d z i a ł n a F r a n c j i z d o b y t y c h ; d z w o n w k a t e d r z e w O ł o m u ń c u o w a d z e 3 5 8 c e n t n a r ó w ; d z w o n w W i e d n i u n a wieży św. S z c z e p a n a o w a d z e 354 c e n t n a r ó w ; d z w o n y w P a r y ż u , w k a t e -

d r z e N o t r e D a n i e ( 3 4 0 centn.), w S e n s i K e j m s i e (niewiele m n i e j s z e od p a -

r y z k i e g o ) ; d z w o n y w K o m p o s t e l l i w kościele św. J a k ó b a (300 centn.), w .Me-

1258

djołanio (300 centn.) i w Rzymie u św. P i o t r a 1280 c e n t n a r ó w ] '); dzwon w E r f u r c i e waży 270 c e n t n a r ó w i ma 15 łokci obwodu, a 5 wysokości.

Wreszcie n a s t ę p u j ę nasz dzwon „ Z y g m u n t " w katedrze na W a w e l u w K r a k o w i e , któremu jest prawie równy „Wielki T o m a s z " w O k s f o r d z i e . Z y g m u n t ma w średnicy 245 ctm., wysoki na 103 ctm ; grubość pierścienia

Klg. 6.VJ. [>*won Z y g m u n t w K r a k o w i *

odsercowego dochodzi 28 ctm. „ W całej Polsce t a k okazałego dzwonu ni- gdzie nie znajdzie. Wielkością swoją, artyzmem odlewu, poważnym, h a r m o - nijnym dźwiękiem i głębokością tonu króluje on nad wszystkimi innymi. Nic darmo nosi imię królewskie f u n d a t o r a swego" -').

Mniejszych dzwonów, niż dotąd wymienione, mamy wiele. Zbytecznie b y l e b y j e wymieniać; przejdziemy do wewnętrznych zalet dzwonu, w y p ł y w a - j ą c y c h z j e g o odlania.

III. O d l e w a n i e d z w o n ó w .

J a k i ś dzwon miał ten napis: „ N a j p r z ó d byłem ziemią brudną i nie- kształtną, później metalem błyszczącym, wreszcie j a k o spiż z głosem wdzięcz-

nym w z y w a m do miejsca ś w i ę t e g o . "

T a k a jest k r ó t k a h i s t o r j a k a ż d e g o dzwonu. Ileż to pracy potrzeba, aby minerał wydobyty z ziemi zamienić na oczyszczony metal, a z tego później

') Dzwon len ulany r. 178·» /. rozkazu 1'iusa VI.

' ) Por. Przcylą I rowszcchiiy, 1887, t. λ ΥI, -tr. 4«'i, oraz Tyyoihiik llluslr., 1860, str. 160.

uczynić r o d z a j bytu Żyjącego, z w a n e g o dzwonem. O d l e w a n i e dzwonów zawrze było sprawą ważną. Nie było na to f a b r y k , lecz ludwisarze nieopodal kościoła kopali dół, obok budowali piec z cegieł ogniotrwałych i z gliny lepili formę.

Wszyscy okoliczni mieszkańcy interesowali się sprawą odlewu, o c z e k u j ą c nie- cierpliwie jego zakończenia. P i ę k n i e umiał proces odlewania dzwonu opisać Schiller w arcydziele swoich p o e m a t ó w , p. t. „Das L i e d von der G l o c k e " , ogłoszonym drukiem 1800, k t ó r y to p o e m a t w w y j ą t k a c h tu p o d a j e m y :

P I E Ś Ń O D Z W O N I E . H e j , do pracy, towarzysze!

W a ż n ą sprawę mam;

Przyszłą c h w a ł ę naszą słyszę, Czci przybędzie nam!

W tę to formę pustą, suchą, Ustawioną w ziemi tuż,

W l e j e m wielki dzwon. Z otuchą Bierzcie się do dzieła już!

N a j p r z ó d suchy d r ą g j o d ł o w y W p u ś ć przez otwór w piec.

— J a k wybucha płomień nowy!.., J a k wosk t a j e miedź.

Ż a r się w z m a g a . Bogu dzięki, R o z p ł y n i o n y metal wre.

G ł u c h y szum... przeciągłe jęki...

W k r ó t c e dzieło skończy się.

O tak, dobrze! J u ż i piana W y c h o d z i na wierzch.

Będzie dzwon nasz w Imię P a n a , Nim n a d e j d z i e zmierzch.

T e r a z wrzuć do wnętrza soli, B y oczyścić z kwasów p ł y n ,

By dzwon dźwięczniej grał do woli, By świetniejszym był nasz czyn.

T e r a z wpuścić w metal wrzący Długi cienki pion.—

Czas j u ż wiedzieć, czy kipiący Płyn z d a t n y na d z w o n .

Bo g d y ś p i ż — j a k szkło powlecze W y d o b y t y z k o t ł a pręt;

G d y bronz j a s n y : —któż nie rzecz··,

Ze czas odlać już nasz sprzęt?

Chwila tylko... W n e t się stanie R y z y k o w n y k r o k .

M e t a l gotów... W p r z ó d , o P a n i e , Wznosim w górę wzrok!

Baczność! W y r w i j czop—i w nogi!

N i e b e z p i e c z n a chwila ta, G d y ognisty potok srogi

Z trzaskiem w formę pędzić ma...

Z sykiem ciecz do formy w p a d a I wypełnia ją ..

L e c z się może znaleźć w a d a , W s z a k nieszczęścia są...

Bo zle lanie, proch lub s ł o m a — W s z y s t k o może z e p s u ć dzwon!

W ó w c z a s i mistrz się z a s r o m a , — B i a d a , jeśli winien on.

Uf, gorąco... H e j drużyno, S p o c z n i j chwilkę, siedź!

Pij po znojach słodkie wino, Nim ostygnie miedź.

T a k i ptaszek o d p o c z y w a

W cieniu —wśród zielonych d r z e w ; T a k po p r a c y ludzi wzywa

I)o s p o c z y n k u miły śpiew.

L e c z j u ż dosyć! Czas ustalić P r a c e tylu d u s z .

Bierzcie młoty! T r z e b a zwalić F o r m ę zwierzchnią już.

Niech więc p ę k a t a s k o r u p a , Spełniła z a d a n i e swe.

Bijcie mocniej, aż się złupa, Λ ζ z niej dzwon wyłoni się...

Co za radość! Z łaski Β o «ja M a m y nowy dzwon!

J a k i piękny, j a k c h ę d o g a P o s t a ć ze wszech stron!

Niby g w i a z d a — p r o m i e n i s t y , C a ł y lśniący w z d ł u ż i wszerz...

N a p i s piękny, i sztych czysty...

A więc ciesz się, mistrzu, ciesz!

B y w a j , b y w a j ! W s z y s t k i c h proszę W szczęściu udział brać!

T e m u dziecku, j a k o wnoszę, T r z e b a imię dać.

J a k i e ż imię, towarzysze,

W i e ń c z y ć m a dziecięcia skroń?

T a k , — Concordia,—już słyszę...

D z w o ń n a m miłość, z g o d ę dzwoń!

J e s z c z e j e d n o wysilenie — I na wieży dzwon!

S t a m t ą d szerokie przestrzenie Będzie wzruszał on.

...Mocno c i ą g n i j , — t a k . . . do góry...

J e s z c z e chwilkę, jeszcze... stój!

— T e r a z z anielskimi c h ó r y N i e c h nam słodzi t r u d i znój.

N i e c h a j c h w a ł ę Bożą głosi, — L u d z i o m p o k ó j niech przynosi ').

H i s t o r j a p r z e c h o w a ł a imiona ludwisarzy n a j s t a r o ż y t n i e j s z y c h . Są to: wspo- m n i a n y już D a g e u s z w I r l a n d j i z V I wieku i T a n k o , z a k o n n i k w S a i n t - G a l l za K a r o l a W i e l k i e g o . N a j w y ż e j s z t u k a l u d w i s a r s k a stała z k o ń c e m X V i początkiem X V I wieku. N a j s ł a w n i e j s z y m z tego czasu ludwisarzem był B a r t ł o m i e j K n e c k , f l a m a n d c z y k . U nas l u d w i s a r s t w e m trudnili się n a j c z ę ś c i e j niemcy, lecz ich n a z w i s k a nie są z n a n e , g d y ż d o p i e r o od X V I wieku umie- szczają swe m o n o g r a m y . W X V I I I wieku słynęli g d a ń s c y -)·

W ą t k i e m, z k t ó r e g o leją się d z w o n y , jest spiż, t. j. miedź z przymieszką cyny. Zanim s z t u k a l u d w i s a r s k a się rozwinęła, b y ł y d z w o n y żelazne; od r.

1852 d z w o n y stalowe znowu wchodzą w użycie, czemu K o ś c i ó ł nie stoi n a p r z e s z k o d z i e

). „ D z w o n y te n a d e r p r a k t y c z n e , bo p r z e d z i w n e j są siły. F a - b r y k a (w B o c h u m ) p r z y j ę ł a n a siebie z o b o w i ą z a n i e , że k a ż d y j e j dzwon pę- k n i ę t y w p r z e c i ą g u lat pięciu p r z y j m u j e n a p o w r ó t i n a miejsce p ę k n i ę t e g o d a j e nowy; umyślnie tedy w wielu miejscach wszelkim możliwym p o d d a w a n o te d z w o - ny p r ó b o m . D z w o n i o n o j e j a k n a j d ł u ż e j i j a k n a j m o c n i e j , a n a w e t w czasie wiel- k i c h mrozów, a j e d n a k żaden do f a b r y k i nie wrócił. W j e d n y m z kościołów pod P a d e r b o r n e m s p a d ł t a k i dzwon z w y s o k o ś c i 56 stóp na k a m i e n n ą p o - sadzkę; p o s a d z k a została rozbitą, a dzwon ż a d n e m u nie uległ u s z k o d z e n i u .

·) Tłumaczenie ks. Leona Gołębiowskiego, profes. sem. duch. w Płocku.

2) Ludwisarzy znaczniejszych w Italji od wieku X I I I do X V I I I włącznie wylicza Harbier de Montault w Revue de l'art chret., 1888." 3 2 7 — 3 3 0 .

3) „Nihil obstarc". Ś. K. Obrz. 0 lutego 1858, Limburgen.

Dźwięk tych d z w o n ó w j e s t donioślejszy, niż d z w o n ó w b r o n z o w y c h ; z począ- t k u j e d n a k był n i e r ó w n i e ostrzejszy i nic t a k h a r m o n i j n y ; z p o s t ę p e m f a b r y - k a c j i usunięto tę w a d ę i obecnie pod względem pełności i miękkości t o n u nie pozostawiają nic do ż y c z e n i a " '). Są p r z y t e m te d z w o n y tańsze o dwie trze- cie od d z w o n ó w spiżowych. Nie w i a d o m o j e d n a k , czy się u p o w s z e c h n i ą , bo pęknięte nie dadzą się łatwo p r z e l a ć i p r z e l a n i e drogo k o s z t u j e . O d g ł o s ich j e s t k r ó t k i , o d p o w i a d a j ą c j a k pól minuty względem trzech m i n u t w dzwonie spiżowym. W i e l u -) dlatego sądzi, że m o g ł y b y tam t y l k o być n a b y w a n e , g d z i e p a r a f j e ubogie nie mogą się z d o b y ć n a inne d z w o n y .

Spiż n a j o d p o w i e d n i e j s z y m j e s t dla d z w o n ó w , bez ż a d n e j p r z y m i e s z k i ob- cej. S ą d z o n o , że piękność dźwięku s t a r o ż y t n y c h d z w o n ó w w y p ł y w a z d o d a n i a do spiżu d r o g o c e n n y c h metalów. A n a l i z a dowiodła, że w większości dzwonów miejsca to nie miało , chociaż wierni zwykli byli w r z u c a ć s r e b r o do kotła ze spiżem, z myślą n a d a n i a mu donioślejszego d ź w i ę k u . K s . C o r b l e t p o w i a d a , że dźwięczność dzwonu nie z d o d a n i a srebra czy innej p r z y m i e s z k i p o w s t a j e : czas u l e p s z a c o r a z dźwięk, k t ó r y z y s k u j e n a blasku i rozmiarze w m i a r ę te- go, im d ł u ż e j serce uderza: tom się metal h a r t u j e i n a b i e r a nałogu t r w a n i a . S r e b r o tylko p o g a r s z a głos; tale samo złoto. S r e b r o czyste j e s t b a r d z o mięk- kie i ł a t w o się z u ż y w a ; d l a t e g o n a w e t w m o n e t a c h miesza się je z miedzią.

Tein czystszy srebro w y d a dźwięk, im więcej z a w i e r a miedzi. P r z y m i e s z k a żelaza i ołowiu również j e s t n a g a n n a .

M i e d ź czysta sama z siebie ma dźwięk d o n o ś n y , j a k to u k o t l a r z y sły- szymy. Ale że miedź s a m a źle się topi, bo t w o r z y m n ó s t w o b a n i e k napełnio- nych powietrzem, a naczynie z czystej miedzi m a b a r d z o wiele d z i u r e c z e k , co w d z w o n i e byłoby w a d ą , p r z e t o c y n a z a r a d z a t e m u niedostatkowi, wypeł- nia wszystkie próżnie w miedzi i czyni ją t o p n i e j s z ą .

Za najlepszą do o d l e w a n i a dzwonów u z n a n ą j e s t miedź s y b e r y j s k a , zwa- n a rosyjską, i chilijska. C y n a n a j l e p s z a jest w s c h o d n i o i n d y j s k a B a n k a i Bil- ion, od wysp tej n a z w y nosząca miano; a n g i e l s k a mniej d o b r a .

Spiż do d z w o n u s k ł a d a ć się powinien z miedzi 78'/, do 8 0 ^ i cyny 22%

do 20% W p r a k t y c e d o m i e s z k a c y n y zmienia się w e d ł u g g a t u n k u i dobroci miedzi i d o c h o d z i aż do 40;»; w d a w n y c h d z w o n a c h s t a n o w i ł a j e d n ą trzecią część a l j a ż u . W y m i a r wyżej w s k a z a n y w przybliżeniu musi być z a c h o w a n y m , j e ż e l i dzwon m a być k r u c h y i t w a r d y do piłowania

).

K a ż d y zresztą f a b r y k a n t m a swoją r e c e p t ę a l j a ż u spiżowego, którą u w a ż a za najlepszą. T a k n p . dzwon w R o u e n z X I I w i e k u na 100 części ciężaru liczył

' ) Przegl. Kut. 1N70, 676.

ł) S e k c j a sztuki l'ius V e r c i n u z r. 1864.

• v ;"3) Blavignac, L. c., p. 363.

"') Wątpiący, czy dzwon jest odlany z aljażu, w należytym stosunku wziętego, przekonać się łatwo może, p o d d a j ą c analizie w probierni cząstkę metalu, ukruszonego z czopu po nad uszami dzwonu.

70,00 miedzi, 22,36 cyny i 1,00 c y n k u . I n n a znów r e c e p t a na 100 części li- czyła 71,00 miedzi, 26,00 cyny, 1,80 c y n k u i 1,20 żelaza. W X I I w i e k u , j a k powiada mnich Teofil, lano d z w o n y z 4 ch części miedzi, a j e d n e j cyny.

C y n a wrzuca się do kotła w t e d y , g d y miedź j e s t j u ż w płynie.

P r z e d rozpaleniem pieca do odlewu należy tyle z g r o m a d z i ć metalu, ile w y m a g a wielkość d z w o n u ; lepiej więcej, niż mniej, bo po roztopieniu kruszcu s z u k a ć go więcej byłoby z a p ó ź n o . W i e l k i e d z w o n y leją się od 150 f u n t ó w do 4,000 i więcej; s y g n a t u r k i ważą od 50 do 100 i więcej f u n t ó w ; przy za- k r y s t j i wiszące dzwonki ważą około 8 funtów, a m a ł e d z w o n k i o ł t a r z o w e od pól do d w ó c h i trzech f u n t ó w . W a g a n a d t o może być w z g l ę d n a , t. j. odpo- w i a d a j ą c a innym d z w o n o m . T a k np. g d y są trzy d z w o n y , n a j m n i e j s z y ma wa- żyć tyle, co połowa n a j w i ę k s z e g o , a średni s u m ę połów j e d n e g o i d r u g i e g o ; więc jeżeli n a j w i ę k s z y liczy 4 0 0 0 f u n t ó w , to m a ł y ma ważyć 2000, a średni 3 0 0 0 f u n t ó w .

D o rozniecenia ognia dla topienia metalu nie powinien być u ż y w a n y k a m i e n n y węgiel, żeby się metal nie o k s y d o w a ł , lecz n a j l e p s z e o p a ł o w e d r z e - wo, j a k g r a b o w e i t. p., zupełnie s u c h e . P o d c z a s topienia metalu trzeba d o - b r z e mieszać, a b y nie było w nim dziurkowatości, szczególniej g d y ludwisarz o s t y g a j ą c y metal z kotła do formy wypuszczać będzie '). W n i e k t ó r y c h l i t u r - g j a c h , a w szczególności w r y t u a l e k a r m e l i t ó w z n a j d u j e się f o r m u l a r z poświę- c e n i a metalu r o z p u s z c z o n e g o , a po odlaniu d z w o n u T e D e u m l a u d a m u s . P o u p ł y w i e 2 4 — 4 8 godzin dzwon ostygnięty w y d o b y w a się z dołu i oczyszcza z gliny. Nie szlifuje się go j e d n a k d ł u t e m , g d y ż powierzchnia, k t ó r a g l i n i a n e j f o r m y d o t y k a ł a , jest n a j m o c n i e j s z ą i stanowi r ę k o j m i ę d z w o n u Nie powi- nien go p o k o s t o w a ć ludwisarz, ale t a k o d d a ć , j a k z f o r m y w y s z e d ł .

S e r c e d z w o n u , wyrobione z k u t e g o żelaza, ma na k o ń c u kształt g r u - szki p o d ł u g o w a t e j ; zawiesza się j e n a pasie s k ó r z a n y m u k ó ł k a żelaznego,, o s a d z o n e g o za pomocą wąsów w dnie dzwonu. W a g a j e g o w t a k i m p o z o s t a j e s t o s u n k u do w a g i d z w o n u , j a k 5 do 100 n a 1000 f u n t ó w , 4 ' /

do 100 n a 2 0 0 0 f u n t ó w i t. d., t. j . z m n i e j s z a się w miarę d o d a n i a 1000 f u n t ó w o

/

a p o w i ę k s z a przy o d e j m o w a n i u tegoż ciężaru

). P o n i e w a ż serce zawieszone j e s t w e w n ą t r z d z w o n u , więc niżej niż sam dzwon, przeto dzwon i serce sta- nowią d w a w a h a d ł a o n i e r ó w n e j długości, k t ó r e też z nierówną szybkością się p o r u s z a j ą ; tak iż g d y dzwon w p o w o l n y m r u c h u połowę ł u k u zakreśli, serce t y m c z a s e m j u ż w j e g o pierścień u d e r z a , co przy r ó w n y m p u n k c i e z a - wieszenia n i g d y b y nie n a s t ą p i ł o .

N a głos p i ę k n y i donośny d z w o n u w p ł y w a wiele należyty s t o s u n e k

') Bez dobrego wymieszaniu kruszcu i zastosowania odpowiedniego stopnia gorąca przy to- pieniu, głos dzwonu będzie głuchy, a pogłos słaby.

2) T a k np. skora wewnętrznej i zewnętrznej struny „ Z y g m u n t a " krakowskiego opatrzona jest we wtłaczania i chropowatości dla nadania dzwonowi większej trwałości.

3) L'ami du cleryć 1887, ,V.Vj 3 et 4, 1'art. Notions sur les cloclies.

w r o z m i a r a c h j e g o części, t. j. szerokości dolnej i g ó r n e j , j a k o też wysokości i grubości ścian. N a j s z e r s z ą średnicę m a dzwon u dołu, n a j w ę ż s z ą w g ó r z e : stosunek j e d n e j do d r u g i e j ma być taki, j a k 2 do 1, czyli szerokość dolna ma b y ć d w a razy większą od g ó r n e j . I m dalej w górę, t e m więcej się dzwon zwęża. Z m n i e j s z a się też g r u b o ś ć d z w o n u aż do polowy j e g o wysokości, zaś od połowy tej aż do ostatniego pierścienia w g ó r z e wynosi tylko '/

grubości dolnego pierścienia. W y s o k o ś ć d z w o n u zostaje w t a k i m s t o s u n k u do najszer- szej średnicy, j a k 60 do 75, czyli że średnica n a j s z e r s z a m a być dłuższa o '/

od m i a r y wysokości d z w o n u .

O d szerokości średnicy dolnej zależy g ł ę b o k o ś ć i nizkość tonu, t. j. w a r - tość j e g o liczebna (quantitas toni) w dzwonie, a od wysokości piękność i dłu- gość dźwięku, t. j. wartość tonu j a k o ś c i o w a (qualitas toni). Przez d r g a n i e k a ż d e g o dźwięcznego ciała powstaje d ź w i ę k . A że dzwon s k ł a d a się z krę- gów, które od j e g o wylotu aż ku koronie idą, i j e d e n n a d r u g i m ułożone, j e d n ą całość metalową stanowią, g d y u d e r z y m y sercem w j e d e n z kręgów czy

pierścieni, d r g a n i e j e g o udziela się innym. G d y zaś dzwon złożony jest z roz- maitej długości pierścieni, k a ż d y pierścień rozmaity ton w y d a j e : najsilniejszy u wylotu d z w o n u , w który serce u d e r z a i gdzie średnica jest najszerszą.

A ponieważ średnice p o j e d y ń c z y c h pierścieni od dołu do g ó r y coraz się z m n i e j s z a j ą , przeto i d r g a n i a stają się coraz szybsze i dźwięki c o r a z wyższe.

Z e zaś s t o s u n e k ś r e d n i c y dolnej do g ó r n e j j e s t j a k d w a do j e d n e g o , przeto d r g a n i a p o j e d y ń c z y c h k r ę g ó w w g ó r z e będą d w a r a z y szybsze; d l a t e g o górny pierścień o d d a j e wyższą o k t a w ę g ł ó w n e g o tonu dolnego pierścienia. Z t ą d każ- dy dzwon, okrom głównego tonu, najgłośniejszego, p o c h ł a n i a j ą c e g o inne, wy- d a n e g o przez g r u b y o b w ó d d z w o n u , g d z i e serce u d e r z a , o d b i j a jeszcze inne tony, poboczne, t a k zwane przygłosy, tercją, k w i n t ę i o k t a w ę '). O d tycli p o d r z ę d n y c h d ź w i ę k ó w zależy piękność i h a r m o n i j n o ś ć dzwonu. Im dokła- dniej stosunek szerokości dolnej i g ó r n e j j e s t z a c h o w a n y , tem dzwon ma dźwięk czystszy, pełniejszy, donioślejszy, równiejszy i o k r ą g l e j s z y . P r z e c i w n i e dzwony o formie p o d ł u ż n e j , a wązkiem rozwarciu czyli średnicy p r z y wylo- cie krótszej, niż dwie ś r e d n i c e górne, m a j ą ton głuchy, n i e p e w n y , szorstki i c h r a p l i w y

).

O tych to wymiarach dzwonu pisał na p o c z ą t k u X V I wieku V a n o c e i o w swej „ P y r o t e c h n i c e " , lecz jest ciemny. D o p i e r o w sto lat później O . M e r - senne napisał dzieło, p. t. „ I l a r m o n j a p o w s z e c h n a "

), gdzie dowiódł, j a k o s a m a f o r m a d z w o n u n a j w i ę c e j na dźwięk j e g o w p ł y w a , i podał w s k a z ó w k i ,

') T a k η ρ. „Zygmunt" w Krakowie ma główny ton G w malej oktawie basowej. Słychać zaś najdokładniej, obok tego tonu, jeszcze dwa silnie występujące przygłosy: małą tercją 13 i wiel- ką kwintę 1'J, a oprócz tych najwyraźniejszą kontraoktawę G. Wincenty I'ol (Prelekcje o muzyce kościelnej, t. V I I I , str. 316) mówi o tym dzwonie, że ma „swoją liryczną deklamacją."

' ) Jeżeli dzwon po ulaniu ma ton za wysoki, wtedy piłuje się go wewnątrz tuż nad ude- rzeniem serca tak długo naokoło, aż ton żądany się wydobędzie. Jeżeli zaś ton dzwonu brzmi za nizko, wtedy piłuje się go przy dolnym brzegu.

3) Harmonie unio1636, t. '2, 1. 7.