Zaburzenia uwagi a niedostosowanie społeczne

Robert Opora

Zaburzenia uwagi a niedostosowanie

społeczne

Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 275-286

2011

Reso c ja liza c ja Po lsk a

N r 2 / 2 0 1 1 ___________

R o b e rt O pora*

Zaburzenia uwagi a niedostosowanie społeczne

Zarys problematyki badawczej

Zespół nadpobudliw ości psychoruchowej z zaburzeniam i koncentracji uwagi

(attention déficit/heperactivity disorder - A D H D ; A m erican Psychiatrie Associa­

tion, 1994) jest zaburzeniem diagnozow anym wobec osób cechujących się nieo d­ pow iednim w stosunku do rozwoju poziom em nieuw agi, im pulsywności oraz/lub nadpobudliw ości. A D H D jest zaburzeniem przew lekłym , którego objawy nie ustę­ pują sam oistnie i m ogą utrzym yw ać się przez całe życie (Barkley, 1998). Z godnie z kryteriam i diagnostycznym i wg DSM-IV, aby zdiagnozow ać to zaburzenie, muszą w ystąpić u danej osoby określone objawy z odpow iednią częstotliw ością. Objawy te zostały sklasyfikow ane na dwóch listach: pierwsza dotyczy objawów zaburzeń koncentracji uwagi, natom iast druga nadpobudliw ości i im pulsywności. W celu roz­ poznania A D H D konieczne jest rozpoznanie przynajm niej 6 z 9 objawów zaburzeń koncentracji uwagi i/lub 6 z 9 objawów nadruchliw ości - im pulsywności. Objawy te pow inny w ystąpić w dwóch lub więcej kontekstach sytuacyjnych, a także w pły­ wać niekorzystnie na funkcjonow anie w codziennym życiu danej osoby. D odatkow o muszą one odbiegać od norm y charakterystycznej dla danego etapu rozwojowego, trw ać przynajmniej przez sześć miesięcy i pojawić się przed siódmym rokiem życia.

W klasyfikacji DSM-IV zostały w yróżnione dwie kategorie w zależności od p o ­ jawiających się sym ptom ów u dziecka, są to zaburzenia koncentracji uwagi oraz nadpobudliw ość psychoruchowa. W zw iązku z tym m ożem y w yróżnić trzy podtypy A D H D : p od typ z dom inującym brakiem koncentracji uwagi; podtyp z dom inującą nadpobudliw ością psychoruchow ą; p o d ty p m ieszany stanow iący klasyczny obraz A D H D , w którym obserw ujem y objawy wskazujące na trudności z koncentracją uwagi oraz nadpobudliw ość psychoruchową.

Dzieci, u których w ystępują zaburzenia koncentracji uwagi bez nadpobudliw o­ ści, są w mniejszym stopniu narażone na wejście na drogę przestępczą, gdyż nie

2 7 6 Robert Opora

przejawiają one nadm iernej aktyw ności, są ciche, spokojne i niezorganizow ane. Osoby o tym podtypie AD H D , jeśli nie otrzym ają pom ocy, w większym stopniu są zagrożone depresją i zaburzeniam i lękowymi niż dzieci z podtypem o dom inują­ cej nadpobudliw ości psychoruchowej (Lahey, C arlson, 1991). Dzieci cechujące się nadpobudliw ością i n adm ierną im pulsyw nością częściej naruszają norm y praw ne i obyczajowe niż dzieci hipokinetyczne.

Osoby z zespołem A D H D narażone są na ryzyko pojaw ienia się objawów w tó r­ nych lub współwystępujących (Jensen, M a rtin , Cantw ell, 1997). A D H D może w spółw ystępow ać z innymi zaburzeniam i i problem am i, takim i jak zaburzenia za­ chow ania, zaburzenia lękowe. Z daniem Barkleya (1990) około połow a dzieci przeja­ wia skłonność do buntu, uporu i agresji. W niektórych przypadkach, jeśli symptomy te trw ają dłużej, diagnozujem y zaburzenia opozycyjno-buntow nicze. Dzieci te ce­ chują się kwestionow aniem autorytetów i nieposłuszeństwem wobec rodziców i nauczycieli. N ie tylko wykazują skłonności do nieprzestrzegania reguł, lecz także złośliwie naruszają powszechnie przyjęte normy. U dzieci z A D H D od 2 0 -3 0 % o b ­ serwujemy w tórne objawy zaburzeń zachow ania (Kazdin, Weisz, 2006). Pojawienie się zachow ań opozycyjno-buntow niczych i zaburzeń zachow ania przyczynia się do częstszego reagow ania u tych dzieci lękiem i obniżonym nastrojem . Uwzględniając fakt, że dzieci z A D H D mają trudności z poznawczym przetw arzaniem informacji, dodatkow o podwyższony lęk zakłóca to przetw arzanie. W takiej sytuacji pojawia się zwiększona gotowość do w ykorzystyw ania zniekształceń poznawczych. N a przykład katastrofizacji, czyli reagow ania na neutralny bodziec jako zagrażający.

W spółw ystępow anie A D H D z zaburzeniem opozycyjno-buntow niczym może spraw iać kłopoty wychowawcze, gdyż wówczas w ystępują problem y z od różnie­ niem aktów złej woli od niezam ierzonych skutków niepow odzeń. N atom iast dzieci z A D H D , u których doszło do w ykształcenia się zaburzeń zachow ania, zazwyczaj spraw iają swoim wychowawcom jeszcze większe problemy, a praca z nim i stanow i próbę cierpliwości dla opiekunów . W ykazują skłonności do łam ania norm społecz­ no-obyczajowych i prawnych.

D odatkow o dzieci z A D H D napotykają wiele trudności interpersonalnych, a także pojawiają się u nich problem y w relacji z rodzicam i. Rodzice często czują się sfrustrow ani, zaniepokojeni i zdenerw ow ani tym , że dotychczasow e m etody w y­ chowawcze, które są stosow ane wobec innych dzieci, nie przynoszą skutków wobec ich dzieci. Rodzicom wydaje się, że ich dzieci nie dostrzegają konsekwencji nie­ właściwego zachow ania, a także sugerują, że są niew yuczalne m im o stosowanych wobec nich kar.

Czapów wskazywał na trzy stadia rozwoju niedostosow ania społecznego, gdzie pierwszym etapem jest poczucie odtrącen ia em ocjonalnego (Czapów, 1978). Ze względu na uciążliwość objawów dzieci z A D H D m ogą dośw iadczać częściej tego stadium ze strony swoich rodziców. N astępnie pojaw iają się zachow ania opozy- cyjno-buntow nicze, wówczas rodzice także m ogą w mniejszym stopniu doceniać

Zaburzenia uwagi a niedostosowanie społeczne 277

wysiłek ich dzieci, być mniej skłonni do nagradzania ich, bardziej negatyw nie i dy­ rektyw nie nastaw ieni oraz silniej koncentrow ać się na kontrolnej funkcji ich w ycho­ w ania (Rice, R ichm ond, 1997). W ten sposób dochodzi do utrw alenia się wrogich reakcji wobec autorytetów , czyli drugiego stadium niedostosow ania społecznego. Trzecim stadium niedostosow ania społecznego jest autonom izow anie się działal­ ności antyspołecznej, kiedy dziecko odczuwa przyjem ność z zachow ań nieakcep­ towanych społecznie, w których zazwyczaj jest dobrze wyćwiczone. N a tym etapie dziecko z A D H D buduje swoje poczucie w artości na podstaw ie czegoś, w czym jest dobre, tj. naruszając norm y praw ne i obyczajowe.

A lternatyw na koncepcja sugeruje, że deficyty w sam oregulacji u dzieci z A D H D m ogą być zw iązane z brakiem bezpiecznego przyw iązania m iędzy dzieckiem a rodzi­ cem (Klassen i in., 1999). Przywiązanie to charakteryzuje się licznymi konfliktam i m iędzy dzieckiem i rodzicam i. Uznaje się, że m atczyne reagow anie zsynchronizo­ wane z potrzebam i dziecka jest predyktorem bezpiecznego przyw iązania (H arrison, M anocha, Rubia, 2004).

Ciarkę, Ungerer, C hahoud i w spółpracow nicy (2002) dostrzegli stały związek między brakiem poczucia bezpieczeństwa a dziećmi z AD H D . Sugerują oni, że dzie­ ci z A D H D cechują się am biw alentnym wzorcem lub zdezorganizow anym wzorcem przyw iązania.

Czynniki zew nętrzne mogą pogłębiać trudności dzieci z A D H D lub pom agać im w poradzeniu sobie z pojawiającymi się problem am i. Tak więc ani rodzice, ani szkoła, ani rówieśnicy nie stanow ią czynnika wyw ołującego AD HD , lecz m ogą p o ­ głębiać bezpośrednie skutki syndrom u. Dlatego też ważny jest przyjęty przez ro dzi­ ca styl wychowawczy, styl nauczania przyjęty przez nauczyciela oraz jakość grupy rówieśniczej, z k tó rą się to dziecko identyfikuje. Dzieci z A D H D tak samo jak dzie­ ci z innymi zaburzeniam i em ocjonalnym i czy zachow ania nie stanow ią jednolitej grupy. Każde z nich posiada swoje własne cechy indyw idualne, uzdolnienia, plany i m arzenia. Ponadto każde z nich znajduje się w odrębnym kontekście społecznym, rodzinie, szkole i grupie rówieśniczej czy dzielnicy m iasta. W szystkie te dodatkow e właściwości dziecka i jego środow iska mogą mu pom óc w poradzeniu sobie z poja­ wiającymi się trudnościam i wynikającym i z A D H D lub pogłębiać jego dysfunkcję.

O bserw uje się, że A D H D występuje częściej u dzieci, których jeden lub oboje rodzice również cierpią na to zaburzenie. W zw iązku z tym trudności w p raw id ło­ wym wychow aniu dziecka m ogą w ynikać także z obciążenia własnymi problem am i rodzica (Reinecke, 2005).

Dzieci z A D H D narażone są na większe ryzyko stania się niedostosow anym i sp o ­ łecznie, lecz nie wszystkie muszą tego doświadczyć. Pierw otne objawy A D H D m ogą wykazywać różnego stopnia nasilenie w zależności od różnych okoliczności (Zen- tall, 1985). Objawy A D H D częściej pojawiają się w sytuacjach znajomych, nudnych, często pow tarzanych. Rzadziej natom iast w sytuacjach aktyw izujących i stym ulują­ cych dziecko (Barkley 1977). D odatkow ym elem entem nasilającym objawy A D H D

2 7 8 Robert Opora

jest sytuacja, w której narzucam y dziecku zbyt wiele reguł postępow ania i form u­ łujemy wysokie w ym agania. Z e względu na trudności z sam oregulacją własnego zachow ania sytuacje wym agające interakcji społecznych są bardziej kłopotliw e dla dzieci z A D H D niż sytuacje spo tk ań na osobności. Z daniem D ouglasa (1983) zbyt późne reagow anie na pojawiające się problem y u dziecka rów nież powoduje n a­ silenie się objawów. Tak więc w pływ sytuacyjny m a istotne znaczenie na poziom efektyw ności i precyzji wykonyw anych zadań przez dzieci z AD HD . Dlatego u tego samego dziecka możemy dostrzec rozbieżności co do jego funkcjonow ania w za­ leżności od sytuacji, w jakiej się ono znajduje. Jeśli dziecko z A D H D nie otrzym a odpow iedniej specjalistycznej pom ocy, to może dojść do negatyw nych konsekw en­ cji psychospołecznych. Osoby z A D H D częściej zachow ują się agresyw nie, częściej dośw iadczają niepow odzeń szkolnych, częściej sięgają po środki odurzające, n a ru ­ szają norm y obyczajowe i praw ne (K azdin, Weisz, 2006). Pojawiające się objawy niedostosow ania społecznego w tym przypadku są w tórne do pierw otnych objawów diagnostycznych. N iedostosow anie społeczne u dzieci z A D H D może stopniow o ewoluować i na początku we wczesnym dzieciństw ie obserw ujem y zachow ania opo- zycyjno-buntow nicze (Jensen i in. 1997), następnie jeśli rozwój niedostosow ania społecznego nie zostanie zaham owany, obserw ujem y zaburzenia zachow ania (Bar- kley i in., 1991). Dalszym ciągiem tego łańcuszka jest niedostosow anie społeczne, a za końcowe ogniwo należy uznać przestępczość nieletnich (Urban, 2000).

Aby zapobiec rozwojowi niedostosow ania społecznego u dzieci z AD H D , należy skoncentrow ać się w pracy z tym i osobam i na takich objawach jak im pulsyw ność, słabe um iejętności organizacyjne oraz należy pam iętać, aby w ydaw ane polecenia były zrozum iałe i składały się z k rótkich tw ierdzeń. Z daniem Rice i Richm ond (1997) najbardziej obiecującym i interw encjam i są te, które angażują do pracy cały system rodzinny oraz te, które wiążą zastosow anie środków farm akologicznych z niefarm akologicznym i interw encjam i. Do niefarm akologicznych interw encji w o­ bec osób z A D H D zaliczamy m .in.: poznaw czo-behaw ioralną terapię oraz altern a­ tyw ne interw encje, do których w łączam y stosow anie diety, treningi relaksacyjne, m edytacje (Arnold 2001; C han 20 0 2 ; Pelham , W heeler, C hronis, 1998).

Z e względu na specyficzne właściwości dzieci z A D H D osoby decydujące się na pracę z nim i pow inny posiadać pew nego rodzaju predyspozycje. Praca z tym i dzieć­ mi jest sporym w yzw aniem dla pedagoga, nauczyciela i innych dorosłych. Dzieci z A D H D ze względu na potrzebę dużej stymulacji zmuszają swoich opiekunów i wy­ chowawców do ciągłego rozw oju własnej kreatyw ności i doskonalenia um iejętności zawodowych. Dzieci z A D H D potrzebują częstej zmiany form pracy, aktywizującej ich podczas edukacji. Praca z dzieckiem z A D H D w ym aga także dość szybkiego tem pa, za którym nie każdy dorosły jest w stanie nadążyć. Nauczyciele pracujący z tym i dziećm i pow inni cechować się o tw artością na poznaw anie nowych strategii i technik uczenia. Pow inni być energiczni i przejawiać duże zainteresow anie swoją pracą oraz w ykazywać zaangażow anie w pracę z tym i dziećmi.

Zaburzenia uwagi a niedostosowanie społeczne 2 7 9

Z e względu na posiadane aspekty biologiczne, psychologiczne i społeczne zespół A D H D wym aga interdyscyplinarnych interw encji specjalistycznych. A D H D nie jest konsekwencją lenistw a, b raku gotowości szkolnej, ani także nie w ynika z błędów wychowawczych rodziców. Jest to neurologiczne zaburzenie, w zw iązku z tym nie zależy od woli dziecka, a także nie m ożna nikogo obciążyć w iną za pojaw ienie się AD H D u dziecka. Dzieci z AD H D wym agają szczególnego trakto w ania ze strony osób najbliższych oraz osób z dalszych kręgów społecznych, np. nauczycieli.

A D H D pojawia się we wczesnym dzieciństw ie i u większości nasilenie objawów trw a do okresu dojrzew ania, U około połow y utrzym ują się jeszcze w dorosłym życiu (C antw ell,1985). Objawy kliniczne pozostają te same, zmieniają się jedynie rodzaje problem ów z nich wynikających. M im o wielu trudności, jakie n apotyka­ ją osoby z A D H D , podaje się, że jedna trzecia, do połow y dorosłych, u których w dzieciństw ie obserw ow ano objawy A D H D , radzi sobie w dorosłym życiu. W ybie­ rają oni zawody, gdzie objawy A D H D są funkcjonalne, czyli takie, gdzie jest duża zm ienność, w ym agana jest duża aktyw ność i dynam ika fizyczna. M im o wszystko posiadanie A D H D pow oduje, że osoby takie w większym stopniu narażone są na wejście na drogę przestępczą, gdyż często mają problem y z podołaniem oczekiw a­ niom innych, tracą pracę lub z niej rezygnują, a u części rozwijają się antyspołeczne zaburzenia osobowości (K azdin, Weisz, 2006).

Świadomość posiadania przez dziecko A D H D daje podstaw y do stosow ania o d ­ pow iednich środków , których w norm alnych w arunkach się nie podejmuje. Z d ru ­ giej strony, jak zazwyczaj w diagnozach tego rodzaju, pojaw ia się niebezpieczeństwo stygm atyzow ania dziecka. N iektórzy nauczyciele i rodzice zniechęcają się do pracy z takim dzieckiem , używając diagnozy jako wym ów ki i myśląc, że podopiecznem u już nic nie pom oże. W w yniku niewiedzy nie zdają sobie spraw y z tego, że trudności w ynikające z A D H D mogą być złagodzone przez w prow adzenie określonych zm ian w szkole i w dom u.

Planując interw encje poznaw czo-behaw ioralne nakierow ane na dziecko i jego rodzinę, m ożna zapobiec w tórnym kom plikacjom behaw ioralnym , szkolnym, ro ­ dzinnym , a także społecznym. Dzięki udzielonej pom ocy osoby te m odyfikują swoje przekonania na tem at A D H D , doświadczają ulgi i nadziei, która zwiększa praw do­ podobieństw o w yw iązyw ania się z otrzym anych od profesjonalisty wskazówek.

Przypisyw anie w iny za n ieu stann ie pojaw iające się tru d n o ści, które w ystą­ piły jako konsekw encja A D H D oraz niew iedza o jego obecności, mogą w pływ ać na inne obszary funkcjonow ania psychospołecznego człow ieka, takie jak: sam o­ ocena, obniżony n astrój, niepokój. W w y nik u n ierozpoznanego A D H D dochodzi do pow tarzających się dośw iadczeń niepow odzenia w czasie dzieciństw a i te d o ­ św iadczenia mogą w pływ ać na inne psychospołeczne obszary funkcjonow ania. W okresie dzieciństw a rodzice i nauczyciele doszukują się przyczyn nieuw agi i bra­ ku organizacji oraz słabych osiągnięć w nauce częściej w intencjonalnym n ieposłu ­ szeństw ie, lenistw ie, głupocie, depresji czy b raku m otyw acji (Rucklidge, K apłan,

2 8 0 Robert Opora

2 0 0 0 ). Rucklidge i K apłan (1997) d ostrzegli istotny zw iązek pom iędzy stylem atrybucji a psychospołecznym funkcjonow aniem , zwłaszcza w tak ich obszarach, jak: sam oocena, depresja i niepokój. W bad an iach nad chłopcam i z A D H D zaob ­ serw ow ali, że częściej przyjm ują oni nieadaptacyjny styl atrybucji, co w konse­ kwencji prow adzi do obniżonego poziom u sam ooceny oraz obniżonego nastroju. W takiej sytuacji w pracy psychokorekcyjnej z osobam i z A D H D należałoby skon­ centrow ać się na zm ianie stosow anego stylu atrybucji. N a styl atrybucji, jakim posługuje się dziecko, m ogą w płynąć odpow ied nie interw encje poznaw czo-beha- w ioralne (Seligm ann, 1997), tak że zastosow anie leków stym ulujących (M ilich, C arlson, Pelham , Licht, 1991).

Z e względu na m ożliwość pojaw ienia się wielu w tórnych objawów u dziecka z A D H D okres, w którym rozpoznano A D H D , m a w pływ na psychospołeczny p o ­ ziom jego funkcjonow ania. M ożna wnioskow ać, że najbardziej zaniedbaną grupą osób z A D H D są te, u których rozpoznano A D H D dopiero po okresie dzieciń­ stw a. Późne zdiagnozow anie tych osób m a kliniczne konsekwencje. Dzieci z A D H D dośw iadczają wielu porażek, dlatego może się u nich rozw inąć niższa sam oocena. Z upływ em czasu może także dojść do zjawiska wyuczonej bezradności, co będzie pow odow ało niedocenianie swoich możliwości naw et wówczas, kiedy będzie ist­ niało duże praw dopodobieństw o pow odzenia realizacji jakiegoś zadania. Takie funkcjonow anie jest efektem ukształtow ania się u dziecka zniekształconych w zo r­ ców myślenia. W zorce te dodatkow o kom plikują sytuację, w jakiej się ono znalazło. W ówczas dzieci w sytuacji zadaniowej m ogą myśleć: „N ie potrafię nigdy niczego zrobić, muszę oszukiw ać, kraść, bo uczciwie nic mi się nie udaje osiągnąć”. W takiej sytuacji techniki poznawczej restrukturyzacji mogą być pom ocne w zm ianie d o ­ tychczasowego, zniekształconego myślenia. Z m iana myślenia pow inna zmniejszyć objawy niedostosow ania społecznego, tj. ich siłę i częstość w ystępow ania.

Badania własne

Celem podjętych badań jest opisanie zależności m iędzy poziom em zaburzeń uwagi a zachow aniam i niedostosow anym i i agresyw nym i u nieletnich pozostają­ cych pod nadzorem kuratora. W badaniu uczestniczyło 104 nieletnich w wieku 13 lat, wobec których zastosow ano n adzór k u rato ra w 20 07 roku. Badanie skła­ dało się z dw óch pom iarów , pierwszego w 2007 roku i drugiego w 2008 roku. Podczas każdego p om iaru zastosow ane zostały skale „zaburzeń uw agi”, „zachow ań agresyw nych” i „zachow ań niedostosow anych” z Kwestionariusza Zachow ań P ro­ blemowych autorstw a Achenbacha. Porów nanie w yników uzyskanych na skali „za­ burzenia uw agi” z pierwszego p om iaru z w ynikam i z drugiego p om iaru pozwoliły na w yodrębnienie trzech grup nieletnich, tj. nieletnich, u których poziom zaburzeń uwagi pozostał bez zm ian; nieletnich, u których poziom zaburzeń uwagi popraw ił

Zaburzenia uwagi a niedostosowanie społeczne 281

się; nieletnich, u których poziom zaburzeń uwagi nasilił się. Z a zm ianę poziom u objawów zaburzeń uwagi uznałem każdą zm ianę zachodzącą na tej skali w w yn i­ kach standardow ych.

W zw iązku z tym sform ułow ałem następujące pytania badawcze:

1. Jaki procent nieletnich otrzym ujących nadzór ku rato ra sądowego uzyskuje przedział kliniczny w zakresie zaburzeń uwagi?

2. Czy spadkowi poziom u zaburzeń uwagi towarzyszy spadek poziom u zacho­ w ań agresywnych i niedostosowanych?

3. Czy w zrostow i poziom u zaburzeń zachow ania towarzyszy w zrost zachowań agresywnych i niedostosowanych?

Ponieważ tru d n o jest sform ułow ać przypuszczenie co do procentu nieletnich mających nadzór k u rato ra, pozostających w przedziale klinicznym w zakresie za­ burzeń uwagi, pom inąłem w tym przypadku staw ianie hipotezy. N atom iast w p o ­ zostałych hipotezach będących odpow iedzią na sform ułow ane pytania badawcze zakładam , że:

• Spadkowi poziom u objawów zaburzeń uwagi towarzyszy spadek zachow ań agresywnych i niedostosowanych.

• W zrostowi poziom u objawów zaburzeń uwagi towarzyszy w zrost zachow ań agresywnych i niedostosowanych.

Prezentacja wyników

W śród nieletnich pozostających pod nadzorem ku rato ra sądowego 25% posia­ da zaburzenia uwagi na poziom ie klinicznym (patologii). N ie jest to jednoznaczne rozpoznanie AD H D , lecz pozw ala na postaw ienie takiej hipotezy, k tó ra wym aga dokładniejszego zweryfikow ania. N ieletni ci nie p o trafią się skoncentrować i mają trudności z utrzym aniem uwagi przez dłuższy czas. Nie wyw iązują się ze zleco­ nych zadań. N ie kończą rozpoczętych wcześniej czynności. N ie potrafią usiedzieć w miejscu, są niespokojni, nadruchliw i. Są nieuw ażni i łatw o się rozpraszają. M ają trudności z w ykonyw aniem poleceń. Pracują poniżej swoich możliwości, nie w yko­ rzystując posiadanych potencjałów. Przez to nie osiągają tyle, ile by mogli. Z adan ia wykonują niedokładnie i pobieżnie. N iektórzy z nich mogą przesadnie marzyć i p o ­ grążać się we własnych myślach. Są im pulsywni i działają bez zastanow ienia. Także są nerw ow i, przew rażliw ieni i spięci. M ają trudności w nauce. Cechują się apatią i niską m otyw acją do podejm ow ania zadań szkolnych. M ogą robić w rażenie m ło d­ szych niż są w rzeczywistości.

W zw iązku z tym , iż dla pracy pedagoga ważne jest rozpoznanie pojawiających się tendencji na poziom ie w ym iarów , a objawy zaburzenia uwagi stanow ią pew ne kontinuum , czyli mogą mieć różne nasilenie, dalszej analizie poddałem zachodzące zmiany w zakresie w yników standardow ych. O graniczenie się jedynie do przedziału

2 8 2 Robert Opora

norm y i klinicznego spow odow ałoby niepotrzebną redukcję w artości danych statystycznych, gdyż może być tak , że podopieczny pozostający pod nadzorem ku ra­ to ra sądowego na początku znajdow ał się w górnej granicy przedziału klinicznego, a w m omencie drugiego p o m iaru został um iejscow iony w dolnej granicy przedziału klinicznego. Dla lekarza w dalszym ciągu jest on chory, jednak w perspektyw ie p e­ dagogiki zaszedł pozytyw ny efekt wskazujący na pew ną tendencję.

Wykres 1. Zmiany w zakresie poziomu zaburzeń uwagi uzyskane po drugim pomiarze

Tabela 1. Istotność różnic w momencie orzeczenia nadzoru między wyodrębnionymi grupami nieletnich na podstawie poprawy lub pogorszenia się wyników na skali zaburzeń uwagi dla badanych skal

Pomiar 1 Suma rang

poprawiony Suma rang pogorszony U Z poziom p 1 zaburzenia uwagi 2881 1775 914 1,58 0,114 1 zachowania niedostosowane 2778 1878 1017 0,82 0,413 1 zachowania agresywne 2661 1995 1121 -0,05 0,962

Tabela 2. Istotność różnic po upływie roku nadzoru między wyodrębnionymi grupami nieletnich na podsta­ wie poprawy lub pogorszenia się wyników na skali zaburzeń uwagi dla badanych skal

Pomiar 2 Suma rang

poprawiony Suma rang pogorszony U Z poziom p 2 zaburzenia uwagi 1975 2681 435 -5,13 0,000 2 zachowania niedostosowane 2277 2379 737 -2,89 0,004 2 zachowania agresywne 2147 2509 607 -3,86 0,000

Zaburzenia uwagi a niedostosowanie społeczne 283

Wykres 2. Profil średnich w grupie nieletnich, u których zmniejszyły się zaburzenia uwagi po roku

Wykres 3. Profil średnich w grupie nieletnich, u których zwiększyły się zaburzenia uwagi po roku

Po upływ ie pełnego roku kalendarzow ego od m om entu orzeczenia nadzoru k u ­ ratora sądowego u 53% nieletnich zmniejszył się poziom zaburzeń uwagi. U 39% zaburzenia te nasiliły się, a u 8% pozostały bez zmian.

W m omencie otrzym ania nadzoru kuratora sądowego w yodrębnione grupy nie­ letnich „popraw ionych” i „pogorszonych” na w ym iarze zaburzeń uwagi nie róż­ niły się istotnie statystycznie w zakresie badanych zm iennych, tj. zaburzeń uwagi,

2 8 4 Robert Opora

zachow ań agresywnych i zachow ań niedostosow anych. N atom iast po upływ ie roku grupy te różniły się istotnie względem badanych zmiennych.

Analizie poddane zostały nie tylko w yodrębnione grupy względem siebie, lecz także po rów nano uzyskane w yniki z pierwszego p om iaru (m om ent orzeczenia n a d ­ zoru kuratora) z w ynikam i z drugiego p om iaru (po upływ ie roku).

Po upływ ie roku w obu w yodrębnionych grupach zaistniałe zmiany mają cha­ rak te r istotny statystycznie. Jedynie różnią się one kierunkiem tych zm ian. W g ru ­ pie nieletnich, u których zmniejszyła się ilość objawów związanych z zaburzeniam i koncentracji uwagi, obniżył się także poziom zachow ań niedostosow anych i agre­ sywnych. N atom iast w grupie nieletnich, w której wzrósł poziom zaburzeń uwagi po upływ ie roku, w zrósł także poziom zachow ań niedostosow anych i agresywnych. N a powyższych w ykresach m ożna dostrzec, że zm ianie zaburzeń uwagi tow arzy­ szą zmiany zachow ań niedostosow anych i agresywnych, lecz niestety z tego rod za­ ju badań nie m ożna w nioskować o zw iązku przyczynowym . Jed n ak na podstaw ie istniejącej wiedzy m ożna z dużym stopniem praw dopodobieństw a zakładać, że to zaburzenia uwagi stanow ią źródło zachow ań agresywnych i niedostosowanych. Jednocześnie z w ykresów m ożna dostrzec, że na zm ianę zaburzeń uwagi bardziej w rażliw e są zachow ania agresyw ne niż zachow ania niedostosow ane, gdyż różnica m iędzy pom iarem pierwszym a drugim w przypadku zachow ań niedostosowanych jest mniejsza niż w przypadku zachow ań agresywnych.

Podsumowanie

Z e względu na istniejącą zależność m iędzy zaburzeniam i uwagi a zachow ania­ mi agresywnym i i niedostosow anym i, oddziaływ ania terapeutyczne wobec dzieci z A D H D pow inny być podejm ow ane w ram ach wczesnej interw encji profilaktycz­ nej, a nie dopiero wówczas, kiedy dojdzie do niedostosow ania społecznego. Istnieje konieczność jak najwcześniejszego rozpoznania tych dzieci i zaprojektow ania indy­ w idualnej strategii pracy z nimi. Wielu w tórnych problem ów m ożna uniknąć lub w yelim inow ać przy odpow iednio wczesnym i um iejętnym postępow aniu rodziców, nauczycieli, kuratorów sądowych, lekarzy i innych osób z najbliższego otoczenia dziecka. Dziecko z A D H D pozostaw ione sam o sobie będzie dośw iadczało ku m u­ low ania się negatyw nych czynników psychospołecznych, tym samym pogarszając swoje prospołeczne rokow ania. Zaprezentow ane badania w skazują, że spośród nie­ letnich w w ieku 13 lat około 25% posiada zaburzenia uwagi w przedziale klinicz­ nym. O znacza to, że wym agają oni oddziaływ ań resocjalizacyjnych ze szczególnym naciskiem na funkcję terapeutyczną. O dpow iednia pom oc tym nieletnim n ak iero ­ w ana na pokonyw anie trudności w ynikających z objawów A D H D pow inna istotnie przyczynić się do spadku zachow ań agresywnych i niedostosow anych. Uzyskane w yniki wskazują na wzajemny zw iązek indyw idualnych trud no ści z pojawiającym i się konfliktam i społecznymi.

Zaburzenia uwagi a niedostosowanie społeczne 285

Uwzględniając specyfikę zaburzenia, jego trw ałość, uporczyw ość i współwy- stępow anie z innym i zaburzeniam i zespół ten w ym aga w ielokierunkow ych in ter­ wencji. Z e względu na wiele różnorodnych trudności pojawiających się u dzieci z A D H D istnieje konieczność stosow ania zm odyfikowanych strategii nakierow a­ nych na określone aspekty pojawiających się trudności.

Streszczenie

W sp ołeczeń stw ie istnieje w iele uprzedzeń d otyczących A D /H D . A rtykuł zawiera fakty i d ow od y w ynikające z badań naukow ych. W ynika z n ich , że n ied ostosow an ie sp ołeczn e bardzo często jest p ow ik łan iem zaburzeń uw agi. Jednak n ie oznacza to, że d zieck o z zabu­ rzeniam i uwagi musi stać się n ied ostosow an e sp ołeczn ie. A rtykuł opisuje istniejący zw iązek m ięd zy zaburzeniam i uwagi a n ied ostosow an iem sp ołeczn ym . Z w łaszcza koncentruje się na czynnikach ryzyka zw iązanych z zaburzeniam i uw agi oraz czyn n ik am i chroniącym i d ziec­ ko przed staniem się n ied ostosow an ym sp ołeczn ie. Z ap rezentow ane w publikacji badania bazują na 108-osobow ej grupie n ieletnich pozostających pod nadzorem kuratora sąd ow e­ go. C elem podjętych badań było d okon anie ocen y częstości w ystęp ow an ia zaburzeń uwagi u d zieci n ied ostosow an ych sp ołeczn ie. U zyskane w y n ik i z badań opisują rów n ież zw iązek m iędzy zaburzeniam i uw agi i zaburzeniam i eksternalizacyjnym i. W p odsum ow aniu zostały sform ułow ane zasady pozw alające na zapobieganie pojaw ieniu się n ied ostosow an ia sp o łecz­ n ego u dzieci z zaburzeniam i uwagi.

Abstract

Association between the attention deficits and delinquency

In the society w e can find a lot o f prejudices con cern in g A D /H D . T h e article contains facts and evidence based on research presenting that the d elin q uency is very often a distant com p lication o f attention d eficits but it d oesn ’t m ean that a child w ith attention d eficits has to be d elinquent. T h e article describes the association b etw een th e attention d eficits and delinquency. There are presented som e risk factors com in g from the attention deficits and protective factors w hich let the child fo llo w the social norm s. T h e research was based on 108 d elinquent juveniles stayin g under the probation su pervision. The purpose o f the research was to evaluate th e frequency o f the attention d eficits am ong delinquent juveniles staying under supervision. T he research find in gs concern also the association b etw een the attention deficit and extern al behavioural disorders. In th e sum m ary several con d ition s are described w hich are im portan t to protect children w ith attention d eficit from delinquency.

Bibliografia

Arnold L.E. (2001). Alternative treatm ents for adults w ith attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD). Annals o f the N ew York Academy o f Science, n r 931, s. 310-341.

Barkley R.A. (1998). Attention-D eficit Hyperactivity Disorder-A Handbook o f Diagnosis and Treat­

2 8 6 Robert Opora

Barkley R.A. i in. (1991). Adolescents w ith attention deficit hyperactivity disorder: patterns of behav­ ioral adjustment, academic functioning, and treatm ent utilization. Journal o f American Academy

o f Child and Adolescent Psychiatry, nr 30, s. 752-761.

Barkley R.A. i in. (1990). The adolescent outcome of hyperactive children diagnosed by research criteria: I. An 8 year prospective follow-up study .Journal o f the American academy o f Child and

Adolescent psychiatry, nr 29, s. 546-557.

Barkley R.A. (1977). The effects of methylphenidate on various measures of activity level and atten­ tion in hyperkinetic children. Journal o f Abnorm al child Psychology, n r 5, s. 351-369.

Cantwell D.P. (1985). Hyperactive children have grown up: W hat have we learned about w hat hap­ pens to them? Archives o f General Psychiatry, nr 42.

Chan E. (2002). The role of com plem entary and alternative medicine in attention-deficit hyperactiv­ ity disorder. Journal o f Developmental and Behavioural Pediatrics, nr 23, s. 37-45.

Clarke L,, Ungerer J., Chahoud K., Johnson S., Stiefel I. (2002). A ttention deficit hyperactivity dis­ order is associated w ith attachm ent insecurity. Clinical Child Psychiatry and Psychology, n r 7, s. 179-198.

Czapów Cz. (1978). Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyki. Warszawa: PWN.

Diagnostic and Statistic M anual o f M ental Disorders. Wyd. 4 (DSM-IV). (1994) W ashington: Ameri­

can Psychiatric Association.

Douglas V.I. (1983). A ttention and cognitive problems. W: M. Rutter (red.). Developmental Neuro­

psychiatry. Nowy Jork: Guilford Press.

H arrison L.J., M anocha R., Rubia K. (2004). Sahaja Yoga M editation as a Family Treatm ent P ro­ gramme for Children w ith A ttention Deficit-Hyperactivity Disorder. Clinical Child Psychology

and Psychiatry. London: Thousand Oaks and New Delhi, nr 9(4), s. 479-497.

Jensen P.S., M artin D., Cantwell D.P. (1997). Com orbidity of ADHD: implications for research, prac­ tice, and DSM-V. Journal o f the American Academy o f Child and Adolescent Psychiatry, nr 36, s. 1065-1079.

Kazdin A.E., Weisz J.R. (2006). Psychoterapia dzieci i młodzieży. M etody oparte na dowodach. Kra­ ków: W ydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Klassen A., M iller A., Raina P., Lee S.K., Olsen L. (1999). A ttention-deficit hyperactivity disorder in children and youth: a quantitative systematic review of the efficacy of different management strategies. Canadian Journal o f Psychiatry, n r 44(10), s. 1007-1016.

Lahey B., Carlson C. (1991). Yalidity ofthe diagnostic category of A ttention Dęficit Disorder w ithout Hyperactiyity: A review of the literature. Journal o f Learning Disabilities, nr 24, s. 174.

M ilich, R„ Carlson, C.L., Pelham, W.E., & Licht, B.G. (1991). Effects of m ethylphenidate on the persistence of ADHD boys following failure experiences. Journal o f Abnormal Child Psychology,

19, 519-536.

Pelham, W., Wheeler, T., & Chronis, A. (1998). Empirically supported psychosocial treatm ents for attention deficit hyperactivity disorder .Journal o f Clinical Child Psychology, nr 27, 190-205. Reinecke M .A., Clark D.A. (2005). Psychoterapia poznawcza w teorii i praktyce. Gdańsk: GWP. Rice D., Richmond C. (1997). A ttention deficit-hyperactivity disorder and the family. W: J. Bailey,

D. Rice (red.). Attention deficit I hyperactivity disorder: Medical, psychological and educational

perspectives (s. 88-107). Sydney: Australian Association of Special Education.

Rucklidge J.J. and Kaplan B.J. (2000). Attributions and perceptions o f childhood in women w ith ADHD symptomatology. Journal o f Clinical Psychology, nr 56, s. 711-722.

Rucklidge J.J., Kaplan, B.J. (1997). Psychological functioning in women identified in adulthood w ith A ttention-Deficit/H yperactivity Disorder. Journal o f Attention Disorders, nr 2, 167-176. Seligman M.E.P. (1997). Optymistyczne dziecko. Jak wychowywać dzieci aby nauczyć je optymizmu

i dawania sobie ze wszystkim rady. Poznań: M edia Rodzina.

Urban B. (2000). Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. Kraków: W ydawnictwo Uni­ wersytetu Jagiellońskiego.

Zentall S.(1985) A context for hyperactivity. W: K.D. Gadox, I. Bialer (red.). Advances in Learning