BADANIA GEOLOGICZNE MATERIA£ÓW KAMIENNYCH WCZESNOŒREDNIOWIECZNYCH BUDOWLI KRAKOWA
GEOLOGICAL INVESTIGATIONS OF STONEWORK OF EARLY MEDIAEVAL BUILDINGS IN KRAKÓW
JANBROMOWICZ1, JANUSZMAGIERA1
Abstrakt. W artykule przedstawiono wyniki badañ ska³ u¿ytych we wczesnoœredniowiecznych budowlach Krakowa. Analiza zró¿nico- wania zastosowanego materia³u, jego kszta³tów i wymiarów z uwzglêdnieniem znajomoœci budowy geologicznej okolicy miasta i mo¿liwo- œci z³o¿owych w obrêbie wychodni rozpoznanych w budowlach ska³, pozwala na wnioskowanie o umiejêtnoœciach wykonawców w zakresie obróbki kamienia, jego transportu i metod pozyskiwania. Informacje te s¹ istotne przy ustaleniu sukcesji u¿ycia poszczególnych materia³ów, pozwalaj¹ te¿ typowaæ miejsca ich wydobycia.
Szczegó³owe opisy ska³ w dostêpnych murach budowli wykaza³y obecnoœæ wœród nich: dolnokredowych zwiêz³ych piaskowców i juraj- skich wapieni o podzielnoœci cienkop³ytowej, dolnokredowych zwiêz³ych piaskowców o podzielnoœci grubop³ytowej, jurajskich wapieni o nieregularnej podzielnoœci i miêkkich ciosowych piaskowców z prze³omu kredy i paleogenu (istebniañskie). Dwie pierwsze z wymienio- nych odmian ska³ wystêpuj¹ w najstarszych, przedromañskich budowlach Wawelu, piaskowce zwiêz³e o grubop³ytowej podzielnoœci za- stosowano w murach wawelskiego koœcio³a œw. Gereona i koœcio³a klasztoru Benedyktynów w Tyñcu. Wapienie o nieregularnej podzielnoœci nale¿¹ do najwczeœniej i najpowszechniej stosowanych materia³ów wykorzystywanych zarówno do wykonania fundamentów, jak i wype³nienia wnêtrza murów o licach p³ytkowych. Po opanowaniu obróbki sta³y siê surowcem do wyrobu kszta³tek prostopad³oœcien- nych. Miêkkie ciosowe piaskowce pojawi³y siê jako ostatni materia³ kamienny wprowadzony do krakowskiego budownictwa romañskiego.
Umo¿liwia³y one pozyskiwanie du¿ych bry³ do wyrobu kolumn i p³yt nagrobnych.
Przeprowadzone analizy wykaza³y du¿¹ jednorodnoœæ w zakresie stosowanych odmian ska³ i równoczeœnie wyraŸne zró¿nicowanie w doborze materia³u stosowanego w ró¿nych czêœciach budowli. Ich najwa¿niejsze fragmenty zawieraj¹ najbardziej jednorodny materia³ da- nej odmiany. Od powy¿szej zasady odbiegaj¹ mury najstarszej czêœci klasztoru Dominikanów, co pozwala wnioskowaæ o pochodzeniu ka- miennego materia³u z ró¿nych budowli zniszczonych wskutek nieznanego dziœ kataklizmu. Rekonstrukcje architektoniczne uwzglêdniaj¹ce objêtoœæ u¿ytego materia³u pozwalaj¹ na ocenê wielkoœci wyrobisk potrzebnych do jego uzyskania, a wymiary detali architektonicznych wskazuj¹ na wykorzystanie wystêpowania piaskowców istebniañskich w formie odrêbnych ska³ek.
S³owa kluczowe: budownictwo romañskie, materia³y kamienne, Kraków.
Abstract. Stones used in early mediaeval buildings in Kraków were investigated. Analysis of diversity of stones used in the buildings, their shape and size, with regard to the geology and resources of the Kraków vicinity, allowed evaluating skills of ancient miners, carriers and stonecutters. It helped considerably in reconstructing of a succession of different stones and sites of their quarrying.
The following stone types have been recognized: thin-plated compact sandstone (Carpathian flysch; Lower Cretaceous) and limestone (Upper Jurassic); thick-plated compact sandstone (Carpathian flysch; Lower Cretaceous); massive, irregularly breaking limestone (Upper Ju- rassic); soft, regularly splitable (dimension) Istebna sandstone (Carpathian flysch; Cretaceous/Paleocene).
Thin-plated sandstone and limestone were used in the oldest, pre-Romanesque buildings on the Wawel Hill. Thick-plated limestone was ap- plied in the walls of the Romanesque churche of Wawel’s St. Gereon and in the Benedictines Abbey church in Tyniec. Irregular limestone clumps have been commonly used since the very early stages for both constructing of the foundations and filling interior of the walls faced with slabs and plates. Later, as the stonecutters skills developed, regular blocks and bricks were cut from the massive limestone. The soft Istebna sand-
1Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków;
e-mail: magiera@geol.agh.edu.pl
stone appeared the last in the Romanesque buildings. Its thick-bedded deposits yielded large blocks suitable for cutting columns and tombstones.
Analysis revealed that various types of the stones were relatively very homogeneous. On the other hand, stones used in different parts of buildings were considerably variable. The only exception are the walls of the oldest part of the Dominicans convent. The stones used there stemmed probably from various, earlier demolished structures.
Volume of the stones used in buildings, estimated from the architectonic reconstructions, points to the size of ancient quarries. The largest elements were probably cut from blocks quarried from rocks (tors) or cliffs developed on natural outcrops and easily mined.
Key words: Romanesque architecture, stonework, Kraków.
WSTÊP
Autorzy wykonali badania we wszystkich dostêpnych do obserwacji obiektach (fig. 1), w miarê mo¿liwoœci pobrali próbki do badañ mikroskopowych poprzedzonych opisami z u¿yciem lupy binokularnej. Dla niedostêpnych obiektów przeprowadzono studia literaturowe w poszukiwaniu infor- macji dotycz¹cych materia³ów kamiennych. Wyniki badañ by³y podstaw¹ do rozwa¿añ na temat ró¿nego pochodzenia
kamienia, mo¿liwych miejsc jego pozyskiwania, iloœci u¿y- tych materia³ów kamiennych, sposobów ich wykorzystania, a tak¿e sukcesji ich pojawiania siê w budowlach. Celem ar- tyku³u jest ukazanie po¿ytku wynikaj¹cego z wykorzystania wiedzy geologicznej do pe³nej charakterystyki wczesno- œredniowiecznej architektury Krakowa.
Fig. 1. Rozmieszczenie wczesnoœredniowiecznych budowli Krakowa (Bromowicz, Magiera, 2008)
Budowle wawelskie: 1 – katedra, 2 – rotunda œw.œw. Feliksa i Adaukta, 3 – budowla czworok¹tna z korytarzykiem, 4 – rotunda po pó³nocnej stronie katedry, 5 – rotunda B, 6 – brama w wale obronnym grodu, 7 – bazylika zw. œw. Gereona, 8 – palatium (tzw. sala o 24 s³upach), 9 – rotunda ko³o Baszty Sandomierskiej, 10 – wie¿a obronna (tzw. sto³p), 11 – koœció³ œw. Micha³a
Early mediaeval buildings in Kraków (after Bromowicz, Magiera, 2008)
Wawel Hill buildings: 1 – cathedral, 2 – rotunda of St. Felix and Adauct, 3 – “quadrangular” building with corridor, 4 – rotunda N of the cathedral, 5 – church B, 6 – gate tower in the defense wall, 7 – church allegedly under the invocation of St. Gereon call, 8 – Palatium (chamber with 24 columns), 9 – rotunda near Sando- mierska tower, 10 – defence tower (called stolp), 11 – St. Michael’s Church
MATERIA£Y KAMIENNE I ICH POCHODZENIE
W przedromañskich budowlach wyró¿niane s¹ trzy ro- dzaje ska³ (Kozie³, 1998). Wœród kamieni budowli wczesno- œredniowiecznych, a wiêc tak¿e i romañskich, pojawiaj¹ siê jeszcze dwa, co w rezultacie daje piêæ podstawowych rodza- jów stosowanego kamienia: piaskowce zwiêz³e o podzielno- œci cienkop³ytowej, wapienie o podzielnoœci cienkop³yto- wej, piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci grubop³ytowej, wa- pienie o podzielnoœci nieregularnej i piaskowce miêkkie, ciosowe (Bromowicz, Magiera, 2008).
Piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci cienkop³ytowej s¹ opisywane g³ównie z budowli wawelskich (fig. 1). Poza Wawelem u¿yto ich do wzniesienia rotundy Œw. Benedykta na wzgórzu Lasoty (Zin, Grabski, 1966).
Szczegó³owo opisano je z rotundy œw. œw. Feliksa i Adauk- ta oraz z budowli czworok¹tnej z korytarzykiem. W murach rotundy wystêpuj¹ dwa typy piaskowców ró¿ni¹ce siê obec- noœci¹ laminacji i niejednorodnym uziarnienieniem. Porów- nanie ich udzia³u w ró¿nych fragmentach muru da³o za- dziwiaj¹co zgodny obraz (fig. 2). Znamienne s¹ równie¿ wy- miary u¿ytych p³ytek o wysokoœci g³ównie w granicach 4–6 cm, przy d³ugoœciach siêgaj¹cych 50 cm. S¹ to w znacz- nej wiêkszoœci piaskowce twarde, o barwie szarej z lekko zielonkawym odcieniem. Zawieraj¹ niekiedy okruchy wêgla o wielkoœci do 2 mm. W obrazie mikroskopowym charakte-
rystyczny jest udzia³, niekiedy bardzo licznych, igie³ g¹bek krzemionkowych (fig. 3A), a wœród okruchów skalnych przewaga wapieni i obecnoœæ ³upków chlorytowych (tab. 1).
W sk³ad spoiwa, w ró¿nych proporcjach, wchodz¹: krze- mionka, kalcyt i minera³y ilaste (fig. 3B).
Obserwacje potwierdzaj¹ przypuszczenia o pochodzeniu opisywanego materia³u z Karpat, najprawdopodobniej z okolic Wieliczki (Szyszko-Bohusz, 1918). S¹ to piaskowce nale¿¹ce do warstw gezowych, grodziskich i lgockich, ods³aniaj¹ce siê na po³udnie od Wieliczki w obrêbie jednostki podœl¹skiej i w brze¿nej czêœci jednostki œl¹skiej (Burtan, 1954).
Rekonstrukcje rotundy œw. œw. Feliksa i Adaukta pozwa- laj¹ na ocenê objêtoœci u¿ytego materia³u i odniesienie jej do wielkoœci wyrobiska koniecznego do uzyskania takiej iloœci kamienia. W zale¿noœci od przyjêtej koncepcji rekonstruk- cyjnej (Szyszko-Bohusz, 1918; ¯urowska, 1983) jego objê- toœæ wynosi³a 340 lub 792 m3, co wymaga³o wyrobiska o znacznych rozmiarach. Podobieñstwo w udziale ró¿nych odmian piaskowców w odmiennie usytuowanych fragmen- tach murów przy ma³ych wysokoœciach kszta³tek mo¿e wskazywaæ na u¿ycie materia³u z osypów na zboczach wznie- sieñ utworzonych na wychodniach ogniw zawieraj¹cych pias- kowce. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ wtórnego u¿ycia materia³u z uk³adanych bez zaprawy murów otaczaj¹cych karpackie grodziska (Bromowicz, Magiera, 2003).
Fig. 2. Udzia³ poszczególnych odmian piaskowców w ró¿nych fragmentach murów rotundy œw.œw. Feliksa i Adaukta
Struktura: l – piaskowce laminowane, n – piaskowce nielaminowane; tekstura: 1 – drobno-, 2 – œrednio-, 3 – gruboziarniste Distribution of sandstone varieties in the original parts of the walls of St. Felix and Adauct’s rotunda Structure: l – laminated, n – non laminated; texture: 1 – fine grained, 2 – medium grained, 3 – coarse grained
Tabela1 Piaskowcezwiêz³eopodzielnoœcicienkop³ytowejwobserwacjachmikroskopowych Microscopicpetrographyofcompactthin-platedsandstone Numer próbkiBarwaœwie¿aBarwa zwietrza³a
WielkoϾziarna[mm] StrukturaRodzaj(upako- wanie)ziarn
Charakterystycznesk³adnikiziarnowe SpoiwoUwagi od–doœredniaig³yg¹bekmikiglaukonitokruchy wapieni R-1szarabr¹zowa0,1–2,00,7laminowanawolne+––++++++,wsilnakorozja R-2zielonkawoszara¿ó³tawoszara0,03–0,50,2kierunkowaustalone–++++–+,k-il,wmuskowitibiotyt R-3szarabr¹zowa0,03–0,20,1laminowanawolne––+++++++,wokruchywêgla R-4szara,siwabr¹zowa0,03–0,30,1laminowanawolne+++––+++++,k-ilgezawapnista R-5zielonkawoszarajasnobr¹zowa0,03–0,50,1bez³adnawolne–+++++++,k-il,wmuskowitibiotyt R-6czerwonawiœniowa0,03–0,30,1laminowananieustalone+++–++,k-il-¿hematytwspoiwie R-7szaraszaroró¿owa0,06–5,00,5bez³adnawolne++–++++++,wpiryt R-8ciemnoszara¿ó³tobr¹zowa0,06–5,00,5bez³adnawolne–––+++++,wpiryt R-9zielonkawoszarabrunatnobr¹zowa0,06–0,20,2laminowanawolne–++++++,wpiryt Cz-II/3szarabr¹zowa0,06–0,40,15laminowanawolne++++++++++,wpiryt +++–du¿o,++–œrednio,+–ma³o,„–”–brak;spoiwo:w–wapniste,k–krzemionkowe,il–ilaste,¿–¿elaziste +++–verycommon,++–common,+–rare,“–”–absent;matrix:w–calcareous,k–siliceous,il–argiliceous,¿–ferruginous
Wapienie o podzielnoœci cienkop³ytowej czêsto towa- rzysz¹ opisanym powy¿ej piaskowcom, a niekiedy nad nimi przewa¿aj¹ (Firlet, Pianowski, 2000). Opisano je z wydoby- tych przez archeologów pozosta³oœci katedry chrobrowskiej oraz z po³udniowego muru aneksu rotundy œw. œw. Feliksa i Adaukta. S¹ to zwiêz³e wapienie pelityczne barwy bia³ej i ja- snobr¹zowej, z wyraŸn¹ sk³onnoœci¹ do dzielenia siê na p³ytki o gruboœci 1 cm, niekiedy z odciskami amonitów. Pod mikro- skopem widaæ, ¿e podstawowym sk³adnikiem ska³y jest mi- kryt w towarzystwie niekontaktuj¹cych siê wzajemnie bio- i intraklastów stanowi¹cych do oko³o 20% objêtoœci ska³y.
Jest to typowe dla wakstonów (wackestone, Wright, 1992).
Wiêkszoœæ bioklastów to ig³y g¹bek, u³o¿one równolegle do p³aszczyzn podzielnoœci wapienia (fig. 3C).
Oznaczenia paleontologiczne pozwalaj¹ przypuszczaæ,
¿e opisywane wapienie cienkop³ytowe wystêpowa³y w obrê- bie Wzgórza Wawelskiego. Mo¿na zatem s¹dziæ, ¿e w³aœnie ta, wystêpuj¹ca na miejscu, p³ytkowa odmiana wapienia by³a pierwszym kamiennym materia³em u¿ytym w murach, a p³ytki piaskowcowe zastosowano, gdy zabrak³o p³ytek wa- piennych (Bromowicz, Magiera, 2003).
Piaskowce zwiêz³e o podzielnoœci grubop³ytowej zasto- sowano w budowie murów wawelskiego koœcio³a o domnie- manym wezwaniu œw. Gereona i tynieckiego koœcio³a klasz- toru Benedyktynów (fig. 4A, B). S¹ to dosyæ zwiêz³e, wapni- ste piaskowce o zró¿nicowanym uziarnieniu, barwie g³ównie jasnoszarej, ¿ó³tawej. Obserwowana jest wœród nich pozioma, rzadziej falista laminacja (fig. 4C, D). W obrazach mikro- skopowych charakterystyczna jest obecnoœæ okruchów wê- gla, glaukonitu, igie³ g¹bek wapiennych i krzemionkowych, a wœród okruchów skalnych, metamorficznych ³upków ³ysz- czykowych i fragmentów ska³ wapiennych. Ich spoiwo jest zró¿nicowane, ze zmiennym udzia³em krzemionki, wêglanów w formie du¿ych, kalcytowych kryszta³ów i minera³ów ila- stych (tab. 2).
Godne podkreœlenia jest zró¿nicowanie udzia³u poszcze- gólnych odmian piaskowców w ró¿nych czêœciach obu opi-
sywanych budowli. W licach murów zdecydowanie przewa-
¿aj¹ piaskowce œrednioziarniste przy czêsto znacznym udziale gruboziarnistych, podczas gdy w murach wewnêtrz- nych absyd, o³tarzach czy te¿ w kryptach dominuj¹ piaskow- ce drobnoziarniste w towarzystwie œrednioziarnistych.
Œwiadczy to o selektywnym doborze materia³u. Wskazuje te¿ na posiadanie zapasów zró¿nicowanego strukturalnie i teksturalnie materia³u, co mo¿e byæ œwiadectwem istnienia kamienio³omów.
Piaskowce te pochodz¹ z tych samych ogniw, co zwiêz³e piaskowce o podzielnoœci cienkop³ytkowej, a wiêksze wy- miary u¿ytego materia³u s¹ nastêpnym argumentem za ich pochodzeniem z kamienio³omów. Stwierdzenie obecnoœci w murach koœcio³a klasztoru tynieckiego materia³u, którego kszta³ty wskazuj¹ na wtórne u¿ycie (fig. 5), pozwala s¹dziæ o wykorzystaniu materia³u piaskowcowego pochodz¹cego z rozbiórki starszych, byæ mo¿e wawelskich, budowli (Bro- mowicz, Magiera, 2007).
Wapienie o nieregularnej podzielnoœci pojawiaj¹ siê najczêœciej wœród kamieni u¿ytych w budowlach wczesno- œredniowiecznego Krakowa. W formie bry³ o nieregularnych kszta³tach stanowi¹ fundamenty najstarszych budowli, a tak¿e wype³niaj¹ mury budowane w technice opus emplectum. Sto- sowano je te¿ jako materia³ ozdobny, w formie obrobionych kszta³tek, uzyskuj¹c najbardziej charakterystyczny element romañskich budowli Krakowa (fig. 6). W dostêpnych do ob- serwacji fragmentach murów przewa¿aj¹ zwiêz³e wapienie drobnodetrytyczne (ponad 75%) w towarzystwie pelitycz- nych, grubodetrytycznych i kredowatych pochodz¹cych z wy- chodni o formach skalistych lub u³awiconych. Wapienie drob- nodetrytyczne s¹ zwiêz³e, barwy szarej i szarobr¹zowej, po zwietrzeniu bia³ej. Ich materia³ okruchowy o wielkoœci siê- gaj¹cej 2 mm jest rozpoznawalny makroskopowo dziêki bar- wie jaœniejszej lub ciemniejszej od jednolitego, pelitowego t³a. W obrazach mikroskopowych wapienie te ró¿ni¹ siê g³ównie udzia³em mikrytu w stosunku do materia³u klastycz- nego. S¹ one wapieniami mikrytowymi (calcimudstone), Fig. 3. A. Piaskowiec gezowy z muru rotundy œw.œw. Feliksa i Adaukta; mikrofotografia, jeden polaryzator. B. Piaskowce o obfitym spoi- wie wêglanowym z muru rotundy œw.œw. Feliksa i Adaukta; mikrofotografia, polaryzatory skrzy¿owane. C. Wapieñ o podzielnoœci cien- kop³ytowej z murów przedromañskiej (chrobrowskiej) katedry na Wawelu; mikrofotografia, œwiat³o spolaryzowane, jeden polaryzator
A. Gaize sandstone from St. Felix and Adauct’s rotunda; microphotograph, plain light. B. Sandstone bound with coarse crystalline carbonate cement from St. Felix and Adauct’s rotunda; microphotograph, crossed polars. C. Thin-plated limestone from the walls of the pre-Romanesque Cathedral (Chrobrowska) on the Wawel; microphotograph, plain light
Fig. 4. A. Fragment murów koœcio³a zw. œw. Gereona. B. Mur koœcio³a klasztoru Benedyktynów w Tyñcu. C. Piaskowiec drobnoziarni- sty laminowany z murów koœcio³a zw. œw. Gereona. D. Piaskowiec gruboziarnisty, laminowany z murów koœcio³a zw. œw. Gereona A. Fragment of a wall of church allegedly under the invocation of St. Gereon call. B. Wall of the Benedictines Abbey church in Tyniec. C. Fine grained, lamina- ted sandstone from the wall of church allegedly under the invocation of St. Gereon call. D. Coarse grained, laminated sandstone from the wall of church allege- dly under the invocation of St. Gereon call
Fig. 5. Œciana koœcio³a klasztoru Benedyktynów w Tyñcu Kszta³t ciemniejszego kamienia wskazuje na jego wtórne u¿ycie
Wall of the Benedictines Abbey church in Tyniec (a close-up) The shape of the darkest stone in the center suggests its reuse
Fig. 6. Mur romañski koœcio³a œw. Wojciecha Romanesque wall of St. Adalbert’s Church
Tabela2 Piaskowcezwiêz³eopodzielnoœcigrubop³ytowejwobserwacjachmikroskopowych Microscopicpetrographyofcompactthick-platedsandstone Typ piaskowca*Numer próbki
UziarnienieWiêŸbaCharakterystycznesk³adnikiokruchowe SpoiwoUwagi maksy- malneœredniewysorto- wanie
rodzaj (upakowanie) ziarnkontaktyskalenieokruchyskalnemikiinne L/3/SB-10,50,16dobrewolnebrakpojedynczewapienie, ska³ykrzemionkowenieliczneglaukonit,ig³yg¹bek iinnebioklastybogate,wapniste krystalicznekorozja N/2/ZB-20,80,18dobrewolnebrakpojedynczewapienie, ska³ykrzemionkowenieliczneglaukonit,ig³yg¹bek iinnebioklastybogate,wapniste krystalicznekorozja wêgiel,piryt L/3/SB-30,50,2dobrewolnebrakpojedynczewapienie, ska³ykrzemionkowenieliczneglaukonit,ig³yg¹bek iinnebioklastybogate,wapniste krystalicznekorozja wêgiel,piryt N/3/SB-40,50,2dobrewolnebrakpojedynczewapienie, ska³ykrzemionkowenieliczneglaukonit, ig³yg¹bek iinnebioklasty
bogate,wapniste krystalicznekorozja wêgiel,piryt N/3/RKB-11,50,4z³ewolne nieustalonenieliczne punktowepojedyncze
wapienie, ska³ykrzemionkowe, ilaste,gnejsy, wylewne
nieliczneglaukonit, bioklastybogate,wêglanowo- -krzemionkowedu¿odobrze obtoczonychziarn N/3/SKB-20,40,25œredniewolne nieustalonenieliczne punktowenielicznewapienie, ska³ykrzemionkowenieliczneglaukonit,ig³yg¹bek iinnebioklastybogate,wêglanowo- -krzemionkowo-ilastewêgiel(do1mm), piryt L/2/ZKB-30,260,06dobrewolnebrakbrakbrakmuskowit biotytglaukonit,ig³yg¹bek iinnebioklastybogate,opalowo-ilaste zwêglanamiwêgiel, ska³ajestczertem N/2/ZKB-60,720,2dobrewolne nieustalonepunktowe prostepojedynczenieliczne wapienie, ska³ykrzemionkowe nieliczny muskowitglaukonitbioklastykrzemionkowe,zdrob- noziarnistegokwarcu
wêgiel,piryt, wspoiwiekryszta³y kalcytowe *Tekstura:N–nielaminowany,L–laminowany;struktura:1–grubo-,2–œrednio-,3–drobnoziarnista;barwa:R–ró¿owa,S–szara,Z–zielona,¯–¿ó³ta *Structure:N–massive,L–laminated;texture:1–coarse,2–medium,3–finegrained;colour:R–pink,S–gray,Z–green,¯–yellow
wakstonami (wackestone), a najczêœciej wapiennymi ziarnita- mi (packstone). Odmiany z najwiêkszymi bioklastami, zwy- kle wzajemnie po³¹czonymi zwapnia³ymi g¹bkami (fig. 9), reprezentuj¹ wapienie o sztywnym szkielecie (framestone) (Wright, 1992).
£upnoœæ zwana te¿ ³upliwoœci¹ wapieni u³awiconych sprawia, ¿e s¹ najlepszym surowcem dla wyrobu kszta³tek.
Wapienie te w przeciwieñstwie do skalistych rzadko tworz¹ wychodnie i st¹d mo¿na wnosiæ o istnieniu kamienio³omów w okresie pojawienia siê murów wykonanych z wapiennych kszta³tek (Bromowicz, Magiera, 2008). Porównanie wielko- œci u¿ytych kszta³tek jest podstaw¹ do wyró¿niania kolej- nych warsztatów anga¿owanych do wznoszenia poszczegól- nych budowli (Firlet, Pianowski, 1979).
Piaskowce miêkkie, ciosowe s¹ ³atwe w obróbce, po- chodz¹ z grubych, siêgaj¹cych kilku metrów ³awic, daj¹cych szanse wydobycia bry³ prostopad³oœciennych o znacznych wymiarach zwanych ciosami. Piaskowce te by³y wykorzy- stywane zwykle jako dodatek do murów wznoszonych z kszta³tek wapiennych. Uk³adano je jako pojedyncze war- stwy (wie¿a obronna – sto³p), kilka warstw (koœció³ Naj- œwiêtszego Salwatora), najczêœciej jednak wykorzystywano je w wêg³ach wznoszonych budowli (fig. 8, 9A). By³y te¿ su- rowcem stosowanym do wykonywania ró¿nych detali archi- tektonicznych, jak p³yty nagrobne, kolumny, portale czy fragmenty o³tarzy (fig. 9B). Piaskowce te ró¿ni¹ siê barw¹ i uziarnieniem. W obserwacjach mikroskopowych omawia- nych piaskowców charakterystyczne jest ich z³e wysorto- wanie i znaczne upakowanie materia³u okruchowego, du¿y udzia³ skaleni, wystêpowanie ró¿nie zachowanego biotytu,
Fig. 7. Wapienie o sztywnym szkielecie –framestone (próbka PS-13) zepó³nocnej œciany koœcio³a
Najœwiêtszego Salwatora Mikrofotografia, jeden polaryzator
A limestone (framestone) from the northern wall of St. Salvator’s Church
Microphotograph, plain light
Tabela3 Piaskowcemiêkkie,ciosowewobserwacjachmikroskopowych Microscopicpetrographyofsoftdimensionsandstone Typ piaskowca*Numer próbki
Uziarnienie[mm]WiêŸbaCharakterystycznesk³adnikiokruchowe SpoiwoUwagimaksy- malneœredniewysortowanierodzaje (upakowanie) ziarnkontaktyskalenieokruchyskalnemikiinne N/3/¯KB-41,670,17bardzoz³eustaloneproste,punktowe, wklês³o-wypuk³e6%dobrze zachowanych ska³ykrzemionkowe,³upki chlorytowe,ilaste,granitoidy, metamorficzne
muskowit, biotytglaukonitkrzemionkowo- -ilasto-¿elaziste
limonitwspoiwie nadajeskale¿ó³t¹ barwê N/3/¯KB-51,80,22bardzoz³eustaloneproste,punktowe, wklês³o-wypuk³e10%ró¿nie zachowanych
ska³ykrzemionkowe,³upki chlorytowe,ilaste,granitoidy, gnejsy muskowit, biotyt skupienia minera³ów ilastych
krzemionkowo- -ilasto-¿elaziste limonitwspoiwie nadajeskale¿ó³t¹ barwê *objaœnieniaprzytabeli2/forexplanationseeTable2
Fig. 8. Piaskowce we wschodniej œcianie koœcio³a Najœwiêtszego Salwatora
Sandstone blocks in the eastern wall of St. Salvator’s Church
Fig. 9. A. Bloki piaskowcowe w wêgle muru Wie¿y Srebr- nych Dzwonów Katedry Wawelskiej. B. Piaskowcowa ko- lumna z koœcio³a zw. œw. Gereona. C. Œciana refektarza klasztoru Dominikanów od strony kru¿ganków
A. Sandstone blocks forming the quoin of the Silver Bells tower (the Wawel Cathedral). B. Sandstone column. The church allegedly under the invocation of St. Gereon call. C. Wall of the refectory in the Dominicans convent seen from the cloister
glaukonitu i chlorytów, a wœród okruchów skalnych – obec- noœæ fragmentów ³upków ³yszczykowych, gnejsów i grani- tów. Spoiwo jest w wiêkszoœci badanych próbek ubogie, krzemionkowo-ilaste, przy silnym rozwoju wcisków miê- dzyziarnowych (tab. 3). Powy¿sze cechy maj¹ pochodz¹ce z Karpat piaskowce istebniañskie.
Na uwagê zas³uguj¹ wymiary detali architektonicznych wykonanych, jak siê wydaje, wy³¹cznie z piaskowców oma-
wianej odmiany. Znalezienie miejsc wystêpowania tego ro- dzaju piaskowców, ich wydobycie i transport nale¿y trakto- waæ jako osi¹gniêcie dorównuj¹ce rozwi¹zaniom budowla- nym czy rzeŸbiarskim. Pozyskiwanie piaskowców rozpo- czê³o siê zapewne od ska³kowych form, zwi¹zanych z wy- chodniami piaskowców istebniañskich. Brak ska³ek w naj- bli¿szym s¹siedztwie miasta wynika zapewne z ich wyeks- ploatowania (fig. 10).
UWAGI KOÑCOWE
Kolejnoœæ pojawiania siê ró¿nych materia³ów kamiennych we wczesnoœredniowiecznym budownictwie Krakowa wyni- ka³a ze znajomoœci miejsc wystêpowania i umiejêtnoœci ob- róbki kamienia. Przy s³abych umiejêtnoœciach obróbki wyko- rzystywano miejscowe wapienie i sprowadzane z odleglejszych miejsc piaskowce o naturalnej podzielnoœci p³ytkowej wraz z równie¿ miejscowymi nieregularnymi bry³ami wapiennymi.
Bardziej wyszukane formy elementów kamiennych wymaga³y nowych materia³ów, których pozyskiwanie zmusza³o do za- k³adania kamienio³omów. By³y one konieczne do uzyskania zwiêz³ych piaskowców o podzielnoœci grubop³ytowej i u³awi- conych wapieni.
Materia³y kamienne by³y te¿ wtórnie wykorzystywane, na co wskazuj¹ ich kszta³ty (fig. 5) oraz „strukturalny nie³ad”
romañskich pozosta³oœci murów klasztoru Dominikanów (fig. 9C). Du¿e urozmaicenie materia³u (20 odmian skal- nych) mo¿e wskazywaæ na pochodzenie z ró¿nych Ÿróde³ (Firlet, Pianowski, 1989). Wobec dosyæ du¿ej jednorodnoœci materia³owej w murach romañskich budowli Krakowa, mo¿- na wnioskowaæ o pochodzeniu kamiennego materia³u z ró¿- nych budowli zniszczonych wskutek nieznanego dziœ kata- klizmu. Szczegó³owa analiza zmiennoœci wystêpowania, a tak¿e wymiarów, typów i odmian ska³ w murach refektarza klasztoru Dominikanów i jego krypty potwierdza dyskuto- wane w literaturze równoczesne powstanie obu pomieszczeñ (Bromowicz, Magiera, 2006).
Fig. 10. Wspó³czesne rozmieszczenie ska³ek na wychodniach piaskowców istebniañskich i ciê¿kowickich w okolicy Krakowa (Bromowicz, 2009)
Present-day distribution of tors formed on the outcrops of the Istebna and Ciê¿kowice sandstones nearby Kraków (after Bromowicz, 2009)
LITERATURA
BROMOWICZ J., 2009 — Pochodzenie kamienia z kolumn krypty œw. Leonarda na Wawelu. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc., 125:
19–31.
BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2003 — Pochodzenie piaskow- ców z murów wawelskiej rotundy œw. œw. Feliksa i Adaukta. W:
Konferencja Naukowa „Kamieñ architektoniczny i dekoracyj- ny”. Kraków AGH, 23–24 wrzeœnia 2003 r.: 13–20.
BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2006 — Znajomoœæ litologii su- rowca pomoc¹ w rekonstrukcjach architektonicznych roma- ñskich budowli na przyk³adzie refektarza klasztoru OO.
Dominikanów w Krakowie. Górn. Odkr., 1/2: 54–60.
BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2007 — Kamieñ w budowlach krakowskich benedyktynów. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc., 119: 14–27.
BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2008 — Geologiczno-górnicza problematyka z³ó¿ kamienia dla budowli wczesnoœrednio- wiecznego Krakowa. Górn. Odkr., 2/3: 62–71.
BURTAN J., 1954 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wieliczka. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
FIRLET J., PIANOWSKI Z., 1979 — Nowo odkryty koœció³ romañ- ski w rejonie Smoczej Jamy na Wawelu. Spraw. Arch., 31:
225–245.
FIRLET J., PIANOWSKI Z., 1989 — Z nowszych badañ nad wcze- snoœredniowieczn¹ architektur¹ murowan¹ w Krakowie.
Krzysztofory, 16: 55–65.
FIRLET J., PIANOWSKI Z., 2000 — Przemiany architektury rezy- dencji monarszej oraz katedry na Wawelu w œwietle nowych badañ. Kwart. Arch. Urban., 44, 4: 207–236.
KOZIE£ S., 1998 — Technologia murów budowli przedromañskich na Wawelu. Acta Arch. Waweliana, 2: 55–78.
SZYSZKO-BOHUSZ A., 1918 — Rotunda œwiêtych Feliksa i Adaukta (Najœw. Panny Marii) na Wawelu. Roczn. Krak., 17: 53–79.
WRIGHT V.P., 1992 — A revised classification of limestone. Se- dim. Geol., 76: 177–185.
ZIN W., GRABSKI W., 1966 — Wczesnoœredniowieczne budowle Krakowa w œwietle ostatnich badañ. Roczn. Krak., 38: 33–73.
¯UROWSKA K., 1983 — Studia nad architektur¹ wczesno- piastowsk¹. Zesz. Nauk. UJ, 642, Pr. z Hist. Sztuki, 17: 7–53.
