Borodziej, Włodzimierz
"Von Zwangsarbeiter zum Heimatlosen
Ausländer. Die Displaced Persons in
Westdeutschland 1945-1951", Wolfgang
Jacobmeyer, Göttingen 1985 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 78/4, 835-836
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P t S K l
835
przesłanek gospodarczych, postaw N iem ców i reakcji samych robotników. Herbert p recyzyjn ie rekonstruuje historię zagadnienia: antecedencje z I w ojn y św iatow ej i okresu m iędzyw ojennego, stopy i cele rekrutacji siły roboczej, próby unormo wania sytuacji i nowe problem y stąd wynikające, wahania w ładz i nacisk kol gospodarczych, form y represji i zachęty, rolę poszczególnych ośrodków d ecyzyj nych I I I Rzeszy, różnice w położeniu robotników ze wschodniej i z zachodniej Europy na tle sytuacji w rozm aitych gałęziach gospodarki.
H erb ertow i udało się ód tw orzyć nie tylko fakty, ale d ukazać w zajem ne wipły-
w y czynników, kształtujących codzienne życie rdbotników przym usowych Pod
staw ow ym walorem książki jest przekonujące połączenie w ątków politycznych
i społecznych: w yobrażenia i d yrek tyw y w ładz zderzają się z realnym i, często nieprzew idzianym i przez Berlin w ym ogam i gospodarczymi i społecznymi, w ielo m ilionow a masa obcej ludności stwarza problem y, których władze nie m ogą roz wiązać w yłącznie przez represje, gdyż rolnictw o i przem ysł niem iecki skazane są na coraz w iększy dopływ inieniemieckiej siły roboczej. Setki regulacji i zarzą dzeń — nierzadko sprzecznych — świadczą, w jak w ie lk ie j m ierze narodowo-soc- jalistyczn y w ariant social engineering był im prow izacją, objaw iającą skutki nie
przew idziane przez siłę ■sprawczą.
Książka defin ityw n ie przekreśla kolejny element stereotypu I I I Rzeszy jako
m onolitycznego egzekutora ideologii narodowo-socjalistycznej. Pokazuje jednak
również, że polityka społeczno-gospodarcza reżimu miała dalekosiężne skutki, ini cjow ała trw ałe zmiany w strukturze zatrudnienia N iem ców , w p ływ ała — w różny sposób — na postawę społeczeństwa wobec obcych. Obszerne fragm enty pracy poświęcono sprawom polskim. Można sobie tylk o życzyć, by fak t ten skłonił na szych w yd aw ców do przełożenia tej błyskotliw ej książki, która naprawdę wnosi coś now ego do obrazu II I Rzeszy i je j ofiar.
W B.
W olfgan g J a c o b m e y e r , Von Zw angsarbeiter zum Heim atlosen Ausländer. D ie Displaced Persons in W estdeutschland 1945— 1951. „K ritisch e Studien zur Geschichtswissenschaft” 65, Vandenhoeck & Ruprecht, G öttingen 1985.
Habilitacja W olfganga J a c o b m e y e r a stanowi niejako drugi tom om ów io nego pow yżej studium Herberta. Na podstawie nieznanych dotychczas archiw aliów , prow eniencji przede wszystkim am erykańskiej i brytyjskiej, autor podejm uje pro blem losów około 6,5 m ilionow ej rzeszy byłych robotników przym usowych i w ięź niów , w yzw olon ych w iosną 1945 r. na terytorium Niem iec. B rytyjczycy i A m e ry kanie liczyli początkowo, że m ożliw a będzie rychła repatriacja tzw. displaced per sons do k rajów pochodzenia. N ad zieje te spełniły się wypadku dipisów z Europy zachodniej, z innych przyczyn (porozumienia m iędzyalianckie z okresu w ojn y) tak że w wypadku ob yw ateli radzieckich, deportowanych w 1945/46 r. w dużej mierze przy użyciu przymusu. Już pod koniec 1945 r. stawało się jednak jasne, że nad ciągająca Zimna W ojna skłoni część dipisów — przede wszystkim liczną grupę polską — do wyboru trw a łej em igracji. Tymczasem alianci nie b y li przygotow ani do stawienia czoła problemom, jakie stw arzały setki tysięcy ludzi w yk orzen io nych, często chorych i — w w yniku przeżyć w ojennych — zdem oralizowanych. Gdy w 1946 i 1947 r. tempo repatriacji spadło do w ielkości szczątkowych, po wstała konieczność dania ofiarom w ojn y innej szansy na pow rót do normalnego życia. Drogą tą okazał się program masowych przesiedleń, na pierw szym miejscu
836
ZAPISKIdo U S A , w dalszej kolejności do Australii, Kanady, Izraela i Europy zachodniej. Stosunkowo niew ielka część dipisów (100 do 200 tys. osób) pozostała w Niem czech Zachodnich, gdzie ich status unorm owany został ustawą z 25 kw ietnia 1951 r.
Praca Jaoobmeyera w iąże dw ie płaszczym y historii dipisów. Z jed n ej strony pokazuje działania w ład z — n ajp ierw alianckich, w końcowej części także R F N - -owiskich — dziesiątki błędów zasadniczych i szczegółowych, popełnionych w trak cie rozw iązyw an ia problemu dotychczas bezprecedensowego. Z drugiej strony au tor w ie le m iejsca poświęca obrazow i dipisów jako ibiorow ości, poddanej przez w iele lat zewnętrznym , niezależnym od nich decyzjom i naciskom; demonstruje, do jakiego stopnia w zbiorowości tej zanikły w ięzi społeczne, jak dalece zatraciła ona w olę do decydowania o swych podstaw ow ych problemach.
Praca ta stanowi rów nież w ażny przyczynek do mechanizmu powstawania polskiej em igracji pow ojennej, stwarza doskonały punkt w yjścia do dalszych ba dań nad tym niechętnie dotychczas przez nas podejm ow anym tematem.
W. B.
Zapiski opracow ali: A n d rzej Anusz (A . A .), A ndrzej Bida (A . B.), W łodzim ierz B orod ziej (W. B.), Stefan Ciara (S. C.), Justyna Duriasz (J. D.), M arian Dygo (M . D.), B a rtłom iej K aczorow ski (B. Κ .), Małgorzata Karpińska (M . Κ .), M ichał K o p czyński (М . K op.), R ob ert P ię te k (R . P.), M arek Stępień (M . S.), A n d rzej Szwarc (A . S.), Wacław U rban (W . U.), A n d rzej W yrobisz (A . W .), Joachim Z drerika (J. Z.).
