RACHUNKOWOŚĆ SPOŁECZNA A KONIUNKTURA GOSPODARCZA Koniunktura gospodarcza jako proces ekonomiczny wyrażający się w zmianach pozasezonowych działalności gospodarczej kraju pozostaje nadal zasadniczą troską państwa kapitalistycznego, jak również zresztą innych podmiotów gospodarczych; zmiany te dotyczą przede wszystkim wielkości produkcji (włączając w to inwestycje) oraz zatrudnienia1. Państwo kapitalistyczne przypomina pod tym względem hipochondryka, który ciągle bada swoje ciśnienie dla upewnienia się o postępach cho roby.
Rachunkowość społeczna oddaje w tym zakresie pewne usługi, choć w rozmiarach bardzo ograniczonych. Pewne fluktuacje koniunkturalne znajdują bowiem odzwierciedlenie w danych rachunkowości społecznej 2.
Można w dwojaki sposób badać cykl koniunkturalny, biorąc za kry terium czas: retrospektywnie i prospektywnie. Oczywiście, dla państwa kapitalistycznego sens ma przede wszystkim analiza koniunktury ex ante, gdyż tego rodzaju analiza jest najbardziej celowa z punktu widze nia potrzeb polityki gospodarczej państwa. Badania ex post służą anali zie sytuacji gospodarczej kraju w niedawnej przeszłości, co niewątpli wie może mieć także znaczenie dla potrzeb praktyki gospodarczej.
Analiza retrospektywna i prospektywna różni się okresem, czasu objętym badaniem. W analizie retrospektywnej bada się na ogół dłuższy okres czasu (kilkanaście lat) niedawnej przeszłości; w analizie prospek tywnej bierze się pod uwagę okres od sześciu do ośmiu miesięcy od chwili przeprowadzenia badania 3.
1 W literaturze zachodniej przez „koniunkturę" rozumie się także dział eko
nomii, który zajmuje się opisem, tłumaczeniem oraz przewidywaniem fluktuacji gospodarczych. Dla tego pojęcia użyjemy raczej wyrażenia „analiza koniunktury".
2 Pomijam tutaj całą bardzo złożoną problematykę teoretyczną i metodolo
giczną cyklu koniunkturalnego w kapitalizmie, gdyż przekracza to ramy niniej szego opracowania.
3 Por. J. Méraud, Quelques méthodes de prévision à court terme, Cahiers de
204 Zygmunt Kowalczyk
Zrozumiałą jest rzeczą, że w analizie koniunktury ex post służy rachunkowość społeczna retrospektywna, a w analizie ex ante — przede wszystkim rachunkowość prospektywna.
W retrospektywnej analizie koniunktury zasadniczy problem stanowi właściwy wybór wskaźników koniunktury. Chodzi tutaj o takie wskaź niki, które w sposób najbardziej adekwatny odzwierciedlą wahania koniunkturalne na przestrzeni dłuższego okresu czasu.
Jak już wyżej wspomniano, wahania koniunkturalne dotyczą przede wszystkim rozmiarów produkcji i zatrudnienia, dlatego też wskaźni kiem najbardziej globalnym, a zarazem najbardziej syntetycznym, słu żącym odzwierciedleniu fluktuacji koniunkturalnych, może być produkt narodowy brutto w cenach stałych 4. Ten wskaźnik agregatowy w cenach stałych jest bardziej miarodajny niż w cenach zmiennych, gdyż w ten sposób odzwierciedla się rzeczywiste rozmiary produkcji po wyelimino waniu wahań czysto nominalnych. Jest on także bardziej miarodajny niż dochód narodowy, gdyż oblicza się go przed potrąceniem amorty zacji, która zależy w dużej mierze od wielu czynników przeszłości, a które są niezależne od obecnej koniunktury. Dochód narodowy jest niewątpliwie lepszym wskaźnikiem dla mierzenia dokonanego postępu gospodarczego, ale jest mniej miarodajny jako wskaźnik koniunktury 5.
Produkt narodowy brutto w ujęciu rachunkowości społecznej może być przedstawiony pod trzema postaciami:
1. jako suma „wartości dodanej" wszystkich jednostek „produkcyj nych" (w koncepcji ekonomii burżuazyjnych, oczywiście),
2. jako suma produktów końcowych, oddanych do dyspozycji lud ności, przedsiębiorstw, administracji i zagranicy,
3. jako suma dochodów brutto czynników produkcji, również w ro zumieniu ekonomii burżuazyjnej.
Widzimy więc, że wskaźnik ten przedstawia podstawowe aspekty działalności gospodarczej, a jego rozłożenie na poszczególne elementy pozwala na przeprowadzenie szczegółowszej analizy. Po stwierdzeniu jakiejś zmiany w wielkości produktu narodowego brutto można szukać jej przyczyny lub konsekwencji, bądź to w dziedzinie produkcji, bądź też w konsumpcji i inwestycjach, bądź też po stronie dochodów 6.
Drugą zasadniczą dziedziną wahań koniunkturalnych jest sfera za trudnienia, dlatego też przy tego rodzaju analizie koniunktury trzeba
4 Według nomenklatury stosowanej w rachunkowości społecznej. Zob. Z. Ko
walczyk, Dochód narodowy a koncepcja rachunkowości społecznej, Ruch P r a w niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1963, nr 2, s. 119 i n.
5 Por. J. Marczewski, La conjoncture économique des Etats-Unis 1950—1960.
Cahiers de l'ISEA, Paryż 1961, nr 117,. s. 4.
także mieć pewien wskaźnik dotyczący zatrudnienia i bezrobocia. Trzeba bowiem również pamiętać, że zmiany w wielkości i strukturze pro duktu narodowego brutto mogą być spowodowane zmianami w pozio mie zatrudnienia lub zmianami w wydajności. Toteż wskaźnik produktu narodowego brutto mimo swego syntetyzującego charakteru nie może być uważany za jedyny wskaźnik koniunktury; jest on niewystarczający w tej analizie.
Jak wyżej stwierdzono, najbardziej miarodajny w analizie koniun ktury jest wskaźnik produktu narodowego brutto w c e n a c h s t a ł y c h , po wyeliminowaniu zmian, czysto nominalnych, spowodowanych zwyżką cen. Nie jest jednak obojętne w tego rodzaju analizie to, czy zmiany globalnego wskaźnika, obliczonego według cen stałych, doko-nały się wraz ze zmianą ogólnego poziomu cen lub też bez zmiany w tej dziedzinie. Inny bowiem sens ma wzrost produktu narodowego brutto w cenach stałych w warunkach ogólnej zwyżki cen, niż wzrost tego wskaźnika w warunkach stałości cen. Przede wszystkim inny jest wydźwięk społeczny wzrostu gospodarczego w obu wypadkach: wzrost, któremu towarzyszy zwyżka cen, oznacza wzrost gospodarczy ze szkodą dla ludności pracującej, w tym wypadku w dużej mierze finansującej ten wzrost. Pociąga to za sobą z reguły naprężenie w sytuacji socjalnej i politycznej kraju, którego się bardzo obawia państwo kapitalistyczne. Taka zwyżka cen także ma swoje reperkusje na płaszczyźnie międzyna rodowej, w stosunkach gospodarczych z zagranicą.
W świetle powyższego zrozumiałe jest, że w analizie koniunktury potrzebny jest także wskaźnik, możliwie jak najbardziej pełny, ogól nego poziomu cen 7.
Wreszcie wskaźnikiem bardzo cennym w analizie koniunktury jest także saldo bilansu płatniczego. Jest ono pewnym uzupełnieniem wskaź nika produktu narodowego brutto, gdyż wskazuje na udział zagranicy w zmianach tego produktu czy też na zmniejszenie się zasobów płatni czych w stosunku do zagranicy w badanym okresie.
Te cztery wskaźniki razem (produkt narodowy brutto w cenach stałych, wskaźnik zatrudnienia i bezrobocia, ogólny wskaźnik cen oraz saldo bilansu płatniczego) pozwalają oceniać cykl koniunkturalny — czy mamy do czynienia z gospodarczą ekspansją, czy też załamaniem
7 Najlepszy wskaźnik ogólnego poziomu cen otrzymać można z podziału
produktu narodowego brutto w cenach bieżących przez produkt narodowy brutto w cenach stałych, pod warunkiem, że sam wskaźnik produktu narodowego brutto w cenach bieżących nie został obliczony przy pomocy wskaźnika cen. Wskaźnik cen obliczony na podstawie produktu narodowego brutto obejmuje całość dóbr i usług wytworzonych w danym czasie w kraju i dlatego stanowi najbardziej pełny wskaźnik poziomu cen (J. Marczewski, op. cit., 1. c).
206 Zygmunt Kowalczyk
się gospodarczym typu kryzysowego. Zasadnicze znaczenie w tej anali zie mają dwa pierwsze wskaźniki (produkt narodowy brutto i wskaźnik zatrudnienia i bezrobocia), dwa pozostałe mają znaczenie pomocnicze8. Wszystkie wskaźniki, z wyjątkiem wskaźników zatrudnienia i bezro bocia, są zawarte w danych rachunkowości społecznej lub też mogą być obliczone przy pomocy tych danych. W ten właśnie sposób, dostarczając zasadniczych danych do analizy, rachunkowość społeczna retrospek tywna jest pomocna przy badaniu ex post koniunktury gospodarczej.
Znajomość ukształtowania się koniunktury w przeszłości jest punk tem wyjścia i pierwszym warunkiem przeprowadzenia badania koniunk tury ex ante. Ten ostatni rodzaj analizy koniunktury mą duże znaczenie dla polityki gospodarczej państwa; pozwala na podejmowanie w sposób racjonalny decyzji polityczno-gospodarczych. W chwili obecnej niemal że każde rozwinięte gospodarczo państwo kapitalistyczne posiada swój „instytut koniunktury". Jego rola polega na przewidywaniu ewolucji całokształtu działalności gospodarczej kraju na najbliższy okres czasu — od sześciu do ośmiu miesięcy; na wiosnę przewiduje się ewolucję gospo darczą w jesieni, a w jesieni — na wiosnę roku następnego. Rozmaite są metody tego rodzaju badań w zależności od kraju. Podstawowymi jednak metodami w tej analizie są:
1. zwyczajna ekstrapolacja danych z niedawnej przeszłości (nazy wana niekiedy metodą „naiwną"),
2. metoda barometrów; literatura i praktyka zna kilka barometrów koniunkturalnych — ich wartość praktyczna jest bardzo wątpliwa,
3. metoda „testów" czyli ankiet przeprowadzonych u przedsiębior ców i konsumentów 9.
Rachunkowość społeczna jest również pomocna w tego rodzaju ba daniu. Budżet ekonomiczny, który jest formą rachunkowości, stanowi bowiem także przewidywanie przyszłej ewolucji gospodarki narodowej10.
8 W oparciu o te wskaźniki prof. J. Marczewski ,(op. cit., s. 13) rozróżnia
następujące fazy koniunkturalne w USA w latach 1949—1961: I. ekspansja 1949—1953, II. recesja 1953—1954, III. ekspansja 1954—1957, IV. recesja 1957—1958, V. ożywienie 1958—1960, VI. recesja 1960—1961. Koniunktura Europy Zachodniej przechodziła według niego w latach 1953—1963 następujące fazy: I. ekspansja 1953—1957, II. osłabienie tempa gospodarczego 1958, III. ponowne ożywienie 1959—1961, IV. osłabienie tempa w roku 1961, V. ponowne ożywienie w roku 1962 (J. Marczewski, L'Europe dans la conjoncture mondiale (Esquisse d'une théorie des fluctuations et des croissances), Cahiers de l'ISEA 1963, nr 136, s. 5).
9 Problem metod analizy koniunktury przekracza ramy niniejszego opracowania,
dlatego ograniczam się do jego zasygnalizowania. Zob. J. Méraud, op. cit., s. 6 i n.
10 Por. Z. Kowalczyk, Budżet gospodarki narodowej Francji jako forma ra chunkowości społecznej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1962, nr 1,
Jeżeli jednak budżet ekonomiczny opracowuje się na okres jednego roku na rok naprzód, to analiza bieżącej koniunktury sięga tylko po łowy tego okresu, a ponadto jej horyzont ciągle, miarowo posuwa się naprzód. Tym niemniej oczywistą jest rzeczą, że przewidywania usta lone w budżecie są jakimś drogowskazem dla tego, kto analizuje koniunk turę w krótszym okresie czasu. Nie oznacza to, że te przewidywania muszą się pokrywać. Budżet ekonomiczny ma zasadniczą wadę dla bie żącej analizy koniunktury: podaje wszystkie dane jako przeciętne dla całego roku, nie uwzględnia fluktuacji różnych wielkości w ramach tego roku. Łatwo można sobie wyobrazić wzrost produktu globalnego w ciągu roku jako linię prostą, wznoszącą się od stycznia do grudnia; budżet ekonomiczny, podając dane przeciętne, określi tę wielkość na poziomie produktu globalnego z okresu końca czerwca. Tymczasem w bieżącej analizie koniunktury ważne jest uchwycenie fluktuacji róż nych wielkości makroekonomicznych na przestrzeni całego roku; dane przeciętne są wielkością orientacyjną, która może niekiedy wprowadzić w błąd przy analizie bieżącej koniunktury. Z tego punktu widzenia celowa wydaje się propozycja prowadzenia rachunkowości społecznej z podziałem na semestry czy nawet na kwartały. Łatwiej byłoby wtedy ująć fluktuacje sezonowe i koniunkturalne dla potrzeb przewidywania 11.
W analizie retrospektywnej głównym przedmiotem zainteresowania w badaniach koniunktury jest produkcja, ale przede wszystkim z punk tu widzenia rytmiczności oraz zatrudnienia i bezrobocia. Dochodzi jednak do tych aspektów działalności gospodarczej kraju problema tyka finansowa, która zyskuje na znaczeniu przy bieżącej analizie koniunktury gospodarczej. Szczególnie ważna jest tutaj znajomość rów nowagi w rozliczeniach finansowych z zagranicą (bilans płatniczy) oraz stan dochodów i wydatków budżetu państwa12. Do tego potrzebne są bezpośrednie informacje odpowiednich organizmów państwowych, w któ rych kompetencji leżą te dziedziny działalności gospodarczej kraju. Oczywiście, pewne wskazówki może dać budżet ekonomiczny, który rów nież ustala przewidywania dla tego rodzaju danych, ale to zawsze global nie, w skali całego roku.
11 Rachunkowość społeczna tak szczegółowa jest dopiero w stadium pierw
szych prób. Zob. J. Vacher, P. Dubois, La comptabilité économique trimestrielle.
Premieres recherches, Etudes et Conjoncture 1962, nr 5, s. 449—478. W Berliń
skim Instytucie Badań Ekonomicznych H. Schlimmler podjął się rozłożenia fran cuskiej rachunkowości społecznej za lata 1956—1960 na okresy kwartalne w arty-kulle Versuch einer Modelrechnung zur vierteljährlichen Aufteilung französischer
gesamtrechnungsdaten, Zeszyt Instytutu nr 4, Berlin 1960, s. 344. 12 Por. J. Méraud, op. cit., s. 5.
208 Zygmunt Kowalczyk
Z powyższych stwierdzeń możemy wnosić, że rachunkowość spo łeczna, retrospektywna i prospektywna tylko w małym stopniu jest pomocna w bieżącej analizie koniunktury, daje ona pewne ogólne wska zówki odnośnie do przyszłej ewolucji gospodarczej, ale wskazówki te są zbyt ogólne, aby mogły służyć pełniej w analizie fluktuacji koniunk turalnych.
Zdać sobie należy przede wszystkim sprawę z tego, że rachunkowość społeczna nie jest w stanie zastąpić teorii ekonomicznej, która jedynie może posiadać klucz do wytłumaczenia istoty i przebiegu cyklu koniunk turalnego w kapitalizmie. Rachunkowość społeczna może mierzyć okreś lone wielkości makroekonomiczne, stanowiące o sytuacji gospodarczej kraju, lecz określenie ich wzajemnego powiązania należy do teorii ekonomicznej.
Wartość praktyczna rachunkowości społecznej dla analizy koniunk tury jest dosyć ograniczona. Istnieje jednak możliwość, że dalszy rozwój i postęp uczynią z niej narzędzie bardziej przydatne w badaniu ko niunktury.
