Ćwiczenia I
dr Katarzyna Łucarz
Pojęcie prawa karnego skarbowego i jego podział
Prawo karne skarbowe jest szczególną dziedziną prawa karnego, wyodrębnioną ze względu na przedmiot ochrony, którym jest interes finansowy Skarbu
Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, a od chwili wejścia Polski do Unii Europejskiej - także Wspólnot Europejskich. Ta specjalistyczna dziedzina karnistyki obejmuje aktualnie cztery kategorie rodzajowe przestępstw i
wykroczeń skarbowych:
1) przestępstwa i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji;
2) przestępstwa i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami;
3) przestępstwa i wykroczenia skarbowe przeciwko obrotowi dewizowemu;
4) przestępstwa i wykroczenia skarbowe przeciwko organizacji gier i zakładów wzajemnych.
Pod względem charakteru odpowiedzialności prawo karne skarbowe nawiązuje do powszechnego prawa karnego. Respektuje jego podstawowe zasady i
współczesne standardy. Ma jednak swoje wyraźnie zaznaczone odrębności wynikające właśnie ze
specyficznego przedmiotu ochrony i charakteru przestępstw i wykroczeń skarbowych, które
powiązane są ściśle z prawem podatkowym, celnym, dewizowym oraz reglamentacją prawną w zakresie gier i zakładów wzajemnych. Prawo karne skarbowe zabezpiecza przy użyciu środków represji karnej
respektowanie norm tych dziedzin prawa, ma zatem wobec nich charakter subsydiarny.
W ramach prawa karnego skarbowego, podobnie jak w powszechnym prawie karnym, można wyodrębnić prawo materialne, procesowe oraz wykonawcze. Pierwsze określa kategorie przestępstw i wykroczeń skarbowych, zasady
odpowiedzialności i karania, drugie reguluje postępowanie w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, wreszcie trzecie - wykonywanie prawomocnych orzeczeń.
Materialne prawo karne skarbowe dzieli się na część: ogólną i szczególną. W części ogólnej zawarte są zasady
odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia skarbowe oraz struktura i zasady stosowania środków reakcji karnej skarbowej. Część szczególna obejmuje cztery rozdziały
odpowiadające czterem rodzajom przestępstw i wykroczeń
skarbowych: podatkowy, celny, dewizowy oraz w zakresie gier i zakładów wzajemnych.
Cechy charakterystyczne prawa karnego skarbowego
1. Przedmiot ochrony
Prawo karne skarbowe chroni interes finansowy Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz
Wspólnot Europejskich. Jest to przedmiot ochrony o charakterze ekonomicznym, a zarazem
ponadindywidualnym.
Przestępstwa i wykroczenia skarbowe nazywane są często przestępstwami/wykroczeniami „bez ofiar", ponieważ
„pokrzywdzony" jawi się jako organizacja anonimowa. Ten przedmiot ochrony nie ma mocnych etyczno-moralnych korzeni. Twierdzi się nawet, że przestępczość skarbowa ma charakter raczej administracyjny niż kryminalny i obejmuje w zasadzie czyny drobnej natury.
Autonomia
Kolejną charakterystyczną cechą materialnego prawa karnego skarbowego jest jego autonomia wobec
powszechnego prawa karnego. Chodzi o autonomię w dwóch powiązanych ze sobą aspektach:
1) po pierwsze, o autonomię karnoskarbowej regulacji normatywnej względem regulacji
normatywnej powszechnego prawa karnego,
2) po drugie — o autonomię pojęć „przestępstwa skarbowego" oraz „wykroczenia
skarbowego„ względem pojęć „przestępstwa" oraz
„wykroczenia" występujących w powszechnym prawie karnym.
1) Autonomia karnoskarbowej regulacji normatywnej wyraża się w zakazie recepcji przepisów Kodeksu karnego i Kodeksu wykroczeń z pewnymi tylko, wyraźnie określonymi wyjątkami.
Art. 20 § 1 KKS zabrania zastosowania do przestępstw
skarbowych przepisów części ogólnej Kodeksu karnego oraz przepisów ogólnych zawartych w części wojskowej tego
Kodeksu. Wyjątek wprowadza art. 20 § 2 KKS w postaci
skromnego katalogu przepisów Kodeksu karnego, które mają być stosowane odpowiednio do przestępstw skarbowych.
Podobnie rzecz reguluje art. 46 KKS, który co do zasady zakazuje stosowania do wykroczeń skarbowych przepisów części ogólnej Kodeksu wykroczeń poza odpowiednim
stosowaniem przepisów dotyczących warunkowego
zawieszenia wykonania kary w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania zastępczej kary pozbawienia
wolności.
2) Autonomia dotyczy też pojęć „przestępstwa skarbowego" i
„wykroczenia skarbowego" względem pojęć „przestępstwa" i
„wykroczenia" funkcjonujących w powszechnym prawie karnym.
Z art. 4 § 6 pkt 1-8 oraz art. 4 § 7 pkt 1-3 ustawy z 10.9.1999 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks karny skarbowy, Dz.U. Nr 83, poz. 931 ze zm.), jak i z niektórych przepisów Kodeksu karnego (np. art. 258 § 1 KK), jednoznacznie literalnie wynika, że
gdziekolwiek w przepisach prawa używa się określeń:
„przestępstwo" lub „wykroczenie" bez bliższego dopełnienia, tam nie ma podstaw, aby bez wyraźnego wskazania
ustawodawcy rozciągać te pojęcia także na przestępstwa skarbowe czy wykroczenia skarbowe. Tak więc, pojęcie
„przestępstwo" nie obejmuje przestępstwa skarbowego,
podobnie jak pojęcie „wykroczenie" nie obejmuje wykroczenia skarbowego.
Subsydiarność wobec prawa finansowego
Subsydiarność prawa karnego skarbowego względem prawa
finansowego (a konkretnie względem prawa podatkowego, celnego, dewizowego oraz regulacji w zakresie gier i zakładów wzajemnych) polega na tym, że przepisy prawa karnego skarbowego chronią i zabezpieczają, za pomocą sankcji karnych respektowanie norm
finansowo-prawnych w zakresie, w jakim samo prawo finansowe nie dysponuje wystarczającymi sankcjami w celu przymuszenia do
przestrzegania własnych norm.
Treść bezprawia ustalają normy finansowo-prawne, zaś normy
karnoskarbowe przewidują sankcję karne za ich naruszenie. Byt normy karno-skarbowej zależy zatem od normy finansowo-prawnej. Jeśli
zakaz/nakaz określonego zachowania zawarty w tej ostatniej zostanie uchylony, norma karno-skarbowa staje się bezprzedmiotowa.
Blankietowa technika legislacyjna
Powiązanie prawa karnego skarbowego z prawem finansowym
odzwierciedla specyficzna technika legislacyjna stosowana w części szczególnej materialnego prawa karnego skarbowego. Jest to technika tzw. blankietowej budowy przepisów.
Przepis określają zagrożenie karne, odsyłając jednocześnie w zakresie opisu czynu do innych źródeł prawa. Ustawowy opis czynu zabronionego polega więc na zakazie naruszenia jakiejś normy nieprawnokarnej.
W blankietowych przepisach karnych skarbowych występuje odesłanie do przepisów prawa finansowego, które dopełniają ustawowe opisy czynów zabronionych. Bez tego dopełnienia te ostatnie byłyby
niekompletne.
Sam sposób odesłania jest różny.
Hermetyczny charakter
Kodeks karny skarbowy nie posiada odpowiednika art. 116 KK, co oznacza, że nie przewiduje możliwości zastosowania przepisów swej części ogólnej do jakichkolwiek istniejących poza Kodeksem karnym skarbowym przepisów karnych,
nawet gdyby miały one ewidentnie „skarbowy" charakter.
Kwestię tę przesądza art. 53 § 1 zd. 2 KKS, w myśl którego określenie czynu zabronionego jako przestępstwa lub
wykroczenia skarbowego może nastąpić tylko w Kodeksie karnym skarbowym. Ta regulacja jest wyrazem zupełności Kodeksu i podkreśla jego hermetyczny charakter.
Priorytet celu egzekucyjnego przed represją
W prawie karnym skarbowym, bardziej niż o represję chodzi o egzekwowanie należności publicznoprawnych i wyrównanie uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu. Założenie priorytetu celu egzekucyjnego przed represją stanowi cechę
charakterystyczną tego prawa i przejawia się w wielu regulacjach prawnych k.k.s.
W rezultacie im wcześniej zostanie wyrównany uszczerbek finansowy wierzyciela daninowego i zrealizowane zostaną zobowiązania
publicznoprawne, tym większe ulgi i złagodzenia odpowiedzialności karnej skarbowej oczekują na sprawcę przestępstwa lub wykroczenia skarbowego (np. czynny żal z art. 16 i 16a k.k.s.).
Funkcje prawa karnego skarbowego
Prawo karne skarbowe jako wyspecjalizowana gałąź
karnistyki pełni wszystkie funkcje charakterystyczne dla szeroko rozumianego prawa karnego, choć czyni to w różnym stopniu.
A zatem, wchodzą w jego wypadku w rachubę następujące funkcje:
- sprawiedliwościowa - ochronna
- prewencyjna (ogólna i szczególna - kompenacyjna (egzekucyjna).
Podstawowe zasady prawa karnego skarbowego
Nie inaczej jest w zakresie podstawowych zasad prawa
karnego. Również i tu prawo karne skarbowe nawiązuje ściśle do powszechnego prawa karnego. Zasady te bowiem
wynikają w znacznej mierze z gwarantowanych przez
Konstytucję RP oraz prawo międzynarodowe współczesnych standardów odpowiedzialności karnej.
Do zasad tych należą:
- zasada maksymalnie dokładnego i wyłącznie ustawowego określenia czynów zabronionych ( nullum crimen sine lege);
- zakaz wstecznego działania ustawy w sposób pogarszający sytuację prawną sprawcy czynu oraz zakaz stosowania
analogii na niekorzyść sprawcy;
- zasada wyłącznie ustawowej określoności kar i innych środków reakcji karnej skarbowej (nulla poena sine lege);
- zasada winy (art. 1 par. 3 k.k.s., nullum crimen, nulla contraventio sine culpa);
- zasada odpowiedzialności indywidulanej i osobistej (nie stanowi tu wyjątku odpowiedzialność posiłkowa, oparta jest ona bowiem na konstrukcji cywilistycznej);
- zasada wedle której nie ma przestępstwa/wykroczenia bez elementu ich społecznej szkodliwości, którego
stopień musi być wyższy niż znikomy (art. 1 par. 2 k.k.s., nullum crimen, nulla contraventio sine periculo sociali);
- zasada humanitaryzmu (art. 12 par. 1 k.k.s.).
Źródła prawa karnego skarbowego
Do źródeł prawa karnego skarbowego zaliczamy:
- Konstytucję RP
- umowy międzynarodowe ratyfikowane przez RP
- ustawy
- akty wykonawcze, ale tylko w zakresie w jakim doprecyzowują ustawowe znamiona czynu
zgodnie z art. 92 Konstytucji RP.
Zagadnienia wykładni
Priorytet zyskuje wykładnia językowa, która powinna być punktem wyjścia. Dalej obowiązuje postulat
nierozszerzania w drodze wykładni zakresu czynu zabronionego, stopnia represji czy też regulacji
przewidujących rozwiązania niekorzystne dla sprawcy, a także zakaz analogii działającej na niekorzyść
sprawcy.
Wykładnia celowościowa oraz systemowa może służyć interpretacji przepisów finansowo-prawnych, ale tylko w granicach zakreślonych przez wykładnię językową.
Krótki rys historyczny prawa karnego skarbowego
1) Pierwsza polska ustawa karna skarbowa została uchwalona 2 sierpnia 1926 r. (Dz.U. RP Nr 105, poz. 609). Był to całościowo opracowany akt prawny regulujący tę dziedzinę prawa. Recypował on z ustaw państwa zaborczych, z pewnymi zmianami, część swoistych dla prawa karnego skarbowego instytucji.
2) Kolejna ustawa pochodziła z 18 marca 1932 r. (Dz.U. RP Nr 34, poz. 355).
Nawiązywała ona do zasad powszechnego prawa karnego. W rezultacie w ustawie tej ujęto tylko te przepisy, które w sposób szczególny odróżniały prawo karne skarbowe od powszechnego prawa karnego. W ten sposób zapoczątkowano posiłkowe wobec prawa karnego skarbowego stosowanie ogólnych przepisów prawa karnego powszechnego (integracja z prawem karnym powszechnym). Zasadniczo prawo karne w tamtym okresie nie wyszło poza przepisy w zakresie ceł i obrotu towarowego z zagranicą oraz monopoli państwowych tudzież akcyz. Odrębnie unormowane były przepisy o przestępstwach podatkowych, a także problematyka przestępstw
dewizowych i w zakresie opłat.
Dwie pierwsze międzywojenne ustawy karno-skarbowe nie znały formalnego trójpodziału deliktów na zbrodnie,
występki i wykroczenia. Posługiwały się jedną kategorią przestępstwa skarbowego, z tym że w jego ramach
wyodrębniały kategorię przestępstw tzw. porządkowych, a więc takich, które zagrożone były karami pieniężnymi.
3) Trzeci z kolei akt prawny z tego zakresu to dekret
Prezydenta RP z 3 listopada 1936 r. – Prawo karne skarbowe (Dz.U. RP Nr 84, poz. 581), który wyraźnie i bezpośrednio nawiązywał do przepisów części ogólnej k.k. z 1932 r., a
zarazem rozbudował przepisy części ogólnej prawa karnego skarbowego. To w nim właśnie zaczęto stosować podział przestępstw skarbowych na dwie kategorie: występki
skarbowe i wykroczenia skarbowe (te ostatnie były zatem
przestępstwami, inaczej niż w prawie karnym powszechnym).
Ów podział utrzymał się do 1971 r.
4) Pierwszy po II wojnie światowej akt prawny z tej dziedziny to dekret z 11 kwietnia 1947 r. – Prawo
karne skarbowe (Dz.U. Nr 32, poz. 140). Ustawodawca zespolił w tym akcie prawnym zagadnienia celne i
podatkowe, a także z zakresu opłat skarbowych.
Natomiast przepisy materialne i procesowe, z
drobnymi zmianami, recypowano z ustaw okresu międzywojennego. Poza zakresem tej regulacji
pozostawały nadal przestępstwa dewizowe (ustawa dewizowa z 28 marca 1952 r., Dz.U. Nr 21, poz. 134).
5) W ustawie karnej skarbowej z 13 kwietnia 1960 r.
(Dz.U. Nr 21, poz. 123) zaostrzającej generalnie karanie za przestępstwa skarbowe, włączono do
prawa karnego skarbowego problematykę dewizową.
6) Wejście w życie z dniem 1.1.1970 r. nowej kodyfikacji prawa karnego
powszechnego z 1969 r. spowodowało potrzebę także nowej kodyfikacji karnoskarbowej, którą uchwalono 26.10.1971 r.
Odpowiadała ona systemowi i założeniom prawa finansowego w warunkach ustroju społeczno-ekonomicznego PRL. Utrzymano
tradycyjną nazwę prawa karnego skarbowego, dostosowano podział czynów do struktury powszechnej i w miejsce dotychczasowej
konstrukcji polegającej na objęciu wspólnym mianem przestępstwa skarbowego zarówno występków, jak i wykroczeń skarbowych
wprowadzono na wzór prawa karnego powszechnego niepodzielną kategorię przestępstw skarbowych, a obok wykroczeń skarbowych. Ta ustawa obowiązywała najdłużej spośród wszystkich dotychczasowych regulacji polskiego prawa karnego skarbowego, przeszło 27 lat. Co ważne, była ona wielokrotnie nowelizowana. Ostatniej istotnej
nowelizacji dokonano ustawa z 3 lipca 1998 r. (Dz.U. Nr 108, poz. 682), tą drogą dostosowano prawo karne skarbowe do nowej kodyfikacji karnej z 1997 r. (KK, KPK, KKW) oraz zmienionych realiów społeczno- ekonomicznych i systemu prawa finansowego.
7) Niezależnie od tej noweli uchwalenie całkiem nowej kompleksowej kodyfikacji prawa karnego skarbowego stało się niezbędne ze względu na wymagania konstytucyjne, w szczególności te, które wyrażały
zasadę prawa obywatela do sądu (art. 45) i sądowego wymiaru
sprawiedliwości (art. 177) oraz wyłącznie sądom przyznawały prawo do orzekania o istotnym w prawie karnym skarbowym przepadku rzeczy (art. 46 Konstytucji RP).
Dlatego w dniu 10.9.1999 r. uchwalono nową kompleksową ustawę, której po raz pierwszy w prawie karnym skarbowym nadano rangę kodeksu - Kodeks karny skarbowy. Jest on zdecydowanie bardziej
autonomiczny względem powszechnego prawa karnego niż poprzednia ustawa karna skarbowa z 1971 r. Ogranicza do minimum recepcję
przepisów z powszechnego prawa karnego, samodzielnie też definiuje pojęcia: przestępstwa skarbowego i wykroczenia skarbowego oraz wiele innych pojęć w tzw. słowniczku pojęć (art. 53 KKS).
Podobnie jak poprzedni akt prawny także obecny KKS był wielokrotnie nowelizowany.
