Ćwiczenia V
dr Katarzyna Łucarz
Zbieg przepisów ustawy karnej skarbowej
Istota regulacji zawartej w art. 6 k.k.s. (odp. art.
11 k.k.) sprowadza się do tego, że ten sam czyn
w znaczeniu naturalnym stanowić może tylko
jedno przestępstwo/wykroczenie skarbowe -
niezależnie od tego, znamiona ilu przepisów
ustawy karnej skarbowej czyn ten wyczerpuje.
Czynem jest sterowane wolą zachowanie się człowieka, którego granice w prawie karnym zakreśla zespół
ustawowych znamion czynu zabronionego. O jedności czynu decyduje zwartość czasowa i sytuacyjna, a przede wszystkim realizacja tego samego zespołu ustawowych znamion. W każdym razie liczba skutków wynikających z czynu nie przesądza kwestii wielości czynów. Ten sam czyn może się przejawiać w prostej formie jednego zespołu ruchów (czynności), albo w zintegrowanym zespole takich ruchów (czynności), albo wreszcie w realizującym ten sam zespół ustawowych znamion powstrzymywaniu się od wykonania ruchów
(czynności), do których sprawca był zobowiązany (czyn
w formie zaniechania).
Zasada, iż ten sam czyn może stanowić tylko jedno
przestępstwo/wykroczenie skarbowe, nie oznacza, że wielość czynów zawsze musi tworzyć wielość przestępstw. Zdarzają się bowiem sytuacje, kiedy prawo karne skarbowe traktuje wielość czynów, z których każde z osobna wypełnia ustawowe znamiona czynu zabronionego, jako jedno przestępstwo/wykroczenie
skarbowe. Doktryna prawa karnego ww. przypadki określa
pojęciem prawnej jedności przestępstwa/wykroczenia. Może ona wynikać z regulacji prawnej albo z przyjętych zasad wykładni i
stosowania prawa. Z regulacji prawnej wynika prawna jedność czynu ciągłego (art. 6 § 2 k.k.s.), przestępstw/wykroczeń
zbiorowych, polegających na wieloczynowym określeniu czynności wykonawczej (np. art. 107 § 1 k.k.s. „urządza lub prowadzi grę”) lub o alternatywnie określonym znamieniu czasownikowym (np.
art. 65 i 91 k.k.s. „nabywa, przechowuje, przewozi, przesyła lub przenosi”), przestępstw/wykroczeń trwałych (np. 54 § 1 i 2 k.k.s.
„uchylanie się przez podatnika od obowiązku podatkowego”).
Czyn ciągły (art. 6 § 2 k.k.s.) to dwa lub więcej zachowań, podjętych w krótkich odstępach czasu, w wykonaniu tego
samego zamiaru lub z wykorzystaniem takiej samej sposobności (trwałej/nadarzającej się sposobności). Konstrukcji tej nie stosuje się zatem do czynów popełnianych nieumyślnie. Poszczególne zachowania muszą godzić w to samo dobro prawne. Decydujące znaczenie ma oczywiście ocena całości zachowania
(poszczególne zachowania mogą stanowić każde z osobna wykroczenie, ale ich suma już przestępstwo).
K.k.s. za krótki odstęp czasu uznaje okres do 6 miesięcy przy czynach polegających na uszczupleniu lub narażeniu na
uszczuplenie należności publicznoprawnej. Oczywiście ogólny okres czynu może być znacznie dłuższy i trwać przykładowo latami.
Konsekwencje czynu ciągłego to:
- stosowanie ustawy nowej w razie kolizji ustaw w czasie;
-niedopuszczalność amnestii czy abolicji, jeżeli choć jedno zachowanie nastąpi po określonym w ustawie terminie objętym tymi instytucjami;
- liczenie przedawnienia od czasu popełnienia ostatniego z zachowań;
-zarządzenie wykonania kary, jeżeli w okresie próby (przy warunkowym umorzeniu czy zawieszeniu
wykonania kary) zostało popełnione choćby jedno z
zachowań wchodzących w skład czynu ciągłego.
Niezależnie od powyższych konstrukcji k.k.s.
przewiduje instytucję zbiegu przepisów ustawy.
W sytuacji, gdy sprawca swoim zachowaniem
realizuje jednocześnie znamiona kilku przepisów, z których żaden wzięty z osobna nie wyczerpuje całej określonej znamionami zawartości
kryminalnej konkretnego czynu zachodzi
właściwy (kumulatywny) zbieg przepisów ustawy
(art. 7 k.k.s.).
W przypadku kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy sąd skazuje za jedno przestępstwo skarbowe, na
podstawie wszystkich zbiegających się przepisów
(kwalifikacja prawna ma zatem złożony charakter). Karę jednak wymierza na podstawie przepisu, który -
porównując ustawowe zagrożenia pozostających w zbiegu przepisów - przewiduje najsurowszą karę
zarówno co do rodzaju, jak i wysokości. Nie stoi to na przeszkodzie orzeczeniu innych środków przewidzianych w k.k.s. na podstawie wszystkich zbiegających się
przepisów. W razie, gdy w zbiegających się przepisach przewidziane są tego samego rodzaju kary, stosuje się ten przepis, który najpełniej charakteryzuje czyn
sprawcy. Ta regulacja ma zastosowanie również w
odniesieniu do wykroczeń skarbowych.
Od zbiegu kumulatywnego należy odróżnić niewłaściwy zbieg przepisów ustawy, zwany również zbiegiem pomijalnym. Ma on miejsce wówczas, gdy sprawca tym samym czynem realizuje znamiona co najmniej dwóch różnych przepisów, przy czym przyjęcie w kwalifikacji prawnej jednego z nich oddaje całą
zawartość kryminalną popełnionego bezprawia, pozwalając tym samym na wyeliminowanie pozostałych. Charakterystyczny dla tej relacji jest stosunek pochłaniania, jaki zachodzi pomiędzy naruszonymi przepisami. Występująca w takich przypadkach
(faktycznie, a nie pozornie) wielość możliwych ocen, jest bowiem redukowana przy zastosowaniu trzech wypracowanych w
doktrynie prawa karnego reguł, mianowicie: subsydiarności (lex primaria derogat legi subsidiariae) oraz konsumpcji (lex
consumens derogat legi consumptae).
Zasada subsydiarności mówi o tym, że przepis dopełniający ma zastosowanie tylko w przypadku, gdy zachowanie się sprawcy nie wypełnia równocześnie ustawowych znamion innych przepisów.
Na regule subsydiarności oparto czyny określone w art. 84, art.
96, art. 106ł i art. 111 k.k.s. Natomiast zasada konsumpcji reguluje sytuację, w której ustawowe znamiona przepisu pochłaniającego obejmują równocześnie węższe ustawowe znamiona przepisu pochłoniętego. W stosunku do przepisu pochłoniętego z art. 67 § 2, penalizującego uzyskiwanie i przysposabianie środków w celu popełnienia przestępstwa sfałszowania znaku akcyzy lub upoważnienia do odbioru
banderol, przepisem pochłaniającym jest na przykład przepis z art. 67 § 1, dotyczący fałszowania znaku akcyzy lub upoważnienia do odbioru banderol.
Z pozornym zbiegiem przepisów ustawy mamy do czynienia,
wówczas gdy w odniesieniu do konkretnego przypadku zachodzi pozorna wielość ocen, pojawiająca się zazwyczaj przy
zmodyfikowanych (kwalifikowanych lub uprzywilejowanych) typach przestępstw w relacji do ich typów podstawowych. Tu z kolei charakterystyczny jest stosunek wykluczania, jaki zachodzi pomiędzy naruszonymi przepisami, który zostaje rozwiązany przy użyciu zasady specjalności (lex specialis derogat legi generali).
Przepisem szczególny oprócz znamion czynu zabronionego zawartych w przepisie ogólnym zawiera jeszcze znamiona
dodatkowe, zawężające zakres jego penalizacji np. w stosunku do przepisu ogólnego z art. 107 k.k.s., penalizującego urządzanie lub prowadzenie gry losowej wbrew przepisom ustawy lub
warunkom zezwolenia, przepisem szczególnym jest przepis z art.
108 k.k.s. dotyczący urządzania lub prowadzenia wbrew
przepisom ustawy lub warunkom zezwolenia konkretnych gier losowych, m.in. loterii fantowej lub gry bingo fantowe.
Zbieg przestępstw/wykroczeń skarbowych
Zbieg kilku czynów tego samego sprawcy generuje instytucję realnego zbiegu
przestępstw/wykroczeń skarbowych. Zachodzi on wówczas, gdy sprawca popełnia dwa lub więcej przestępstw/wykroczeń skarbowych (tego
samego rodzaju lub innego) , zanim zapadnie
pierwszy wyrok - chociażby nieprawomocny - co do któregokolwiek z nich. Konsekwencją
popełnienia przestępstw pozostających w zbiegu realnym jest wymiar tzw. kary łącznej (art. 39
k.k.s.).
Zgodnie z art. 85 k.k. sąd orzeka karę łączną, biorąc za podstawę kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa. Przy wymierzaniu kary łącznej stosuje się odpowiednio recypowane przepisy k.k. (art. 86§2 i 3, art. 87, art. 89§ 1 i 3, art. 90, art. 92 w zw. z art. 20 §2 k.k.s.). Wymierzając karę łączną w granicach od najwyższej z kar orzeczonych za poszczególne przestępstwa skarbowe do ich sumy, sąd nie może przekroczyć 1080 stawek dziennych grzywny, 18 miesięcy ograniczenia wolności, 15 lat
pozbawienia wolności. Regulacja ta w pełnym zakresie odnosi się do wykroczeń skarbowych, z tym że tutaj sąd, zgodnie z art. 50
k.k.s., wymierza łącznie (a więc sumarycznie) jedną karę – grzywny w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia
zwiększonego o połowę (czyli do trzydziestokrotności
minimalnego wynagrodzenia). Nie jest to zatem kara łączna, a system asperacji, który polega na wymierzeniu kary najsurowszej nadto nadzwyczajnie obostrzonej. Nie stoi to na przeszkodzie
orzeczeniu za poszczególne wykroczenia innych przewidzianych za nie środków.
Z dniem 8 czerwca 2010 r. wszedł w życie
recypowany przepis art. 86 § 1a k.k. (przez art.
20 § 2 k.k.s.), który wprowadza możliwość wymierzenia kary łącznej 25 lat pozbawienia
wolności wyłącznie za przestępstwa skarbowe, o ile suma orzeczonych kar pozbawienia wolności wynosi co najmniej 25 lat, a chociażby jedna z podlegających łączeniu kar wynosi 10 lat
(wcześniej kara łączna za przestępstwa skarbowe nie mogła przekraczać 15 lat wskazanych w art.
39 k.k.s., a wymierzenie kary 25 lat było możliwe jedynie w przypadku zbiegu przestępstwa
skarbowego z przestępstwem powszechnym
ukaranym taką właśnie karą).
Odmianą rzeczywistego zbiegu przestępstw skarbowych jest konstrukcja ciągu przestępstw skarbowych (art. 37 §1 pkt 3 k.k.s.). Warunki jego przyjęcia określa poniżej zamieszczony
wykres. Cechą charakterystyczną ciągu przestępstw jest to, aby wszystkie składające się nań przestępstwa realizowały znamiona tego samego typu czynu zabronionego (kwalifikowane były z
tego samego przepisu ustawy). Popełnienie ciągu przestępstw skarbowych skutkuje obligatoryjnym nadzwyczajnym
obostrzeniem wymiaru kary. Obostrzenia tego nie stosuje się, jeżeli uszczuplona należność publicznoprawna została w całości uiszczona przed zamknięciem przewodu sądowego w pierwszej instancji (art. 37 § 2 k.k.s.). Istnieje również możliwość
multiplikacji ciągów przestępstw skarbowych ( dwa ciągi
pozostają w zbiegu) lub zbiegu ciągu przestępstw skarbowych z przestępstwem skarbowym – stosuje się tu odpowiednio
przepisy o zbiegu przestępstw i łączeniu kar oraz środków karnych.
W przypadku zbiegu przestępstw/wykroczeń
skarbowych może wystąpić także pozorny ich zbieg.
Jego szczególną postacią są tzw. czyny współukarane uprzednie, które są współukarane z czynem
następującym po nim (głównym), o wyższym stopniu społecznej szkodliwości. Przykładem może być
podżeganie/pomocnictwo względem sprawstwa tej samej osoby. Podobnie należy ocenić czyny
współukarane następne, jeżeli czyn następny jest tylko realizacją poprzedniego przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Ów czyn następny, którego istota
sprowadza się z reguły do wykorzystania owoców
pochodzących z czynu głównego, jest właśnie z tego
powodu współukarany z tym ostatnim.
Idealny zbieg przestępstwa/wykroczenia skarbowego z przestępstwem/wykroczeniem
powszechnym
Przepis art. 8 k.k.s. przewiduje konstrukcję idealnego zbiegu czynów zabronionych, który opiera się na konstrukcji jednoczynowego zbiegu przepisów ustawy. Jest to sytuacja, w której jeden czyn będący
przestępstwem skarbowym/ wykroczeniem skarbowym wypełnia
jednocześnie znamiona przestępstwa/wykroczenia określonego w przepisach innej ustawy karnej, a nie zachodzi zjawisko wypierania lub pochłaniania
jednego przepisu ustawy przez inny. Przepisy bowiem pozostają w stosunku krzyżowania. Możliwe tu są różne konfiguracje, a mianowicie:
-przestępstwo skarbowe może pozostawać w zbiegu z przestępstwem powszechnym;
-przestępstwo skarbowe może pozostawać w zbiegu z wykroczeniem powszechnym;
-wykroczenie skarbowe może pozostawać w zbiegu z przestępstwem powszechnym;
-wykroczenie skarbowe może pozostawać w zbiegu z wykroczeniem powszechnym.
W takiej sytuacji stosuje się każdy ze zbiegających przepisów. Sprawca
popełnia zatem tyle przestępstw/wykroczeń, ile przepisów naruszył swoim jednym zachowaniem. Uzasadnieniem tej konstrukcji jest potrzeba
wzmożonej ochrony interesu finansowego Skarbu Państwa.
Kodeks karny skarbowy przewiduje dwa rozwiązania takiego zbiegu, zapobiegające podwójnemu ukaraniu sprawcy, który dopuścił się czynu zabronionego w ramach takiego zbiegu. Jeżeli toczą się dwa odrębne postępowania (tzw. niejednoczesne orzekania – art. 181 k.k.s.): jedno
karnoskarbowe, drugie powszechne i dochodzi w ich rezultacie do skazania /ukarania i wymierzenia kary, k.k.s. eliminuje skutki podwójnej karalności dopiero na etapie wykonania kar. Stanowi bowiem w art. 8 §2 k.k.s., że wykonaniu podlega tylko najsurowsza z orzeczonych kar (łagodniejsza
zaliczana jest na jej poczet). Z kolei przepis art. 8 § 3 k.k.s. przewiduje, że jeżeli obok kary najsurowszej, która podlega wykonaniu, orzeczono także karę
grzywny, również ta kara podlega łącznemu wykonaniu (grzywna
kumulatywna). Gdyby jednak obok kary najsurowszej orzeczono kilka kar grzywny, łącznemu wykonaniu podlega najsurowsza kara grzywny (art. 8 § 3 k.k.s.).
