Ćwiczenia IV
dr Katarzyna Łucarz
Formy współdziałania w popełnieniu przestępstwa i wykroczenia skarbowego
Do podstawowych form sprawstwa zaliczamy (art. 9 § 1 k.k.s.):
• sprawstwo pojedyncze
• sprawstwo równoległe
• współsprawstwo
• sprawstwo kierownicze
• sprawstwo polecające
Formy współdziałania przestępczego
Formy niesprawcze (zjawiskowe) Formy sprawcze
Sprawstwo Podżeganie Pomocnictwo
Jednosprawstwo Współsprawstwo Sprawstwo kierownicze
Sprawstwo polecające
Koncepcje odpowiedzialności za przestępcze współdziałanie
• koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie
• koncepcja jednolitego sprawstwa
• polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa
Koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie opiera się na założeniu, że własne wykroczenie/przestępstwo popełnia jedynie sprawca główny, wszyscy inni (podżegacz, pomocnik, współsprawca) mają swój udział w wykroczeniu/przestępstwie sprawcy głównego i w ten sposób są z nim związani (zasada odpowiedzialności akcesoryjnej). Przy czystej (krańcowej) akcesoryjności odpowiedzialność osób uczestniczących w
przestępstwie sprawcy głównego w pełni uzależniona jest od tego, co ów sprawca uczynił, oraz od zakresu jego odpowiedzialności (bez przestępstwa sprawcy głównego nie może być bowiem mowy o udziale w cudzym wykroczeniu/przestępstwie). Nie istnieje
zatem możliwość odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo bez popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę głównego co najmniej w formie usiłowania. Wszyscy współdziałający popełniają jedno przestępstwo, które wykonuje sprawca główny, uczestniczą zaś w jego popełnieniu podżegacz i pomocnik.
Koncepcja jednolitego sprawstwa – prowadzi do pełnego uniezależnienia odpowiedzialności współdziałających
(podżegacza, pomocnika) od odpowiedzialności sprawcy głównego. Odpowiedzialność za poszczególne postacie sprawstwa możliwa jest także wówczas, gdy sprawcy
głównemu nie da się przypisać dokonania lub usiłowania popełnienia czynu zabronionego. W przypadku
współdziałania w popełnieniu wykroczenia/przestępstwa każdy ze współdziałających popełnia swoje własne
wykroczenie/przestępstwo. Z uwagi na uznanie wszystkich postaci współdziałania za sprawstwo, możliwe jest
usiłowanie poszczególnych odmian sprawstwa na zasadach ogólnych.
Polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa/wykroczenia
Istotą tej koncepcji jest krańcowe uniezależnienie odpowiedzialności podżegacza i pomocnika od odpowiedzialności sprawcy, oparte na zasadzie
odpowiedzialności indywidualnej. Każdy z wymienionych podmiotów odpowiada za własne przestępstwo, tzn.
sprawca za sprawstwo, podżegacz za nakłanianie, pomocnik zaś za udzielanie pomocy. Prowadzi to do przypisania każdemu ze współdziałających odrębnego
przestępstwa, którego znamiona określone są zarówno w art. 9 § 1 k.k.s., jak i odpowiednim przepisie części
szczególnej.
Zgodnie z art. 9 § 1 k.k. odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą,
ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub –
wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie – poleca jej wykonanie takiego czynu.
Sprawstwo pojedyncze - sprawca sam realizuje wszystkie ustawowe znamiona przestępstwa
skarbowego lub wykroczenia skarbowego
Sprawstwo równoległe (koincydentalne) - gdy dwie lub więcej osób popełnia w tym samym
czasie i miejscu taki sam czyn bez porozumienia (np. przemyt celny, którego przedmiot
ujawniono w dwóch bagażach należących do dwóch różnych osób, choć znajdujących się w jednym autokarze)
Odpowiada za współsprawstwo ten, kto wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą.
Wspólne wykonanie czynu zabronionego oznacza, iż współdziałający sprawcy łącznie, nie z osobna, zrealizować muszą komplet jego ustawowych znamion. Suma ich
zachowań zatem ma wypełniać istotę danego wykroczenia. Tym samym nie jest
konieczne, aby każdy ze współdziałających sprawców realizował wszystkie znamiona czynu zabronionego.
Porozumienie zachodzi wówczas, gdy mamy do czynienia z uzgodnieniem wspólnego zamiaru podjęcia zachowania stanowiącego wykonanie czynu zabronionego oraz
podziałem ról między poszczególnymi sprawcami. Jest ono spoiwem łączącym
wzajemnie dopełniające się zachowania kilku sprawców w jedną całość. Istotne jest przy tym, aby porozumiewający się współsprawcy mieli świadomość i wolę wspólnego działania (inaczej przy sprawstwie koincydentalnym). Po ich stronie musi istnieć ta subiektywna więź, która sprowadza się do tego, że każdy z nich ma świadomość, że umawia się z inna osobą co do wspólnego przedsięwzięcia określonego zachowania oraz ma wolę wspólnego wykonania. Jego treść może być jednocześnie modyfikowana w trakcie realizacji czynu zabronionego (współsprawstwo sukcesywne).
Współsprawstwo konieczne narzuca sama ustawa.
Szczególne formy współdziałania
Zorganizowana grupa przestępcza – co najmniej trzy osoby współdziałające ze sobą. Grupa powinna mieć wewnętrzną hierarchię, podział ról i korzyści z
przestępstwa, a działalność w takiej grupie ma
warunkować lub ułatwiać popełnianie przestępstw skarbowych
Związek mający na celu popełnianie przestępstwa skarbowego - wyższy stopień organizacji
wewnętrznej aniżeli zorganizowana grupa, tj. trwałe formy organizacyjne, wyróżnione kierownictwo oraz określona dyscyplina członków
K.k.s. przewiduje w takich przypadkach nadzwyczajne obostrzenie kary (art. 37 § 1 pkt 5)
Sprawstwo kierownicze zachodzi wówczas, gdy sprawca kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną
osobę. Kierowanie polega na faktycznym panowaniu nad przebiegiem oraz realizacją znamion czynu
zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę.
Oznacza więc sytuację, w której to od decyzji sprawcy kierowniczego zależy rozpoczęcie, prowadzenie, zmiana lub nawet przerwanie zachowania osoby bezpośrednio realizującej znamiona czynu
Istota sprawstwa kierowniczego polega zatem na zorganizowaniu i kierowaniu akcją przestępczą, a ponadto na możliwości kierowania wykonaniem przestępstwa, kształtowania jego przebiegu i
regulowania czynności innych osób.
Sprawstwo polecające - wykorzystanie uzależnienia innej osoby od siebie i polecenie jej wykonania czynu zabronionego. Konieczne jest tu istnienie stosunku zależności między osobą wydającą
polecenie wykonania czynu zabronionego a sprawcą tego czynu.
Istniejący stosunek zależności może mieć charakter formalny (podległość służbowa) lub faktyczny (np. dług wdzięczności) Polecający, podobnie jak sprawca kierowniczy, nie realizuje
osobiście znamion czynu zabronionego, lecz posługuje się w tym celu inną osobą. Z tej perspektywy można by go więc określić jako sprawcę pośredniego.
Od sprawstwa kierowniczego polecenie różni się przede wszystkim tym, że polecający nie panuje nad realizacją czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Jego rola ogranicza się do zlecenia wykonania czynu zabronionego innej osobie.
Zjawiskowe formy współdziałania przestępczego
Zaliczamy do nich:
Podżeganie, Pomocnictwo, Prowokację.
(art. 18 § 2 i 3, art. 19–20, art. 21 § 2 i 3
oraz art. 22–24 k.k. w zw. z art. 20 § 2k.k.s.) Te postacie nie dotyczą wykroczeń
skarbowych.
Podżeganie - kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu
zabronionego, nakłania ją do tego, czyli dąży do wywołania u innej osoby zamiaru popełnienia przestępstwa skarbowego.
Podżegacz nie jest sprawcą sensu stricto, sam nie uczestniczy w popełnieniu czynu, do którego dokonania nakłania.
Elementy podżegania to:
- zamiar bezpośredni („kto chcąc”) i
- nakłanianie do dokonania czynu zabronionego (mową, pismem, gestem, groźbą).
Istota tego ostatniego sprowadza się do wywołania u innej, konkretnie oznaczonej osoby zamiaru popełnienia czynu
zabronionego. Nie jest nim w każdym razie utwierdzanie tej osoby w podjętym wcześniej zamiarze (pomocnictwo
psychiczne).
Podżeganiem jest nie tylko
nakłanianie/namawianie innej osoby do
przestępstwa skarbowego, ale także obietnica pomocy (np. dostarczenia środka transportu,
sfałszowania wymaganych dokumentów, ukrycia towaru), jeżeli spowodowała ona u nakłanianego postanowienie (zamiar) popełnienia
przestępstwa
Pomocnictwo - kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu,
udzielając rady lub informacji (pomocnictwo fizyczne i
psychiczne). Odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie (pomocnictwo przez
zaniechanie).
Elementy pomocnictwa:
•zamiar bezpośredni lub ewentualny („kto w zamiarze”)
•ułatwienie popełnienia czynu zabronionego
•musi nastąpić przed lub w czasie popełnia czynu zabronionego.
Prowokacja - nakłanianie innej osoby do
popełnienia przestępstwa skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania
karnego skarbowego.
Prowokator odpowiada tak jak podżegacz, ale wyłączono w stosunku do niego możliwość
zastosowania m.in. przepisów o czynnym żalu (poniesie on odpowiedzialność karną także
wtedy, gdy uda mu się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego).
Quasi - sprawstwo
Zastępstwo prawne - art. 9 § 3 k.k.s. wprowadza odpowiedzialność jak za sprawstwo osoby, która zajmuje się sprawami gospodarczymi, w
szczególności finansowymi osoby fizycznej lub prawnej lub jednostki organizacyjnej
niemającej osobowości prawnej, której
odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
Podstawa zastępstwa prawnego a) przepis prawa (np. Kodeksu spółek
handlowych),
b) decyzja właściwego organu (np.
powołanie przez radę nadzorczą spółki), c) umowa (np. o pracę, zlecenia),
d) faktyczne wykonywanie.
W części szczególnej k.k.s. podmiot wielu przestępstw i wykroczeń skarbowych jest określony nazwą zbiorową, np. „podatnik”,
„płatnik”, „rezydent”, „producent”, „importer”
W takich sytuacjach osoba fizyczna działająca w danym podmiocie gospodarczym ponosi
odpowiedzialność jak sprawca, jeżeli zajmowała się sprawami gospodarczymi, w szczególności
finansowymi danej jednostki (Uzasadnienie rządowego projektu k.k.s.)
Formy stadialne (iter delict)
Wyróżnia się cztery etapy realizacji czynu zabronionego:
• zamiar (cogitationis poenam nemo patitur -niekaralny etap wewnętrzny)
• przygotowanie (co do zasady niekaralne na gruncie prawa karnego
skarbowego; w części szczególnej k.k.s. wyjątek stanowi art. 67 § 2, który przewiduje jedyny przypadek karalności czynności przygotowawczych (uzyskiwanie lub przysposabianie środków w celu popełnienia
przestępstwa skarbowego, polegającego na fałszowaniu znaku akcyzy albo upoważnienia do odbioru banderol)
• usiłowanie (karalne tylko w odniesieniu do przestępstw skarbowych - art.
21 k.k.s.)
• dokonanie (karalne w granicach ustawowego zagrożenia)
Usiłowanie zachodzi, gdy sprawca, działając w zamiarze popełnienia czynu zabronionego, swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio ku jego dokonaniu, które jednak nie
następuje.
Z tak ujętej formuły usiłowania wynikają następujące jego przesłanki:
- zamiar popełnienia czynu zabronionego, - zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego
- brak dokonania.
Usiłowanie
Usiłowanie udolne - gdy sprawca nie dokonuje przestępstwa skarbowego, pomimo że było to możliwe.
Usiłowanie nieudolne - gdy sprawca nie
uświadamia sobie, że dokonanie przestępstwa
skarbowego jest w ogóle niemożliwe, ze względu na brak przedmiotu nadającego się do
popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia nim czynu zabronionego. Jest ono podstawą do nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet do odstąpienia od jej wymierzenia.
Ukończone, które zachodzi wówczas, gdy sprawca wykonał wszystkie czynności mające prowadzić do pełnej realizacji znamion czynu zabronionego i ze
swej strony nie musi już przedsiębrać czegokolwiek, a jedynie oczekiwać rezultatów swego zachowania
(możliwe przy wykroczeniach formalnych; czynny żal).
Nieukończone (zatamowane, zahamowane) ma miejsce wówczas, gdy sprawca zdołał wykonać
jedynie część czynności, które prowadzić miały do realizacji zamierzonego celu (możliwe przy
wykroczeniach skutkowych; odstąpienie od dokonania).
K.k.s. nie przewiduje karalności usiłowania w odniesieniu do wykroczeń skarbowych. Nie jest również karalne
usiłowanie przestępstw skarbowych nieumyślnych.
Wobec usiłowania umyślnego przestępstwa skarbowego stosuje się przepisy art. 21 i art. 20 § 4 k.k.s. oraz art. 13, art. 14 § 2 i art. 15 k.k. (w zw. z art. 21 § 3 k.k.s.).
Usiłowanie jest zawsze karalne w odniesieniu do
przestępstw skarbowych zagrożonych karą wyższą niż rok pozbawienia wolności. Karalność usiłowania
przestępstwa skarbowego zagrożonego karą łagodniejszą jest uzależniona od istnienia w k.k.s. przepisu
przewidującego wprost taką karalność (w części szczególnej).
Za usiłowanie można wymierzyć karę w wysokości nieprzekraczającej dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa skarbowego.
Dokonanie
Dokonanie stanowi ostatni etap realizacji czynu zabronionego i ma miejsce wówczas, gdy sprawca zrealizował pełny zestaw
ustawowych znamion danego typu czynu zabronionego.
W razie popełnienia przestępstwa skarbowego, które karane jest już na etapie usiłowania, sprawca zostanie ukarany wyłącznie za
dokonanie, gdyż odpowiada się za ostatni zrealizowany etap.
Pojęcie „dokonania” nie jest tożsame z pojęciem „popełnienia”
przestępstwa skarbowego. Różnica dotyczy ich zakresów logicznych, pierwsze bowiem zawiera się w drugim. Każde dokonanie jest
zarazem popełnieniem, lecz nie zawsze musi być odwrotnie, o czym właśnie świadczą formy stadialne. Można popełnić przestępstwo polegające na usiłowaniu, ale nie można mówić o dokonaniu
przestępstwa, które osiągnęło jedynie etap usiłowania.
