Małgorzata Szymańska
Ustrój rozdzielności majątkowej z
wyrównaniem dorobków
Studenckie Zeszyty Naukowe 8/11, 50-57
U strój rozd zieln ości m ajątkow ej
z w yrów naniem dorobków
Zm iana ustroju społecznego, politycznego, a zwłaszcza gospodarcze go, jak a nastąpiła po 1989 roku uwypukliła konieczność znowelizowania małżeńskiego praw a majątkowego. Prace nad reform ą Kodeksu rodzinne go i opiekuńczego podjęte zostały w 1998 r. przez Komisję Kodyfikacyjną Praw a Cywilnego działającą przy M inistrze Sprawiedliwości.1 Koncen trowały się one w głównie na wyborze odpowiedniego ustawowego ustro ju majątkowego. Zamiarem twórców zmian kodeksu było wskazanie takie go u stro ju, któ ry stanow iłby wystarczające zabezpieczenie interesów małżonków, podstawy bytu rodziny, ale zarazem nie utrudniałby obrotu prawnego. Pełniący funkcję reżim u ustawowego ustrój wspólności dorob ku rodził wiele komplikacji, szczególnie gdy jeden z małżonków prowadził działalność gospodarczą. Taka aktywność zawodowa wymaga podejmo wania szybkich decyzji, jak też pewności, że jest ważna czynność praw na dokonana przez k ontrahenta pozostającego w związku małżeńskim.
Wspólność dorobku znacznie u tru d n iała takie działanie.2 Reformato rzy zdecydowali jednak, że ustawowym ustrojem m ajątkowym będzie nadal wspólność dorobku, ale do katalogu ustrojów majątkowych wpro wadzono nowy ustrój - rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorob ków.3
Ustrój ten po raz pierwszy, choć pod inną nazwą („podział dorobku na wypadek u stan ia m ałżeństw a”), został wprowadzony do polskiego p ra wa rodzinnego dekretem z 29 maja 1946 r. i był on ustrojem ustawowym aż do 1950 roku.4
Rozdzielność m ajątkowa z wyrównaniem dorobków je st modyfikacją modelu rozdzielności majątkowej. Najprościej m ożna go scharakteryzo wać jako rozdzielność majątkową, zasadę w czasie trw ania tego ustroju
1 T. Sm yczyński, Reforma m ałżeńskiego prawa majątkowego, „Monitor Praw niczy” 2004, nr 18, s. 827.
2 M. Szydłow ska, Ustrój rozdzielności majątkowej z w yrównaniem dorobków, „Monitor P raw niczy” 2005, nr 3, s. 143.
3 K. Rychter, M ałżonkow ie podzielą się dorobkiem , „G azeta P raw n a” z dn. 9.12.2004 r.,s. 22.
4 T. Sm yczyński, op.cit., s. 827.
Studenckie Zeszyty Naukowe N r 11
i wyrównanie przyrostu wartości majątków małżonków po jego zakoń czeniu. Zawarcie przez małżonków umowy m ajątkowej, k tó rą zostaje wprowadzony ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorob ków skutkuje tym , że m ajątki osobiste, jak też m ajątki m ałżeńskie pozo stają rozdzielne, zaś m ajątek wspólny małżonków nie powstaje.5
M ałżonkowie więc mogą zarządzać samodzielnie swoim m ajątkiem osobistym i dorobkowym. Nie obowiązują ich żadne ograniczenia doty czące rozporządzania majątkiem. Po ustaniu tego ustroju - rozdzielności m ajątkowej z w yrów naniem dorobków - następuje ustalenie w zrostu wartości m ajątków każdego z małżonków, jaki nastąpił od chwili zaw ar cia stosownej umowy majątkowej.
W omawianych przepisach dotyczących wprowadzenia nowego u stro ju zmieniło się również samo rozumienie pojęcia dorobek. W przepisach sprzed nowelizacji w art. 32 term in dorobek określał przedm ioty m ająt kowe nabyte w czasie trw ania wspólności majątkowej przez obydwoje małżonków lub przez jednego z nich. W myśl nowych przepisów przed mioty te tw orzą teraz m ajątek wspólny małżonków, a term in dorobek przypisany je st tylko i wyłącznie do nowego ustroju majątkowego.6 W no wym znaczeniu term in ten określa bowiem wzrost wartości m ajątku każ dego z małżonków po zawarciu umowy majątkowej małżeńskiej (art. 513 § 1 k.r.o.), z wyłączeniem przedmiotów i praw majątkowych o charakte rze ściśle osobistym wymienionych w art. 33 pkt 2, 5, 6, 7, 9 k.r.o. Są to przedm ioty majątkowe:
— odziedziczone i darowane (np. przez rodziców, dziadków) już w czasie trw ania m ałżeństw a, chyba że spadkodawca lub darczyńca zastrzegł wyraźnie, iż jego wolą jest, by np. dom lub samochód wszedł do m ająt ku dorobkowego;
— praw a niezbywalne przysługujące tylko jednem u z małżonków (np. prawo do alimentów);
— uzyskane tytułem odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywoła nie rozstroju zdrowia albo zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; — wierzytelności z wynagrodzenia za pracę lub innej działalności zarob
kowej, czyli pensja należna, ale jeszcze niewypłacona (pobrana wcho dzi do m ajątku dorobkowego);
— praw a autorskie i praw a pokrewne (artystów, wykonawców), prawa własności przemysłowej (twórcy wynalazku, wzoru użytkowego). Nie zalicza się do dorobku przedmiotów nabytych w zamian za te wszyst kie dobra. Chodzi bowiem o wzrost tego m ajątku, a nie o dochód uzy skany z tego m ajątku.
5 M. Szydłow ska, op.cit., s. 143.
6 J. Strzebińczyk, Nowelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w za kresie małżeńskiego prawa majątkowego (cz. II), „Rejent” 2004, nr 9, s. 93.
— darowizny dokonane przez jednego m ałżonka, za wyjątkiem tych, któ re dokonane zostały n a rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz darowizn zwyczajowo przyjętych n a rzecz innych osób (term inem tym objęte są drobne darowizny - prezenty, które dokonywane są z okazji im ienin, świąt; w zakres użytego przez ustawodawcę w tym punkcie pojęcia „innych osób” wliczyć należy również współmałżonka); — usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków n a rzecz m a
ją tk u drugiego małżonka;
— nakłady i w ydatki n a m ajątek jednego z małżonków z m ajątku drugie go m ałżonka (art. 513 § 2 k.r.o.). Pojęcia nakładów i wydatków nadal nie zostały zdefiniowane przez ustawodawcę. Zgodnie z wypracowa n ą przez doktrynę definicją, przez nakłady rozumieć należy koszty poniesione n a eksploatację lub ulepszanie rzeczy już istniejącej w m a jątk u . N atom iast pojęcie wydatków obejmuje koszty związane z naby
ciem danego przedm iotu.7
Użycie sform ułowania „drobne, zwyczajowo przyjęte darowizny” wzo rowanego n a rozwiązaniu przyjętym w art. 994 §1 k.c. pozwala na swo bodną, choć nie dowolną, jego interpretację przy ocenie, czy wartość kon kretnej darowizny podlega doliczeniu do dorobku, czy też nie należy jej 0 uwzględniać w tej operacji.8
W artość m ajątku dorobkowego u stala się na dzień u stan ia rozdziel ności majątkowej, a według cen z chwili dokonywania rozliczeni między małżonkam i (art. 513§ 3 k.r.o.).
W yrównanie może nastąpić przez zapłatę różnicy w gotówce, papie rach wartościowych itp. albo przez przeniesienie prawa np. użytkowania wieczystego działki, praw a własności m ieszkania itp.
Nie je s t jasne, czy i jakie konsekwencje podatkowe będzie pociągało za sobą takie przeniesienie. Trudno uznać je za darowiznę, ponieważ pod staw ą nie je st umowa darowizny, lecz przepis rangi ustawowej - art. 524 k.r.o., co oznacza, że nie będzie ono obciążone podatkiem od spadków 1 darowizn. Ze zrozumiałych względów nie powinno też podlegać podat kowi od dochodów osobistych.
Użyty w art. 514 § 1 k.r.o. term in „ustanie rozdzielności majątkowej” rozumieć należy jako ustanie zmodyfikowanej postaci rozdzielności m a jątkow ej z w yrów naniem dorobków. Takie rozum ienie tego przepisu uzasadniałoby rezygnację z dodania obok takowego wyrażenia, jako oko
7 M. Szydłow ska, op.cit., s. 144. 8 J. Strzebińczk, op.cit., s. 95.
Studenckie Zeszyty Naukowe N r 11
liczności skutkującej powstaniem po stronie jednego z małżonków rosz czenia o wyrównanie dorobków term inu lub ustan ia m ałżeństw a.9
U stanie ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków następuje z chwilą ustan ia m ałżeństw a (rozwód, unieważnienie), orze czenia separacji, zawarcia nowej umowy majątkowej małżeńskiej wpro wadzającej wspólność m ajątkową (umowną lub ustawową), uprawomoc nienia się orzeczenia sądu o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków, z chwilą rozw iązania umowy małżeńskiej.
„Zawierając nową umowę m ajątkową m ałżeńską małżonkowie mogą łączące ich stosunki majątkowe poddać reżimowi wspólności lub pełnej rozdzielności (bez obowiązku dokonywania w przyszłości wyrównania w artości m ajątków dorobkowych)”.10
A rtykuł 47 § 2 k.r.o. wprowadza możliwość rozwiązania umowy m a jątkowej małżeńskiej. Postać tej umowy majątkowej była dotąd dyskusyj na. W doktrynie uw aża się ją jako nową umowę, k tó ra przywraca ustrój majątkowy istniejący przed zawarciem poprzedniej umowy. Od 20 stycz nia 2005 r. w przypadku zawarcia przez strony umowy rozwiązującej umowę m ajątkową między małżonkami powstanie ustrój ustawowy, chy ba że małżonkowie postanowią inaczej (art. 47 § 2 k.r.o.). Rozwiązano w ten sposób problem skutku rozwiązania umowy majątkowej.11
Gdy uprawomocni się orzeczenie o separacji, lub o ubezwłasnowol nieniu albo ogłoszeniu upadłości jednego z małżonków, to między nimi zaczyna obowiązywać ustrój przymusowy pełnej rozdzielności m ajątko wej - rozdzielność m ajątkowa z wyrównaniem dorobków ustaje.
W przypadku rozwiązania m ałżeństw a przez rozwód lub jego u stania n a skutek uprawom ocnienia się orzeczenia o unieważnieniu m ałżeństwa, zasadniczym skutkiem w sferze stosunków majątkowych między m ał żonkam i je st pow stanie pełnej rozdzielności m ajątkowej, co wiąże się z ustaniem jego zmodyfikowanej postaci z art. 512 k.r.o.12
Gdy ustaje ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorob ków, małżonkowi, którego dorobek je st mniejszy przysługuje roszczenie o wyrównanie różnicy w przyroście wartości majątków. W yrównanie to może nastąpić przez zapłatę lub przeniesienie praw a majątkowego.13
Gdy zaistnieje rozbieżność co do wielkości różnicy m ajątków dorob kowych czy też sposobu jej wyrównania, to konieczna jest w myśl art. 514 § 3 k.r.o. interw encja sądu. Każdy z małżonków m a upraw nienie do wy stąpienia z żądaniem zm niejszenia obowiązku wyrów nania dorobków,
9 M. Szydłow ska, op.cit., s. 144. 10 Ibidem .
11 T. Sm yczyński, op.cit., s. 833. 12 M. Szydłow ska, op.cit., s. 144.
działanie drugiego m ałżonka, który nie przyczynia! się do zaspokajania potrzeb wspólnie założonej rodziny, trw onił swój m ajątek osobisty, czy też nie w pełni wykorzystywał swoje możliwości zarobkowe. Klauzula generalna „ważnych powodów” umożliwia oddalenie roszczeń o wyrów nanie różnicy dorobków tego małżonka, który z przyczyn niezwiązanych z bytem rodziny nie wykorzystywał swoich możliwości majątkowych, albo wyzbył się składników swojego m ajątku n a niekorzystnych ekono micznie w arunkach.
Zadaniem instytucji wyrównania dorobków jest rekom pensata w m a ją tk u dorobkowym małżonka, który nie koncentrował się głównie n a dzia łalności zarobkowej, lecz na prowadzeniu wspólnego domu, opiece i wy chowywaniu wspólnych dzieci.14
W przypadku śmierci jednego z małżonków rozliczenia z ty tu łu wy rów nania dorobków następują między spadkobiercam i tego małżonka, a żyjącym małżonkiem (art. 51® § 1 k.r.o.). Spadkobiercy zmarłego m ał żonka mogą również wystąpić z żądaniem o zmniejszenie obowiązku wy rów nania dorobku. Takie zachowanie może mieć miejsce tylko i wyłącz nie wtedy, gdy spadkodaw ca przed śm iercią wniósł pozew o rozwód, uniew ażnienie m ałżeństwa, czy też wystąpił o orzeczenie separacji. Jeże li natom iast postępowanie o rozwód czy separację toczy się z inicjatywy m ałżonka pozostającego przy życiu, to spadkobiercy nie będą mogli wy stąpić z takim żądaniem. Z tak ą sam ą sytuacją będziemy mieli do czynie nia w przypadku wytoczenia powództwa o uniew ażnienie m ałżeństw a przez żyjącego małżonka, osobę mającą interes praw ny w stwierdzeniu nieważności m ałżeństw a czy też p rokuratora.16
N a m ałżonkach, których ustrojem m ajątkow ym je st rozdzielność m ajątkow a z wyrównaniem dorobków nie spoczywa obowiązek udziela nia sobie wyjaśnień dotyczących sta n u ich majątków. Również nie są zobow iązani do porozum iew ania się przed dokonaniem ważniejszych czynności zarządu m ajątkiem osobistym. Decyzję o obciążeniu, zbyciu czy też odpłatnym nabyciu istotnych składników m ajątku osobistego podejmuje każdy z małżonków samodzielnie.16
Znowelizowane przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie wspominają o konieczności dokonania wzajemnego rozrachunku między m ałżonkami, którzy chcą zawrzeć umowę m ajątkową z reżimem rozdziel ności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Strony, które wcześniej po
14 Ibidem .
15 E. U sow icz, Zmiany w rozliczeniach m iędzy m ałżonka, „Gazeta Praw na” z dn. 11.08.2004 r., s. 20
16 M. Szydłow ska, op.cit., s. 145.
Studenckie Zeszyty Naukowe N r 11
zostawały pod rządam i innego ustroju - wspólności majątkowej koniecz nie m uszą dokonać wzajemnych rozliczeń oraz ustalić skład i stan przed miotów wchodzących w skład m ajątku osobistego. Sporządzenie takiego zestawienia je st również użyteczne i zapobiega nieporozumieniom w przy szłości w sytuacji gdy ustrój ten wprowadzany jest umową zaw artą jesz cze przed powstaniem m ałżeństw a stron.
Skuteczność umowy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem do robków wobec osób trzecich zależy od tego, czy fakt jej zawarcia oraz rodzaj były osobom tym znane.17
W niektórych krajach europejskich funkcjonują ustroje m ajątkowe mające zbliżoną postać do ustroju rozdzielności majątkowej z wyrówna niem dorobków funkcjonującej w Polsce. Do takich państw w Europie należą: Norwegia, Szwajcaria, Niemcy oraz Finlandia.18
W Niem czech rozdzielność m ajątkow a z w yrów naniem przy ro stu wartości majątków jest ustrojem ustawowym. Swoboda każdego z m ał żonków w samodzielnym zarządzaniu swoim m ajątkiem ograniczona jest w dwóch sytuacjach: rozporządzeniu (lub zobowiązaniu się do rozporzą dzania) całym swoim m ajątkiem oraz rozporządzeniu przedm iotam i u rzą dzenia domowego, które stanow ią przedm iot własności m ałżonka. Do dokonywania tych czynności konieczne jest uzyskanie zgody współmał żonka, k tóra w szczególnych okolicznościach zastąpiona może być orze czeniem sądu.19
W Finlandii ustrój ustawowy oparty je st n a zasadzie rozdzielności majątkowej, który w przypadku ustania m ałżeństw a wiąże się z tzw. p ra wem udziału małżeńskiego. Każdemu z małżonków, a w razie śmierci - jego spadkobiercom, przysługuje roszczenie wyrównawcze o połowę w ar tości „czystego” m ajątku małżonków. W Finlandii wprowadzono pewne ograniczenia w rozporządzaniu składnikam i przez małżonków. Dotyczą one zarazem tylko tych składników m ajątku, które objęte są tzw. prawem udziału m ałżeńskiego, czyli podlegającym ew entualnym rozliczeniom w przypadku u stan ia małżeństwa. Małżonkowie n a przykład nie mogą samodzielnie zbyć ani obciążyć hipoteką nieruchomości bez pisemnej zgody drugiego małżonka. Podobnym ograniczeniem (w miejscu zakazu hipo teki zakaz ustanow ienia zastawu) objęte są niektóre ruchomości (np. sprzęt domowy służący do wspólnego użytku małżonków). Ograniczenia te m ają bowiem n a celu ochronę prawa działu małżeńskiego.20
17 Ibidem .
18 T. Sm yczyński, op.cit., s. 833. 19 M. Szydłowska, op.cit., s. 145. 20 Ibidem .
M echanizm em pełniącym ochronną funkcję w stosunku do małżonków jest obowiązek uzyskania zgody współmałżonka na rozporządzenie udzia
łem w przedmiocie majątkowym, który jest przedm iotem współwłasności m ałżonków w częściach ułam kowych. Stanow i to odstępstw o od po wszechnie przyjętej zasady, że przy współwłasnościach w częściach ułam kowych każdy z małżonków (współwłaścicieli) może samodzielnie i swo bodnie rozporządzać swoim udziałem.21
Przydatność rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, a za razem i jej trafność szczegółowych rozwiązań zweryfikuje zakres jej p rak tycznego wykorzystania. Wydaje się że dopuszczenie takiej możliwości znajduje uzasadnienie w zmianach społecznych, bowiem m ajątek pozo stający w dyspozycji rodziny coraz częściej służy nie tylko celom kon sumpcyjnym, ale także wykorzystywany jest do prowadzenia działalno ści gospodarczej. Prowadzenie działalności gospodarczej w dzisiejszych czasach wym aga dużej elastyczności w podejm owaniu decyzji. Służyć tem u powinno pozostawienie całego dorobku m ałżonka prowadzącego działalność do jego wyłącznej dyspozycji. Interes współmałżonka wydaje się być dostatecznie chroniony potencjalnym roszczeniem o wyrów na nie dorobków.22
M arginalnie należy zaznaczyć, że autorzy nowelizacji nie wprowa dzili przepisu dotyczącego rejestracji umów majątkowych małżeńskich. Obowiązek um ieszczania wzmianki dotyczącej zawarcia takiej umowy przew idziany je st w niektórych krajach europejskich (Grecja, Niemcy, Norwegia, Francja, Estonia). Ujawnienie takiej umowy w odpowiednio do tego powołanym rejestrze umożliwiałoby zainteresowanym stronom w szybki i prosty sposób wykazanie skuteczności postanowień tej um o wy wobec osób trzecich.
21 Ibidem..
22 J. Strzebińczk, op.cit., s. 96-97.
Studenckie Zeszyty Naukowe N r 11
L ite r a tu r a :
Lewandowska I., Wspólność z ograniczeniami, „Rzeczpospolita” - doda tek „Prawo co d n ia” z dn. 20.01.2005 r.
R ychter K., Małżonkowie podzielą się dorobkiem, „G azeta P raw n a” z dn. 9.12.2004 r.
Smyczyński T., Reform a małżeńskiego praw a majątkowego, „M onitor P raw niczy” 2004, n r 18
Strzebińczyk J., Nowelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuń czego w zakresie małżeńskiego praw a majątkowego (cz. II), „R ejent” 2004, n r 14 (wrzesień)
Szydłowska M., U strój rozdzielności majątkowej z wyrów naniem dorob ków, „M onitor Praw niczy” 2005, n r 3
Usowicz E., N a wspólną miarę, „G azeta P raw n a” z dn. 20.01.2005 r. Usowicz E., Zm iany w rozliczeniach między małżonkam i, „G azeta P raw
