Chudzikowska-Wołoszyn
Glossa do enigm biskupa Aldhema
(ok. 639-709)
Studia Warmińskie 48, 275-289
STUDIA WARMIŃSKIE 48 (2011) ISSN 0137-6624
Małgorzata Chudzikowska-Wołoszyn
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Glossa do enigm Biskupa Aldhelma (ok. 639-709)
Słowa kluczowe: Aldhelm, prerenesans anglosaski, kultura łacińska na Wyspach, historia
literatury anglosaskiej, zagadka staroangielska.
Key words: Aldhelm, Anglo-Saxon Pre-Renaissance, Latin Culture in British Islands, History of Anglo-Saxon Literature, Anglo-Saxon Riddle.
Schlüsselworte: Aldhelm von Sherborne, die angelsächsische Vorrenaissance, die lateini
sche Kultur in Großbritannien, die Geschichte der angelsächsischen Litera tur, ein altenglisches Rätsel.
Twórczość Aldhelma reprezentuje tak ważny dla dziedzictwa kulturowe
go Europy prerenesans anglosaski1, on sam jest zaś pierwszym przedstawicie
lem nowej chrześcijańskiej kultury, która zaistniała na Wyspach Brytyjskich
wraz z początkiem VII w.2 Anglicy, pomni zasług Aldhelma3, nazywają go
- the first English man o f letters4, choć jego twórczość poddawana była,
i wciąż jest, zmiennym ocenom. Wyróżniała go pompatyczność5, wyszukany6,
1 Kultura karolińska była silnie zainspirowana anglosaskimi wpływami. W VIII w. na kontynent licznie napływali misjonarze pochodzący z Wysp Brytyjskich. Najsłynniejszymi intelektualistami anglo saskimi, którzy odegrali znaczną rolę w krzewieniu kultury w państwie karolińskim, byli: Bonifacy (ok. 675-754) i Alkuin z Yorku (ok. 730-804).
2 Kultura ta określana jest mianem łacińsko-anglosaskiej.
3 O Aldhelmie czytamy w następujących pozycjach: L. Bönhoff, Aldhelm von Malmesbury, Dresden 1894; E. Duckett, Anglo-Sxon Saint and Scholars,New York 1947; G.K. Anderson, Aldhelm
and the Leiden riddle,w: R.P. Creed (red.), Old English poetry,New York 1967; A. Orchard, The Poetic
A rt o f Aldhelm, Cambridge 1994; M. Lapidge, The Anglo-Saxon Library,Oxford 2005, s. 34; M. Lapidge, J.L. Rosier, N. Wright, Aldhelm. The poetic works,Rochester 2009.
4 A. Orchard, The Poetic A rt o f Aldhelm, s. 1.
5 W. Paton Ker, Wczesne średniowiecze. Zarys historii literatury, tłum. T. Rybowski, Wrocław 1977, s. 116.
6 P. Riche, Edukacja i kultura w Europie Zachodniej VI-VIII w.,tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 1995, s. 383.
sztuczny i wręcz, jak niektórzy twierdzą - „niestrawny”7 styl. Nie zmienia to
jednak faktu, że był on prawdziwą indywidualnością literacką. Okazał się ponad
czasowy i inspirujący dla kolejnych pokoleń pisarskich. Jak nikt inny potrafił
podporządkować sobie język łaciński. Był niepowtarzalny, a jego wirtuozeria
słowna świadczyć może tylko i wyłącznie o ogromnych ambicjach literackich
i temperamencie twórczym.
Już w XII w. William z Malmesbury (ok. 1090-ok. 1143), historyk
i biograf Aldhelma, autor dzieła De gestis pontificum Anglorum8, zaznaczył, że
zrozumienie i właściwa ocena anglosaskiego mistrza zależy od pełnej i wnikli
wej lektury jego dorobku9. Opieszałość i lenistwo czytelnika-recenzenta do
prowadziły - zdaniem Williama - do deprecjacji literackich zasług Aldhelma:
„Był ceniony w mniejszym stopniu niż powinien i zawsze na skutek ludzkiej
opieszałości zajmował pozycję twórcy nieznacznego”10. Rzetelne studium
twórczości Anglosasa przynosi zgoła odmienne wnioski. Bowiem „jeśli prze
czytasz ze starannością dzieła Aldhelma, to dopiero wtedy będziesz w stanie
ocenić jego grekę - jako tą, która idzie w parze z wytwornością, jego łacinę,
która połączona jest z elegancją i pojmiesz jego angielski z charakterystycz
nym dla niego przepychem”11.
Czołowego intelektualistę Brytanii charakteryzowała trójjęzyczność.
Oprócz rodzimego języka staroangielskiego perfekcyjnie znał łacinę i grekę.
Lingwistyczną biegłość zawdzięczał swym kolejnym nauczycielom, którzy re
prezentowali różną przynależność etniczną, zwyczaje i potencjał intelektualny.
Pierwszym mistrzem Aldhelma był iroszkocki mnich o imieniu Maildubh12.
Ten „w swej uczoności był prawdziwym mędrcem”13. Nauczał w lesie Selwood,
położonym w pobliżu zamku Ingleborn (kilka mil od Wiltshire)14. Aldhelm od
uczonego iroszkota przejął otwartość na kulturę klasyczną, a w parze z nią
doskonałą znajomość łaciny i greki. Po roku 669 Anglosas podążył do opactwa
7 E.R. Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, tłum. A. Borowski, Kraków 2005, s. 474.
8 Dzieło to wzorowane było na wcześniejszym historycznym opracowaniu Bedy (672-735) - Historia ecclesiastica gentis Anglorum.
9 W illelm us M almesburiensis, D e gestis pontificum Anglorum libri quinque, PL 179, kol. 1626C-D.
10 „[...] semper infra meritum jacuit, semper desidia civium agente inhonorus latuit”. Ibidem, kol. 1617B.
11 „Quem si perfecte legeris, et ex acumine Graecum putabis, et ex nitore Romanum jurabis, et ex pompa Anglum intelliges”. Ibidem, kol. 1626C-D.
12 Ibidem, kol. 1619D. 13 Ibidem.
14 W.F. Bolton, A History o f Anglo-Latin Literature. 597-1066,Princeton University Press 1967, s. 70. Wiltshire jest hrabstwem położonym w południowej Anglii. Należało do królestwa Wessex. Największą atrakcją turystyczną Wiltshire jest Stonehenge.
Canterbury, leżącego na południowo-wschodnim krańcu Brytanii. Pragnął od
dać się dalszym studiom w zakresie nauk wyzwolonych, a szkoła w Canterbu
ry, działająca przy kościele św. Piotra i Pawła15, przeżywała w owym czasie
bardzo korzystną dla adeptów nauki reformę kształcenia16, tym samym stała
się jednym z najważniejszych ośrodków studiów w Anglii. Nauczycielem Al
dhelma był Hadrian, z pochodzenia Afrykanin17. Anglosaski uczeń w bardzo
szybkim tempie osiągnął taki poziom znajomości klasycznych języków, że
w pewnym momencie mógł konkurować ze swoimi nauczycielami18. Około
roku 680, Aldhelm udał się do opactwa w Malmesbury, powracając tym sa
mym do swych rodzinnych stron położonych w królestwie Wessex19. W M al
mesbury sprawował funkcję opata. Jego zamiłowanie do nauki przyczyniło się
do utworzenia w opactwie ważnej biblioteki20. Zaangażowanie naukowe i pra
ca duszpasterska zaowocowały kolejną nominacją, w roku 705 Aldhelm został
biskupem Sherborne. Cztery lata po tej desygnacji zmarł. Jego ciało spoczywa
w kościele w Malmesbury.
Na tle bogatej spuścizny Anglosasa21 najbardziej wyróżnia się - pod
względem gatunku i tematyki - zbiór stu heksametrycznych zagadek - Aenig-
mata. Zagadki zostały przez autora umieszczone w traktacie De metris22. Ten
15 Klasztor św. Piotra i Pawła, a także działającą przy nim szkołę założył w roku 597 rzymski duchowny Augustyn, który z polecenia papieża Grzegorza Wielkiego prowadził dzieło misyjne na terenie Brytanii. Kształcenie w Canterbury koncentrowało się przede wszystkim na wnikliwym naucza niu gramatyki łacińskiej i doskonaleniu śpiewu religijnego.
16 W roku 669 do Anglii przybył Teodor i Hadrian, wysłannicy papieża Witaliana. Mieli oni zreorganizować Kościół anglosaski. Teodor pochodził z Tarsu, Hadrian był Afrykaninem, opatem z okolic Neapolu. Oboje świetnie znali grekę i z pewnością zasilili bibliotekę opactwa w Canterbury greckimi rękopisami.
17 William z Malmesbury wspominał: „[...] ażeby Aldhelm mógł w pełni chłonąć sztuki wyzwo lone, podjął kształcenie w Canterbury, u stóp Hadriana, tego, który był prawdziwą studnią literatury i strumieniem wiedzy” . Por. Willelmus Malmesburiensis, De gestis pontificum Anglorum libri quinque, kol. 1620A.
18 Por. Migne, PL 89, kol. 66.
19 Aldhelm miał arystokratyczne pochodzenie. W linii bocznej był najprawdopodobniej spo krewniony z królem Wessexu - Ine. Por. Willelmus Malmesburiensis, De gestis pontificum Anglorum
libri quinque,kol. 1619C.
20 P. Riche, Edukacja, s. 382.
21 Dorobek Aldhelma to przede wszystkim: spisany prozą traktat De virginitate, który autor zadedykował mniszkom z Wimborne (MGH, Auct. ant. 15, s. 228-323) i heksametryczna pieśń o tym samym tytule — Carmen de virginitate(MGH, Auct. ant. 15, s. 350-471). Dalej zamknięty w dwustu wersach utwór Carmina rhythmica(MGH, Auct. ant. 15, s. 524-528) spisany żywym ośmiozgłoskow- cem trocheicznym. Następnie poetycki zbiór wierszowanych inskrypcji na cześć wybranych kościołów i ołtarzy. Zbiór ten nosi wspólny tytuł - Carmina ecclesiastica(MGH, Auct. ant.15, s. 11-32). Dodatko wo Aldhelm bardzo intensywnie korespondował z innymi biskupami angielskimi, hierarchami kościel nymi, swoimi uczniami i nauczycielami. Spora część tej korespondencji zachowała się.
z kolei, oprócz dwóch innych - De septenario23 i De pedum regulis24 - stano
wił rozbudowany, poetycki list do króla Nortumbrii Aldfritha, syna Oswy25.
Zainteresowanie zagadką Aldhelm przejął - w pośredni sposób - od
rzymskiego pisarza Symfozjusza, ojca tego gatunku. Symfozjusz żył i działał
na przełomie IV i V w. Jedyne dzieło, które przetrwało po nim, to zbiór stu
zagadek spisanych w formie trójwersowych heksametrów26, które pełniły cha
rakter ludyczny. Najprawdopodobniej napisane zostały na zamówienie, tuż
przed świętem Saturnaliów obfitującym w zabawy i uczty. Forma zagadki,
choć zainicjowana w warunkach pogańskich, została szybko przejęta i zaadap
towana przez piśmiennictwo chrześcijańskie. Najprawdopodobniej za pośred
nictwem rzymskich misjonarzy dotarła na Wyspy Brytyjskie. Miała służyć
chrześcijańskiej dydaktyce. Krótka forma, którą charakteryzowała się enigma,
jej erudycyjność i żartobliwość sprawiły, że stała się bardzo popularna.
Aldhelm jest pierwszym znanym nam, zaraz po Symfozjuszu, pisarzem,
który tworzył enigmy. Udało mu się na tyle spopularyzować zagadkę na Wy
spach, że ostatecznie - w wyniku rozpowszechnienia i ewolucji - na stałe
została wpisana w kanon literatury angielskiej. Początkowo enigmy były pisa
ne po łacinie27, jednak wraz z rozwojem narodowej literatury anglosaskiej,
stały się popularne w wersji staroangielskiej28. Ten proces doprowadził do
utworzenia nowego gatunku - zagadki staroangielskiej (Old English Riddle).
W zbiorze Aldhelma najwięcej, bo aż dwadzieścia, jest enigm tetrasty-
chicznych. Drugą pozycję zajmują septyny - siedemnaście. Dwanaście strof
zamkniętych jest w ośmiu wersach, jedenaście w dziewięciu. W zbiorze znaj
dziemy także pojedyncze utwory, których długość waha się między dziesięcio
ma a szesnastoma wersami. Rozpiętością może zaskakiwać ostatnia w komple
cie, bo aż 83-wersowa zagadka zatytułowana Creatura29.
Najwięcej utworów Aldhelm poświęcił zwierzętom i roślinom. Pozostała
tematyka oscylowała wokół zjawisk przyrody, przedmiotów i ludzi. Stopień
trudności enigm jest zróżnicowany. Każda z nich została zaopatrzona w tytuł
23
Stanowił numerologiczne rozważania na temat własności cyfry siedem.24
Poruszał zagadnienia odnoszące się do prozodii łacińskiej.25
Epistola ad Acircium, Liber de septinario, de metris, aenigmatibus et pedum regulis, PL 89, kol. 161-238, a także MGH, Auct. ant.,15, s. 59-204.26
Symphosius, Aenigmata, CCSL, 133A, Varia collectiones Aenigmatum Merovingicae aetatis, ed. Fr. Glorie, Turnholti 1968.27
Znamy enigmy pisane przez Bonifacego (ok. 675-754), Tatwina (biskup Canterbury w latach 731-734), Euzebiusza (opat Wearmouth ok. 680-ok. 750) i Alkuina z Yorku, późniejszego doradcy Karola Wielkiego.28
Na przełomie XI i XII w. powstała słynna Księga z Exeter, która zawiera ponad dziewięćdzie siąt zagadek w języku staroangielskim. Część z nich skomponował żyjący w VIII w. poeta Cynewulf.(lemmatę), stanowiący rozwiązanie. Zwyczaj ten przyjął się oczywiście od
Symfozjusza i w konsekwencji utrwalił w średniowiecznej reminiscencji tego
gatunku. Aldhelm, idąc za swym rzymskim mistrzem, w peryfrastyczny sposób
personifikował przedmiot będący treścią zagadki. Ten przedstawiając swe, bar
dziej lub mniej charakterystyczne cechy, naprowadzał czytelnika na właściwą
odpowiedź.
M enażeria Anglosasa zaskakuje wyrafinowaniem, nieszablonowością
i poniekąd także egzotyzmem. Enigmy zoologiczne wykazują ścisłą korelację
z Etymologiami Izydora z Sewilli (ok. 560-636). Dzieło to było podstawową
encyklopedią dla wszystkich średniowiecznych intelektualistów. Dotarło do
Anglii za sprawą Irlandczyków, którzy obok misjonarzy rzymskich, podjęli się
chrystianizacji tej części Europy30.
W zagadkach Aldhelma oprócz psa rasy molos31, kolejno spotyka
my jedw abnika32, paw ia33 i zadziwiającą salamandrę34, która - jak w ie
rzono - rodziła się i żyła w płomieniach35. Osobliwa jest także latająca
30
Prowadzone na terenie Anglii dzieło misyjne stało się przyczyną konfliktu pomiędzy misjona rzami irlandzkimi, spadkobiercami reguły Kolumbana, a misjonarzami rzymskimi.31
Molosus. Aldh., Aenigma 10, s. 102. W zagadce Aldhelm informował, że podstawowym przeznaczeniem tego silnego psa była obrona domostwa i właścicieli przed groźnymi nieprzyjaciółmi. Molosy były bardzo cenione przez Franków. Poeta Angilbert (745-814) w eklodze na cześć Karola wspominał, że króla otaczała sfora molosów, „psów zachłannych, które z wściekłością zwracały się ku swej zdobyczy” . Por. Angilbertus, Carmen de Carolo Magno, v. 175-176, w: MGH, SS., 2, s. 396. Wiadomo także, że Karol miał podarować legatom kalifa Bagdadu - Haruna ar-Raszida - którzy w roku 802 odwiedzili karolińskiego władcę, oprócz hiszpańskich mułów, koni i frankońskiego sukna, sforę molosów. Wspomina o tym Notker Jąkała (ok. 840-912) w swoim panegirycznym utworze - Gesta Caroli, który napisał na cześć cesarza Karola Otyłego, prawnuka Karola Wielkiego. Notker wspomina także dość ciekawą historyjkę, zgodnie z którą Arabowie, wątpiący w siłę molosów, mieli wystawić je na próbę. Psy zostały sprawdzone w polowaniu na lwa. Ku zaskoczeniu przybyszy molosy uściskiem swych szczęk unieruchomiły afrykańską bestię. W efekcie Frankowie mogli bez najmniejsze go problemu uśmiercić dzikie zwierzę. Por. Notker Balbulus, Gesta Karoli, w: MGH, SS rer. Germ.N.S., 12, s. 62-64.
32
Bombix. Aldh., Aenigma 12, s. 103. O jedwabnikach wspominał Pliniusz Starszy w Historiinaturalnej11, 76, a także Serwiusz gramatyk w komentarzu do Georgik - In Vergili Georgicon Libros, II, 121.
33
Pavo.Aldh., Aenigma 14, s. 10. Kilka ciekawostek na temat pawia Aldhelm musiał wyczytać u Izydora z Sewilli, Etymologiae 12, 7, 48. Wzorem autora Etymologii, biskup Sherborne wspominał m.in. niebutwiejące mięso tego barwnego i dumnego ptaka.34
Salamandra.Aldh., Aenigma15, s. 104.35
To wierzenie Aldhelm podawał najprawdopodobniej za Izydorem z Sewilli, Etymologiae 12, 4, 36. Przed Izydorem o właściwościach ognioodpornych salamandry pisał już Arystoteles w Historiaanimalium i Pliniusz Starszy w Naturalis Historia 10, 67. Bajeczne opowieści o zwierzętach były propagowane we wczesnym średniowieczu także za sprawą anonimowego dzieła o tytule Fizjolog. Przedstawiony w nim został świat przyrody w ujęciu symbolicznym i magicznym. Na temat salamandry czytamy co następuje: „Istnieje zwierzę zwane salamandrą. Fizjolog powiedział o niej, że kiedy wejdzie do ognistego pieca, w całym piecu gaśnie ogień, a kiedy wejdzie do paleniska w łaźni, ono gaśnie” . Por.
ryba36 i wreszcie tajemniczy mrówkolew37. Informacje o tym dziwnym zwie
rzęciu Aldhelm nabył najprawdopodobniej za sprawą wspomnianego już Izy
dora z Sewilli (ok. 560-636), który uważał, że jest ono co najmniej niebez
pieczne38. Mrówkolew pojawił się już w Septuagincie w postaci transkrypcji
hebrajskiego terminu „myrmekoleon”. Oznaczał zwierzę o dwoistej naturze,
które ginie, nie mogąc znaleźć dla siebie odpowiedniego pożywienia39. Staro
testamentalny mrówkolew stał się popularny w średniowieczu za sprawą ano
nimowego dziełka - Fizjolog, powstałego pomiędzy II i IV w. Dzieło to miało
ogromny wpływ na rozwój chrześcijańskiej symboliki przyrodniczej. Warto
wspomnieć, że Symfozjusz przywołał mrówkę w jednej ze swych zagadek40,
ale pozostał przy jej jednolitej naturze, bez baśniowych czy legendarnych ko
notacji.
Świat owadów u Aldhelma reprezentowany jest przez pszczołę41 i sza
rańczę42, którą Anglosas, czyniąc odniesienie do Księgi Wyjścia43, próbował
zakamuflować w postaci opisu jednej z biblijnych plag zagrażających ziemi.
Dalej pojawia się giez44, następnie zwierzę pokroju nartnika45, które zadziwia
ło Anglosasa swą zdolnością „niebanalnego” przemieszczania zarówno po wo
dzie, jak i lądzie, jest także i szerszeń46, przed którego „okrutnym oszczepem”
36
Luligo.Aldh., Aenigma 16, s. 104. Arcybiskup Sewilli użył terminu „lulligo” . „Lulligo. Tra- dunt in Oceano Mauretaniae, non procul a Lixo flumine, tantam multitudinem lulliginum evolare ex aqua ut etiam naves demergere possint”. Por. Isidorus Hispaliensis, Etymologiarum Libri Viginti 12, 6, 47, w: PL 82, 456.37
Myrmicoleon.Aldh., Aenigma 18, s. 105.38
Izydor podawał ciekawą historyjkę na temat mrówkolwa. Jego zdaniem zwierzę to należało klasyfikować jako niebezpieczne. Ukrywało się w kurzu i atakowało mrówki niosące zapasy. Dla innych zwierząt mógł być tylko mrówką, ale dla mrówek miał niestety postać lwa. Por. Isidorus Hispaliensis,Etymologiarum Libri Viginti12, 3, 10, w: PL 82, 441-442. „Formicoleon ob hoc vocatus, quia est vel formicarum leo vel certe formica pariter et leo. Est enim animal parvum formicis satis infestum, quod se in pulvere abscondit, et formicas frumenta gestantes interficit. Proinde autem leo et formica vocatur, quia aliis animalibus ut formica est, formicis autem ut leo est” .
39
K. Jażdżewska, w: Fizjolog,s. 42.40
Zob. Symphosius, Aenigma 22,CCSL, CXXXIII A, ed. Fr. Glorie, Turnholti 1968, s. 643.41
Apis. Aldh., Aenigma 20, s. 106. U Izydora jej opis znajdziemy w Etymologiae 12, 8, 1. W Fizjologuprzedstawiona jest w rozdziale II, 12.42
Locusta.Aldh., Aenigma34, s. 112.43
Wj 10,5.44
Scnifes.Aldh., Aenigma36, s. 113. Por. u Izydora Etymologiae 12, 8, 14.45
Tippula.Aldh., Aenigma38, s. 114. O owadzie tym wspominał w IV w. Afrykańczyk Noniusz Marcellus w swym encyklopedycznym dziele De compendiosa doctrina. Kilka uwag na temat nartnika znajdziemy w księdze II zatytułowanej De honeste set nove dictis per litteras. Por. Noni MarcelliCompendiosa Doctrina: Emendavit et Adnotavit Lucianus Mueller, Bibliolife 2009, s. 264. Aldhelm musiał znać kompendium Marcellusa.
tłumy pierzchały w popłochu47. Przywołując insekty Aldhelm sięgnął do zu
pełnie nowatorskiej tematyki. Symfozjusz swego czytelnika zabawiał nieco
innymi stawonogami - molem książkowym48, muchą49 i wołkiem zbożo-
wym50.
Pośród ptaków, oprócz wspomnianego już pawia, na uwagę Aldhelma
zasłużył słowik51, którego przedstawił w nieco „brudnym kolorze”52; dalej
kogut53 „dzierżący na czubku głowy karbowany grzebień”54 ; bocian55 , które
go dziób - zgodnie z zagadkowym opisem - „pełnił rolę kołatki”56. Dalej
kolejno odnajdujemy enigmatycznego nocnego kruka57, jaskółkę58, orła59,
kruka60 i gołębicę61.
Bardzo zagadkowy jest wspomniany u Aldhelma nocny kruk, który nazy
wany bywa także ślepowronem. Jak zaznaczał w zagadce Anglosas, ptaka tego
cechował nocny tryb życia62. Warto nadmienić, że nycticorax pojawia się
w Wulgacie w Księdze Psalmów, a w tłumaczeniu uznawany jest za sowę63.
47
Agmina defugiunt iaculis exterrita diris.Por. Aldh., Enigma75, v. 10, s. 131.48
Tinea.Symphosius, Aenigma16, CCSL, s. 637.49
Musca.Symphosius, Aenigma23, CCSL, s. 644.50
Curculio.Symphosius, Aenigma24, CCSL, s. 645.51
Acalantida. Aldh., Aenigma 22, s. 106-107. U Wergiliusza w III księdze Georgikw wersie 338 odnajdujemy ornitologiczne określenie „acalantida”. Zofia Abramowiczówna w komentarzu doGeorgikinformuje, idąc za komentatorem Wergiliusza - Serwiuszem, że ptak o nazwie - acalantida - uważany był przez niektórych za szczygła. Jednak z całą pewnością chodzi tutaj o słowika, który jako jedyny ptak śpiewa po zachodzie słońca i w takich okolicznościach właśnie opisał go Wergiliusz. Por. Z. Abramowiczówna, w: Wergiliusz. Bukoliki i Georgiki,Wrocław 2006, s. 125.
52
v. 3: „Spurca colore [...]”.53
Gallus.Aldh., Aenigma26, s. 108.54
v. 5: „Serratas capitis gestans in vertice cristas” . W tym opisie Aldhelm musiał bazować naEneidzieWregiliusza. W księdze VI, 779 czytamy: „[...] geminae stant vertice cristae” .
55
Ciconia.Aldh., Aenigma31, s. 110.56
v. 3: „[...] nam faxo crepacula rostro”. Bociana odnajdujemy także pośród zagadek innego Anglosasa Euzebiusza, opata Wearmouth. Por. Aenigma56, CCSL, 103, s. 265.57
Nycticorax.Aldh., Aenigma35, s. 112.58
Hirundo.Aldh., Aenigma47, s. 117. W opisie zauważalne wpływy Wergiliusza, GeorgikiIV 306 i Pliniusza Naturalis HistoriaVIII, 98. Jaskółkę opiewał także w swych utworach Owidiusz. Zob.FastiI, 152 oraz Ars AmatoriaII 150.
59
A quila. Aldh., Aenigma 57, s. 123. Użyta przez Aldhelma symbolika w odniesieniu do orła nosi znamiona treści zawartych w Fizjologu I, 6. Anglosas zbudował zagadkę na kanwie biblijnego przesłania o odradzającej się młodości orła (Pwt. 14,17). Eliksirem prowadzącym do odzyskania na powrót młodzieńczej postury była dla ptaka ożywiająca kąpiel w źródle. Przy doborze środków wyrazu pomocny okazał się dla Aldhelma Wergiliusz, Georgica IV, 18 i jego określenie „liquidi fontes”. U Aldhelma jako „fontibus in liquidis”.60
Corbus.Aldh., Aenigma 63, s. 126. Opis zawiera ślady Seduliusza, Carmen paschaleI, 175 i Izydora, Etymologiae12, 7, 43.61
Columba.Aldh., Aenigma64, s. 12662
v. 3: „Raro me quisquam cernet sub luce serena” .W poetyckim świecie wodnych zwierząt Aldhelma pojawiają się rak
64,
pijawka
65i ryba
66. Anglosaski enigmatograf w opisie raka przypomniał, że
starożytni Rzymianie określali go terminem nepa
67.
Treścią enigm biskupa Sherborn stał się także bóbr
68i łasica
69. W aluzyj
nym opisie, pierwsze ze zwierząt, to „wojowniczy nurek”, który szczękami
porównanymi do „haczykowatych toporów”
70, powala grube pnie drzew. Jego
pożywienie stanowi „szorstkie łyko i gorzka kora”
71. Natomiast łasica to zwie
rzę, które według prastarego poglądu rodzi swe młode przez uszy
72.
W kolejnych zagadkach odsłaniają się przed nami „bezsenny” kot
73,
„uzbrojony” baran
74, „śpiący z otwartymi oczami” lew
75, wielbłąd ze swym
„straszliwym obciążeniem”
76, a także bojowy słoń
77, któremu „nie straszne
64
Cancer. Aldh., Aenigma37, s. 113. Wpływ EtymologiiIzydora z Sewilli, ks. 12, 6, 51.65
Sanguisuga.Aldh., Aenigma43, s. 116. Izydor wymieniał pijawkę w ks. 12, 5, 3 Etymologii.66
Piscis. Aldh., Aenigma 71, s. 129. Zagadkę o rybie skomponował także Euzebiusz. Por.Aenigma40, w: CCSL, CXXXIII, s. 250.
67
V. 1: Nepa mihi nomen veteres dixere L atini [...]. Taką informację podawał też Noniusz Marcellus. Por. Noni Marcelli Compendiosa Doctrina: Emendavit et Adnotavit L ucianus Mueller,s. 209: „Nepam quidam cancrum putant [...]” .68
Castor. Aldh., Aenigma56, s. 122. Aldhelm z pewnością znał VIII księgę Historii naturalnej Pliniusza. Rozdział 109 tego dzieła poświęcony był bobrom. Dostrzegamy także wpływ Izydora. Por.Etymologiae12, 2, 21.
69
Mustela.Aldh., Aenigma82, s. 135.70
v. 4: „[...] securibus uncis” .71
v. 9: „Libris corrosis et cortice vescor amara”. „Gorzką korę” znajdujemy w VI Eklodze Wergiliusza, v. 62.72
v. 6: „Quin magis ex aure praegnantur viscere fetu”. W Fizjologu,którego fantastyczne przy powieści na temat zwierząt musiały mieć wpływ na naszego Anglosasa, czytamy: „Fizjolog powiedział o łasicy, że ma następującą właściwość. Jej gardziel pobiera nasienie od samca, gdy zaś łasica stanie się brzemienna, rodzi przez uszy” . Por. Fizjolog, s. 43. Izydor z Sewilli próbował negować bajeczną opo wieść w Etymologiach12, 3, 3.73
Muriceps,Aldh., Aenigma65, s. 127. „[...] conservans pervigil aedes”, v. 1. Opis kota zawiera wiele stylistycznych nawiązań do Georgiki EneidyWergiliusza.74
Aries.Aldh., Aenigma86, s. 137. „Sum namque armatus rugosis cornibus horrens, [...]”, v. 1.75
L eo. Aldh., Aenigma39, s. 114. „Dormio nam putalis, non claudens lumina, gemmis”, v. 6. O tej właściwości pisał Fizjolog - ks. III, 1, a później powtórzył j ą Izydor, Etymologiae12, 2, 3.76
Camellus. Aldh., Aenigma99, s. 145, v. 3: „Nunc onus horrendum reportant corpora gippi [■■■]” ■77
Elefans.Aldh., Aenigma96, s. 142. W zagadce nawiązania do Historii naturalnejPliniusza, ks. 8, 12. Anglosas mógł również znać geograficzne dzieło Soliniusza - Collectanea rerum memorabi-lium, pisarza rzymskiego żyjącego w III w. Soliniusz był przede wszystkim ekscerptorem, który trudnił
się sporządzaniem naukowych kompilacji. Bazował przede wszystkim na Pliniuszu Starszym, Pompo- niuszu Meli i Swetoniuszu. Dzieło, które stworzył zawierało opis przeróżnych osobliwości i ciekawostek geograficznych Italii, Germanii, Galii, Brytanii i Hiszpanii. Jego Zbiór rzeczy godnych pamięcicieszyło się ogromną popularnością u schyłku starożytności i w średniowieczu. (Por. Z. Stein, Solinius, w: A. Swiderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, s. 426). W rozdziale 20, 7 - wspomnianych
Collectanea rerum memorabilium - Soliniusz wymienia łosia żyjącego w Germanii. Informuje czytelni ka, że zwierzę to, na podobieństwo słonia, nie jest w stanie zgiąć stawów kolanowych i tym samym udać się w pozycji leżącej na spoczynek. Tę właściwość powtórzył Aldhelm w wersie 14 swojej zagadki.
okrutne pomruki Marsa”78. W szaradach dużo starszego Symfozjusza znajdu
jemy, jakby do kompletu, kość słoniową79, która choć trochę, w tym przypad
ku, może łączyć dwóch enigmatografów.
Tytuły dwóch kolejnych zagadek - Byczek8,0 i Maciora81 nasuwają także
pewną paralelę z pisarzem rzymskim. Ten stworzył enigmy zatytułowane
Byk81 i Wieprz83. Jednak ich treści i aluzje są zgoła odmienne od tych, których
użył Anglosas. W przypadku byka peryfrastyczność Symfozjusza polegała na
zastosowaniu aluzji mitologicznych84, Aldhelm skupił się na opisie potencjału
zwierzęcia85.
Dostrzegalna i ciekawa paralela zachodzi pomiędzy rzymską enigmą
- Cebula86, a anglosaską - Pokrzywa81. Aldhelm wykorzystał słowny para
doks, figurę retoryczną, którą można porównać do pleonazmu, taką którą
wcześniej zastosował jego mistrz Symfozjusz. Zagadka poświęcona cebuli roz
poczynała się od słów: Mordeo mordentes [...], czyli „dokuczam dokuczają
cym”, a w powstałym dwa wieki później utworze Pokrzywa czytamy: Torqueo
torquentes [...] - „dręczę dręczących”.
Rzymski zagadkopisarz w swych utworach powoływał się także na posta
ci mityczne. Oprócz wspomnianego już świętego byka, który uwiódł w XXXII
zagadce Pazyfae, napotykamy u niego dodatkowo feniksa88, centaura89 i kozę
Amalteję90, opiekunkę Zeusa. Z kolei Aldhelm, podążając tym samym mitycz
78
v. 6: „Cernere non pavidus didici trux murmura Martis” .79
Ebur. Symphosius, Aenigma49, CCSL, s. 670.80
luvencus.Aldh., 83, Aenigma83, s. 136. Zagadkę o tym samym tytule odnajdujemy w zbiorze Euzebiusza, Aenigma37, s. 247. Nicolas Howe tłumaczy „iuvencus” jako „steer”, co w języku angiel skim oznacza wykastrowanego byka w wieku około roku, brak tutaj lepszego polskiego odpowiednika do przetłumaczenia tego terminu. Por. N. Howe, Aldhelm ’s Enigmata and Isidorian Etymology, Anglo -Saxon England 14 (1985), s. 43. Enigmę o byku napisał także inny pisarz wywodzący się z anglosa skiego kręgu - Bonifacy. Musiał on być pod silnym wpływem Aldhelma, skoro jego utwór posiada bezpośrednie zapożyczenia z enigmy biskupa Shereborne. Por. Bonifatius, Aenigma 11, MGH, PoetaeI, s. 23.81
Scrofapraegnans.Aldh., Aenigma84, s. 136.82
Taurus.Symphosius, Aenigma32, CCSL, s. 653.83
Porcus.Symphosius, Aenigma36, CCSL, s. 657.84
Rzymski enigmatograf nawiązał do mitu o Pazyfae, żonie kreteńskiego króla Minosa, która zakochała się w świętym białym byku i urodziła potwora. Symfozjusz nazwał tytułowego byka „cudzo łożnikiem królewskim” . Por. Symphosius, Aenigma32, v. 1, CCSL, s. 653.85
Idzie za etymologicznym tropem Izydora, który zaproponował teorię, że miano „iuvencus” wzięło się od słowa „iuvare” - pomagać. Por. Isidor, Etymologiae 12, 1, 28.86
Cepa.Symphosius, Aenigma44, CCSL, s. 665.87
Urtica.Aldh., Aenigma46, s. 117. Zauważalny wpływ Izydora, Etymologiae17, 9, 44.88
Phoenix.Symphosius, Aenigma31, CCSL, s. 652.89
Centaurus.Symphosius, Aenigma39, CCSL, s. 660.nym tropem, w swych utworach zaszyfrował Minotaura91, jednorożca92, bazy
liszka93 i Scyllę94.
Świat roślin anglosaskiego pisarza reprezentują kolejno: pieprz, pokrzy
wa, krwawnik, heliotrop, cis, jabłoń, drzewo figowe, palma, dziki bez i ciemie-
rzyca czarna95. W opisie aromatycznego krwawnika Aldhelm nawiązał do Pli
niusza i przytoczonej przez niego łacińskiej nazwy tej byliny - milifolium96,
która wzięła się od tysiąca liści gęsto porastających łodygę. Pachnący heliotrop
z kolei odznaczał się korelacją ze słońcem, której zawdzięczał swą nazwę.
Drobne kwiaty wspomnianej rośliny budziły się do życia wraz ze wschodem
słońca97. Chcąc najtrafniej przybliżyć cis, Aldhelm opisuje go jako roślinę
wiecznie zieloną, której „gęstego odzienia” nie zdoła pozbawić swymi podmu
chami Circius, Boreasz czy nawet zimny Kaurus98. W zagadce o jabłoni czyta
my co następuje: „[...] to z mego powodu, podówczas, wzięła się przyczyna
91
Minotaurus.Aldh. Aenigma28, s. 109. Ostatni - 5 - wers zagadki paralelny z Etymologiami Izydora. Por. Etymologiae 11, 38. Jak zaznacza N. Howe, Aldhelm przy etymologicznej interpretacji imienia - Minotaur, powielił pewien dyskretny błąd hiszpańskiego encyklopedysty. W rzeczywistości bowiem wspomniane imię jest połączeniem słów Minos - król Krety, małżonek Pazyfae, tej która zrodziła dwukształtną bestię, ze słowem taurus- czyli byk. Anglosas za Izydorem zaś podaje, że termin Minotaur powstał z połączenia słów - człowiek i byk. Traktując tym samym przedrostek -minojako bardzo ogólnie odpowiednik, czy też synonim człowieka, a nie konkretnej postaci mitologicznej. Por. N. Howe, Aldhelm ’s , s. 42. Opis dwukształtnego potwora zawiera odniesienia do Eneidy Wergiliusza, VI, 22-25.92
Monocerus. Aldh., Aenigma 60, s. 124. W tytule użyte słówko proweniencji greckiej. Opis niezwykłych cech tego fantastycznego stworzenia, jak choćby ogromna siła i wyłączność na pokonywa nie słoni, powstał na kanwie Izydora - Etymologiae 12, 2, 12. Aldhelm wspomniał także o tzw. słabym punkcie jednorożca, którym jest dziewica mogąca zwabić go, uśpić i pokonać. Bajeczna opowieść o jednorożcu musiała rozprzestrzenić się we wczesnym średniowieczu m.in. za sprawą Fizjologa. Por. I, 22; IV, 13. Pliniusz Starszy opisał właściwości jednorożca w księdze 8, 21 Naturalis Historia.93
Basiliscus. Aldh., Aenigma 88, s. 138. U Izydora z Sewilli bazyliszek przedstawiony został w księdze 12, 4, 6. Wspomina o nim Pliniusz - Naturalis Historia18, 149 , a także FizjologIV, 5.94
Scylla. Aldh., Enigma 95, s. 142. Dostrzegalna inspiracja Owidiuszem - Metamorphoseon XIV, 58 oraz Wergiliuszem - EneidaIII 208, 668, 556.95
Zagadki przyrodnicze Aldhelma to kolejno: Piper40, s. 114; Urtica46, s. 117; Myrifyllon50, s. 119; Eliotropus51, s. 119-120; Taxus69, s. 128; Melarius76, s. 132; Ficulnea77, s. 12; Palma91, s. 139; Ebulus94, s. 141; Elleborus98, s. 144.96
Naturalis Historia24, 152: „Myriophyllon, quod nostril milifolium vocant, caulis est teneri, similis feniculo, plurimis foliis, unde et nomen accepit”. U Aldhelma Aenigma50, v. 2, s. 119: „Mille vocor viridi folium de cespite natum”. Anglosas podawał dalej drugie miano krwawnika łączące go z postacią Achillesa, v. 1: „Prorsus Achivorum lingua parter Latina [...]”. Nazwa systematyczna byliny to Achillea millefolium. Wierzono, iż Achilles znając działanie przeciwzapalne tej rośliny stosował ją na rany. Por. M. Nowiński, Dzieje upraw i roślin leczniczych,Warszawa 1983, s. 170.97
Cecha tej rośliny przytoczona za Izydorem z Sewilli. Por. Etymologiae17, 8, 87.98
Aenigma 69, v. 3-4, s. 128: „Tempore non ullo viduabor tegmine spisso, Circius et Boreas quamvis et flamina Chauri [...]” . Ostatni z wymienionych wiatrów, północno-zachodni Kaurus wspo mniany był przez Wergiliusza w Georgikach, III, 356: „[...] i świst lodowaty Kauru podmuchów [...]”; tłum. Z. Abramowiczówna, w: Wergiliusz, Bukoliki i Georgiki, s. 127.pradawnego grzechu, oddałam słodkie jabłka nieokrzesanym kolonom”99. Pal
ma daktylowa, dodając sobie zasłużonego splendoru, przedstawiła się jako
victrix, która rozsławia chwałę władców100.
Wszechświat i zjawiska przyrody stanowią wiążący temat trzeciej grupy
enigm Aldhelma. Pojawią się tutaj utwory, w których autor peryfrastycznie
opisał ziemię101, w iatr102, chmurę103, naturę104, tęczę105, księżyc106, gromadę
P lejad107, słońce108, m agnes109, w odę110, ogień111, gw iazdę A rktura112
i gwiazdę wieczorną113. Tę grupę wzbogacają także zagadki o bańce wod
nej114, źródle115 i iskrze116.
W metaforycznym kamuflażu Aldhelma ziemia zostaje nakreślona jako
altrix cunctorum111. Dalej przedstawia się wiatr. Ten próbując wywołać
trwo-99 Aenigma76, v. 3-4, s. 132: „Ex me tunc priscae processit causa ruinae, dulcia quae rudibus tradebam mala colonie”.
100 Aenigma91, v. 2-3, s. 139. Zagadka zainspirowana Izydorem, Etymologiae 17, 7, 1 i Pliniu szem Starszym, Naturalia Historia13, 30.
101 Terra.Aldh., Aenigma1, s. 99. U Euzebiusza odnajdujemy zagadkę o tym samym tytule. Por. Eusebius, Aenigma11, CCSL, s. 216.
102 Ventus.Aldh., Aenigma2, s. 99-100.
103 Nubes.Aldh., Aenigma3, s. 100. Zagadkę o chmurze pod wpływem Aldhelma napisał także Bonifacy, MGH, PoetaeI, s. 21.
104 Natura.Aldh., Aenigma4, s. 100. Dostrzegalna inspiracja EneidąWergiliusza, VI, 848.
105 Iris.Aldh., Aenigma5, s. 100.
106 Luna.Aldh., Aenigma6, s. 101. Zagadkę o księżycu skomponował także Euzebiusz, CCSL, s. 221.
107 Pliades.Aldh., Aenigma 8, s. 101-102. Lektura zagadki dowodzi, iż Aldhelm znał Plejady z opisu Izydora, por. Etymologiae3, 70, 13.
108 Salis. Aldh., Aenigma 19, s. 105. Słońce znalazło się także w zbiorze zagadek Euzebiusza, CCSL, s. 220.
109 Magnes ferrifer. Aenigma 25, s. 108. Inspiracje Aldhelma sięgały do Izydora z Sewilli,
Etymologiae16, 4, 1 i Pliniusza, Naturalia Historia37, 58-61.
110 Aqua. Aldh., Aenigma29, s. 109. Analogiczny utwór u Euzebiusza, CCSL, s. 233. Aldhelm oprócz enigmy o wodzie skomponował także utwór o źródle. Por. Fons,Aldh., Aenigma73, s. 130.
111 Ignis.Aldh., Aenigma44, s. 116. Zagadkę o ogniu odnajdujemy także u Tatwina, CCSL, 103, s. 200 oraz Euzebiusza, CCSL, s. 218.
112 Arcturus. Aldh., Aenigma 53, s. 120. Najjaśniejszą gwiazdę północy opisywał wcześniej Izydor w dziele De Natura Rerum A d Sisebestum Regem Liber 26, 3: „Arcturus est ille quem Latini Septentrionem dicunt, qui septem stellarum radiis fulgens, in seipso revolutus rotatur, qui ideo Plaustrum vocatur, quia in modum vehiculi vulvitur [■■■]”■
113 Vesper sidus. Aldh., Aenigma 58, s. 123. Wieczorną gwiazdę, widoczną nad horyzontem po zachodzie słońca, opisał Izydor w: De Natura Rerum A d Sisebestum Regem Liber26, 12.
114 Famfaluca. Aldh. Aenigma 62, s. 125. Opis bańki wodnej został zainspirowany retoryką wergiliańską. U Aldhelma: „[...] udo gurgite nantem [■■■]”, u Wergiliusza w EneidzieI, 118: „[■■■] nantes in gurgite vasto [■■■]” ■ „W bezmiarze kipieli [...] płynący”, tłum. Z. Kubiak, w: Wergiliusz, Eneida, Warszawa 1998, s. 50.
115 Fons.Aldh., Aenigma73, s. 130.
116 Scintilla.Aldh., Aenigma93, s. 140-141. Zagadka o iskrze u Tatwina, CCSL, s. 149.
gę, woła: „Jestem zdolny rozkruszyć dąb, dysponując straszliwymi siłami”118.
Chmura to „szafarz wilgoci”119, natura jest matką, bez której „nic by nie
zaistniało”120, księżyc zawiaduje „wolą mórz”121, słońce „lśni twarzą podobną
do popiołu”122, woda stanowi „trzeci żywioł”123, a ogień bierze swój początek
z „suchej podpałki, przez moment jest czymś na kształt jasnej gwiazdy, aż
wreszcie gaśnie pokonany w zgliszczach czarniejszych niż smoła”124.
Dość spory i zróżnicowany zbiór tworzą zagadki opisujące przedmioty
użytkowe. Tutaj tematem enigm stały się m.in. miech kowalski, dzięki które
mu, zgodnie z opisem Aldhelma, „możliwa jest sztuka ozdabiania skrzącego
się metalu”125. Dalej autor pytał o instrument, którego „wnętrzności wyrzucają
z siebie śpiew”126, prawidłowym i trafnym rozwiązaniem były organy. Kolejne
zagadki, w pośrednim opisie, przedstawiały: piłę „zgrzytającą ochrypłym szep
tem”127, wagę o „dwóch bliźniaczych szalach”128, tabliczkę do pisania, którą
„przeoruje żelazna ostroga rylca”129 oraz „nielękający się pocisków” pancerz130.
W szaradzie o garnku131 Aldhelm posłużył się takimi samymi epitetami,
które wcześniej w opisie tytułowej brązowej skrobaczki132, zostały użyte przez
118
Aenigma2, s. 100, v. 3-4. „Viribus horrisonis valeo confringere quercus [...]”.119
W zagadce Aldhelma mówi o sobie, to ja „mogłabym sprawić, żeby świat pokrył się wilgot nymi kroplami” . Por. Aenigma3, s. 100, v. 4.120
Aenigma4, s. 100, v. 1: „Crede mihi, res nulla manet sine me moderante [...]” .121
Aenigma6, s. 101, v. 1: „Nunc ego cum pelagi fatis communibus insto [...]” .122
Aenigma19, s. 105, v. 4: „Nam cineri facies nivibusque simillima nitet” .123
Aenigma29, s. 109, v. 6: „Tertia pars mundi mihi constat iure tenenda”.124
Aenigma44, s. 116, v. 2, 7, 8.125
Poalum,Aldh., Aenigma11, s. 102-10, v. 3: „Ars mea gemmatis dedit ornamenta metallis” .126
Barbita. Aldh., Aenigma 13, s. 103, v. 3: „Centenos tamen eructant mea viscera cantus” W zagadce 68 Aldhelm zaszyfrował inny instrument - trąbkę. Por. Salpix, Aldh., Aenigma68, s. 128: „Jestem wydrążona, a hałasem sprawiam, że podrywają się waleczne serca [...]” .127
L ima.Aldh., Aenigma 21, s. 106, v. 5: „[...] rauco cum murmure stridens” Środki wyrazu zastosowane przez Aldhelma zdają się nawiązywać do MetamorfozOwidiusza, ks. 13, 567: „At haec missum rauco cum murmure saxum morsibus insequitur” . Warkot, który wydaje piła został nakreślony po wpływem owidiańskiego opisu ujadającej królowej Hekabe.128
Trutina.Aldh., Aenigma 23, s. 107. Inspiracja encyklopedycznym opisem wagi biskupa Se willi, Etymologiae16, 25, 4.129
„Żelazna ostroga przeoruje rozkoszne oblicze deklinacjami”, por. Pugillares.Aldh., Aenigma 32, s. 111, v. 4. Tabliczka do pisania była bardzo popularnym motywem zagadki staroangielskiej. Odnajdu jem y ją w enigmie Tatwina, De membrano,CCSL, s. 172 i Euzebiusza De membranis,CCSL, s. 242.130
L orica.Aldh., Aenigma 33, s. 111. W innej części zbioru Aldhlema odnajdujemy korespon dującą ze wspomnianym pancerzem - tarczę. Por. Clipeus,Aldh., Aenigma 87, s. 137. Idąc tematycz nym tropem militariów zauważamy także szaradę poświęconą machinie wojennej - Fundibalum.Aldh.,Aenigma74, s. 131.
131
L ebes. Aldh., Aenigma 49, s. 119. Utwór rozpoczyna się od słów: „Horrida, curva, capax, putalis fabricata metallis [...]” . W zbiorze Aldhelma znajduje się także enigma dotycząca tzw. dwoja ków. Por. Cocuma duplex.Aldh., Aenigma54, s. 121.132
Strigilis aenea. Symphosius, Aenigma 87, CCSL, s. 708. Tu zagadkę otwierała następująca fraza: „Robea curva capa, alienis humida guttis [...]” .Symfozjusza. Natomiast przywołana w 52 enigmie świeca133, za sprawą bisku
pa Shereborne, znalazła się później także w zbiorze zagadek Euzebiusza134.
Jeszcze większą popularnością cieszył się utwór o piórze135, który zaraz po
Aldhelmie próbowali w aluzyjny sposób opisać inni Anglosasi - Tatwin136,
Bonifacy137 i Euzebiusz138.
W enigmach, oprócz wspomnianego już garnka, pojawiły się także inne
przybory kuchenne - sitko139, kadź na wino140 i szklany kielich141. Ten ostatni
w peryfrastycznym opisie stał się przedmiotem „pozostającym w intymnym
związku z człowieczymi ustam i”142.
Znamiona religijne noszą trzy spośród zagadek biskupa Sherborne, są to
kolejno: tabernakulum143, Lucyfer144 i Arka Przymierza145. Tabernakulum od
najdujemy pośród późniejszych zagadek Tatwina146, Arkę u Euzebiusza147.
Ostatnia grupa zagadek Aldhelma to ta, która poświęcona jest ludziom.
Bardzo ciekawa jest enigma o matce bliźniąt148, zainspirowana językiem Sym
fozjusza149. To idąc jego wzorem, Aldhelm zastosował kalambury o charakte
rze matematycznym. Pisał: „Mam sześcioro oczu i korzystam z takiej samej
ilości uszu, posiadam dziesięć palców razy sześć [...]”150. Natomiast enigma
Rzymianina odkrywała przed czytelnikiem następującą szaradę: „[...] m iałam
trzy dusze zamknięte w głębi, dwie się odłączyły, a trzecia prawie dopełniła
swego żywota”151.
Zagadka Aldhelma w historii literatury europejskiej to fenomen literacki.
Jacques Fantaine nazwał biskupa z Shereborne „najstarszym klasykiem
An-133
Candela.Aldh., Aenigma52, s. 120.134
De candela, CCSL, s. 238. Z kolei Bonifacy skomponował enigmę o lampie olejnej. Por. Bonifatius, De lucerna,MGH, PoetaeI, s. 23.135
Penna.Aldh., Aenigma59, s. 124.136
De penna.Tatuinus, Aenigma6, CCSL, s. 173.137
De penna.Bonifatius, Aenigma9, MGH, s. 22-23.138
De penna.Eusebius, Aenigma35, s. 245.139
Cribellus.Aldh., Aenigma67, s. 127.140
Cupa vinaria.Aldh., Aenigma78, s. 133.141
Calix vitreus.Aldh., Aenigma80, s. 134.142
Ibidem, v. 7-8: „[...] przydzielam pocałunki wargom - składając słodkie całusy ustom przy wierającym do mnie [...]” .143
Crismal.Aldh., Aenigma55, s. 122.144
L ucifer,Aldh., Aenigma80, s. 134.145
Arca L ibraria.Aldh., Aenigma89, s. 138.146
Por. Tatuinus, Aenigma12, CCSL, s. 179.147
Por. Eusebius, Aenigma33, CCSL, s. 243.148
Puerpera geminat enixa.Aldh., Aenigma90, s. 139.149
Mulier quae geminospariebat.Symphosius, Aenigma92, CCSL, s. 713.150
Ibidem, v. 1-2.glii”, który był jednocześnie świadkiem postępu dokonującego się w kulturze
wyspiarskiej
1 5 2. Twórczość Aldhelma reprezentuje początki formowania się
narodowej literatury anglosaskiej i, co najważniejsze, wnosi do niej cenne
impulsy. Stała się kanonem, na który powoływali się wszyscy najwięksi uczeni
Brytanii. I nie bez przyczyny, gdyż same tylko enigmy anglosaskiego mistrza
„zdradzają nadzwyczaj rozległą kulturę poetycką”
1 5 3. Uniwersalizm i ponad-
czasowość Aldhelma polegały na perfekcyjnej umiejętności łączenia treści świę
tych ze świeckimi. Niepowtarzalne zagadki zdradzają wolność ducha kluczącego
pomiędzy tradycją anglosaską, rzymską, irlandzką, a także wizygocką
1 5 4.
Wykaz skrótów:
C C S L 133 - Corpus Christianorum, Series Latina.
P L - Patrologiae cursus completus. Series Latina, ed. J.P. M ig n e , P a ris 1 8 4 4 -1 8 5 5 .
M G H , Auct. Ant, 15 - A u c to r e s a n tiq u is s im i, M onum enta Germaniae historica inde ab anno Christi quingentesimo usque ad annum m illesimum et quingentesimum, ed. S o cie ta s A p e - rie n d is F o n tib u s R e ru m G e rm a n ic a ru m M e d ii A e v i.
M G H , P oetae I - P oeta e L a t in i a e v i C a r o lin i I, M onum enta Germaniae historica inde ab anno Christi quingentesimo usque ad annum m illesimum et quingentesimum, ed. S o cie ta s A p e - rie n d is F o n tib u s R e ru m G e rm a n ic a ru m M e d ii A e v i.
THE GLOSS TO THE ALDHELM OF SHERBORN RIDDLES
і (SUMMARY) і
T h o u g h th e L a t in la n g u a g e a p p e a re d o n B r it is h Is la n d i n c o m m o n w it h R o m a n In v a s io n , e x a c tly a fte r 55 A D , y e t h is re a l p o p u la r iz a tio n h a d b e c o m e u n t i l a fte r 5 9 7 A D , in w h ic h th e R o m a n s m is s io n a ry gets to th e A n g lo - S a x o n C a n te rb u ry a n d s ta rte d g re a t e v a n g e liz a tio n o n th is la n d s . T h e B r it is h C le rg y a n d A r is to c r a c y w e re v e r y q u ic k ly m a s te re d th e a rca n a o f L a t in la n g u a g e w h ic h i n th is d a ys w a s a s y n o n y m o f a c u ltu re a n d a im p e r ia l tra d itio n s . A n g lo - S a x o n lik e a n y a n o th e r n a tio n m a n a g e d to s u b o rd in a te to th e m s e lv e s th e C h u rc h la n g u a g e a n d n o t re s ig n a t th e sam e tim e a b o u t an o ld tr a d itio n s a n d fo n d n e s s . R e m a rk a b le t h in g is th a t th e a n g lo -s a x o n lite ra tu re w a s c re a tin g o n th e s p u r o f th e th re e a b n o r m a lly v a lu a b le in s p ir a tio n so u rce - th e R o m a n , Ir is h a n d n a tiv in flu e n c e - s e ttle d in C e ltic c u ltu re . C re a tiv e n e s s o f a n A d h e lm w h o w a s w r it in g a b o u t V I I a n d V I I I A D w a s p e r fe c tly m ir r o r e d th e c o lo u r o f m e d ie v a l c u ltu re o f B r it is h Is la n d . H is co rp u s o f a h u n d re d rid d le s d is p la y o v e r th e re a d e r u n p re c e d e n te d i n e a rly m id d le ages u n iv e rs a l. I n S h e rb o rn e b is h o p e n ig m a s w e c a n f i n d a n I r is h b o ld n e s s w h ic h d id n ’t w a n t to f ig h t w i t h th e G re e k a n d R o m a n p a g a n is m b u t o n th e c o n tra r y i t fo s te r an a d v a n c e m e n t o f C h ris tia n la t in c u ltu re . I n rid d le s w e c a n f i n d a n I r is h c u ltu re as w e ll w h ic h c h e ris h th e b a r d tra d itio n , a tta c h e d a tte n tio n to
152 J. Fontain e, Chrześcijańska literatura łacińska, tłu m . J. S łom ka, T a rn ó w 1997, s. 193. 153 Ib id e m .
art o f w ord and found an likes in that w hat is m annerism and vivid. A nd finally the R om an culture along w ith latin alphabet and m onastery scholarship contribute to final com bined all o f drifts form ing the original w riting o f Adhelm.
EINE GLOSSE ZU DEN RÄTSELN VOM ALDHELM
VON SHERBORN
1 (ZUSAMMENFASSUNG) i 1
Latein erschien in Großbritannien schon m it der röm ischen Invasion, also nach dem Jahre 55. Jedoch erst seit dem Jahre 597, als röm ische M issionäre nach angelsächsischen Canterbury kam en und eine große A ktion der Christianisierung begannen, fing diese Sprache echt populär zu sein an. D ie G eistlichen und A dligen von G roßbritannien beherrschten sehr schnell G eheimnisse der lateinischen Sprache, die gleichzeitig ein Synonym der kaiserlichen K ultur und Tradition bedeutete. Die Angelsachsen, w ie kein anderes Volk, konnten sich, ohne Verzicht a u f ihre früheren Traditionen und Vorlieben, die Kirchensprache unterstellen. M an soll unterstreichen, dass die angelsächsische Literatur sich unter dem Einfluss von drei sehr w ichtigen Inspirationsquellen - röm ischen, irischen und einheim ischen - gestaltete. Diese Einflüsse stamm ten von der keltischen Kultur. D ie Tätigkeit von Aldhelm , um die Wende des 7. zum 8. Jahrhundert, w iderspiegelt ganz gut die Stimmung der frühm ittelalterlichen literarischen K ultur von Großbritannien. Seine Sam m lung von hundert Rätseln stellt dem Leser einen im Frühm ittelalter kaum getroffenen U niversali smus vor. In den Ä nigm en von B ischof Sherborne findet m an einen irischen Mut, der das grie chisch-röm ische H eidentum nicht bekäm pfte, sondern um gekehrt führte zur Entw icklung der fort geschrittenen christlichen lateinischen Kultur. In den Rätseln findet m an auch eine keltische K ul tur, die eine Tradition von Barden pflegte, achtete a u f die W ortkunst und lobte den M anierismus und Farbenreichtum. Endlich führte auch die röm ische K ultur m it dem lateinischen A lphabet und der klösterlichen Gelehrsam keit zur endgültigen Verbindung von allen M otiven, die die eigenartige Schriftstellerei von A ldhelm bildeten.
