Fr. Kruk
Województwo rzeszowskie
Ochrona Zabytków 6/4 (23), 240-244
K R O N I K A
PRACE KONSERWATORSKIEWOJEWÓDZTWO RZESZOWSKIE I. Z a g a d n i e n i a u r b a n i s t y c z n e .
B i e c z . W związku z opracow yw aniem projektu odbudowy ratusza oraz planu upo rządkowania zabudowy rynku przystąpiono
do opracowania projektu planu zagospo darowania przestrzennego m. Biecza. Wy łoniła się przy tym konieczność zaprojekto wania nowej drogi tranzytowej, która by om ijała stare miasto. W ysunięte zostały dwie koncepcje: 1. na północ od m iasta przez tereny pagórkowate, co pociągałoby za sobą konieczność w ykonania w iaduktów oraz w ielkich robót niw elacyjnych, 2. na południe u stóp wzgórza, na którym znaj duje się miasto, co jednak w ym aga prze sunięcia linii kolejowej Jasło — Stróże. Sprawa ta jest nadal przedm iotem studiów.
Projekt opracowany jest przez Pracownie K onserwacji Zabytków — Zakład w W ar szawie, łącznie z projektem konserw ator skim rekonstrukcji m urów obronnych.
Ryc. 292. Biecz, pow. gorlicki — widok ogólny.
Ryc. 293. Biecz, pow. gorlicki — w idok z w ieży ratuszowej na kolegiatę.
J a r o s ł a w . D zielnica staromfejska tw o rząca w ielkie skupisko dom ów późnorene- sansowych o bardzo ciekaw ym układzie jest zagrożona ruiną. Pow odem tego są podziemne chodniki, wydrążone w XVI i XVII w. w lessie, który tworzy tutaj po kład o głęb. ok. 35 m. Poza tym w czasie ostatniej w ojny wyburzono w ielką ilość ofi cyn i przybudówek bez zabezpieczenia tere nu, co spowodowało, że wody opadowe prze- przedostały się do piw nic i podm yły funda m enty. Na skutek starań m iejscowych czynników M inisterstwo Gospodarki Ko m unalnej przyznało kredyty na inw entary zację dzielnicy starom iejskiej. Pracę tę wykonuje Zakład Architektury Polskiej Politechniki W arszawskiej; zinwentaryzo wano 17 budynków oraz przystąpiono do w ykonania planu całej dzielnicy. Dalsze prace przewidziane są na r. 1954. Na pod staw ie inw entaryzacji oraz opisu technicz nego będzie można przystąpić do opraco wania planu zabezpieczenia całego miasta. Dla Jasła, Rzeszowa i Przemyśla opra cowuje się projekt zagospodarowania prze strzennego, z których plan Rzeszowa jest ukończony, pozostałe są w trakcie studiów.
P r z e m y ś l — r e k o n s t r u k c j a p o d c i e n i w R y n k u . Pierw szą fazą robót objęto budynki Rynek 14— 19. Wyburzono ściany działowe, wyrów nano poziom przez częściow e obniżenie lub nadsypanie ciągu podcieniowego, wzm ocniono mury p iw niczne. Dalsze roboty wstrzym ano z p o wodu konieczności obserwacji murów.
Na terenie woj. rzeszow skiego w ostat nich czasach zaistniał szkodliw y, z punktu widzenia urbanistycznego, fakt likw idow a nia rynków jako placów targowych i urzą dzania na nich skwerów i kwietników.
II. Z a m k i , p a ł a c e , d w o r y , k a m i e n i c e .
S z y m b a r k — r e n e s a n s o w y d w ó r o b r o n n y ; Obiekt ten niezam ieszkały od początku X IX w. jest poddany konserw acji od 1949 r. W latach 1951/3 zabezpieczono wzgórze, na którym stoi dwór, od podm y w ania przez rzekę Ropę za pomocą muru oporowego długości około 230 m. N astę pnie wzm ocniono podłoże przez w ykona n ie 19-u zastrzyków cem entowych, w k ła dając w otwory szyny kolejowe, przez co w ytworzona została konstrukcja palowa. G łowice pali zostały połączone wieńcem żel betowym spinającym fundam enty. W trak cie tych robót spięto cały budynek kotw a
mi zewnętrznym i, obecnie zakłada się kot w y stałe oraz stropy „Kleina“. Dwór po zabezpieczeniu i doprowadzeniu do stanu surowego zostanie przejęty przez P.T.T.K. na punkt turystyczny.
N a r o 1—p a i а с z 1786 r. wybudowany na planie podkowy, zniszczony w 1946 r. w czasie działalności ukraińsko-faszystow - skich band dyw ersyjnych jest odbudo w yw any od r. 1951. W ciągu 2-ch lat od gruzowano budynek, przemurowano spęka ne i nadwyrężone ściany, założono na koronie m urów w ieniec żelbetowy, pokryto dachami pawilon głów ny i jeden boczny.
K r a s i c z y n — z a m e k . Obiekt ten, przejęty przez Wojew. Zw. Gmin. Spół. „Samopomoc Chłopska“ w Rzeszowie na Ośrodek Szkolenia Kadr Spółdzielczych jest odbudowywany od r. 1951. Wykonano w tym czasie w skrzydle zachodnim stropy „Ackermanna“, założono nową instalację elektryczną i w odno-kanalizacyjną oraz odnowiono w nętrze skrzydła północnego. Z kredytów M. K. i S. pokryto kaplicę now ym dachem gontowym.
S a n o k — z a m e k . Zrekonstruowano na podstaw ie zachowanych fragm entów dwa okna renesansow e oraz wzm ocniono wzgórze, na którym stoi zam ek przez za betonow anie w yrw .
B i e c z — r a t u s z . W ramach projektu rozbudowy ratusza i adaptacji do potrzeb Prezydium M.R.N. wybudowano w stanie surow ym klatkę schodową po rozebraniu dobudówki austriackiej pochodzącej z pocz. X IX w. W latach 1950— 53 w ykonano nowy hełm na w ieży ratuszowej. Poprzedni, po chodzący z 1709 r. spłonął w 1904 r. i od budowany został na podstawie posiada nych fotografii. H ełm wysokości 13 m. został pokryty podwójnie gontem im pregnowanym , z w yjątkiem daszku nad latarnią, który pokryto blachą m iedzia ną. Całość ma znaczną wysokość, sama bowiem wieża ma w ys. 40 m. Dalsza od budowa ratusza będzie prowadzona z kre d ytów Prezydium Rady M inistrów — Ze spół II wg projektu opracowywanego przez Pracownie Konserwacji Zabytków w War szawie.
B i e c z — B a s z t a K a t o w s k a . Praca nad konserw acją tej baszty — patrz wzmianka na str. 244.
J a r o s ł a w — d o m p o d c i e n i o w y R y n e k 15. Jedyny zachowany budynek o typowej dla Jarosławia zabudowie, po siadający podcienia i „wiatę“ (wewnętrzny dziedziniec). W latach 1951—53 wzm ocnio no fundam enty przez wybudow anie łęków na ław ach żelbetow ych, przemurowano ściany w ew nętrzne i sklepienia, obniżono ścianę ogniową o około 6-iu metrów, przez co odsłonięto utopioną w dachach latarnię nad „wiatą“. Obecnie budynek przejęty
Ryc. 294. Szymbark, pow. gorlicki — dwór obronny. Widok od strony rzeki Ropy.
Stan z r. 1951.
Ryc. 295. Szymbark, pow. gorlicki —• fra gment baszty w czasie prac konserwator
skich w 1951 r.
Ryc. 296. Krasiczyn, pow. przem yski — zamek. Stan z 1943 r.
Ryc. 297. Biecz, pow. gorlicki — w ieża ratuszowa przed konserwacją.
Ryc. 298. Biecz, pow. gorlicki — wieża ratuszow a po konserwacji w 1. 1950—53.
przez Przedsiębiorstwo Skupu Surowców W łókienniczych jest nadal odbudowywany z kredytów w łasnych użytkownika.
Celem zestrojenia fasad odbudow yw a nych d o m ó w p o d c i e n i o w y c h Rynek 13, 14 i 15 z całością Rynku opracowano projekt odbudowy całego Rynku opierając się na ikonografii przedstawiającej rynek po ostatniej przebudowie tj. z początkiem X IX w ieku, kiedy zburzono podcienia po zostaw iając je jedynie przy 4-ch budyn kach.
J a r o s ł a w — d o m O r s e t t i c h . Do tychczas dokonano jedynie odgruzowania
piwnic, niw elację dziedzińca, instalację elektryczną w parterze i w piw nicach oraz instalację w odno-kanalizacyjną w całym budynku.
G o r l i c e — d o m ul . W ą s k a 11. Parterowy budynek składający się z sieni oraz 2 izb pokrytych sklepieniam i klasztor nym i z lunetami, zdew astow any w czasie w ojny został odnowiony przez odm alowa nie wnętrz, w ybudow anie pieców oraz za łożenie nowej stolarki. Obecnie m ieści się tam P.T.T.K.
G o r l i c e — k a m i e n i c a e m p i r o w a , pl. Armii Czerwonej nr 6. W ramach przeprowadzonego z kredytów konserw ator skich remontu kapitalnego odnowiono fa sadę od strony Rynku przywracając dawny wygląd na podstawie fotografii sprzed 1914 r.
III.
B u d o w n i c t w o s a k r a l n e .
B i e c z — k o l e g i a t a . W ostatnim cza sie ukazały się ponow ne pęknięcia pionowe fasady zachodniej. Jak z tego w ynika pro ces zachodzący w fundamentach, a który kilkadziesiąt lat temu usiłow ano zaham o w ać, jest nadal w toku. Wobec tego przed sięw zięto badania gruntu i fundam entów celem ustalenia przyczyn i powzięcia sku tecznych środków zaradczych. Prace ba dawcze jeszcze nie ukończone.
R z e s z ó w — d u ż a s y n a g o g a po chodząca z 1685 roku, jeden z nielicznych zabytków w m ieście, została w r. 1944 przez cofających się okupantów spalona; uległ w tedy zniszczeniu w spaniały ołtarz (szafa na rodały) arcydzieło sztuki kamieniarskiej z X V II wieku. Poniew aż brak kredytów na odbudowę powodow ał pogorszenie się stanu budynku z roku na rok, Miejska Rada Narodowa w ysunęła projekt zburze nia synagogi, jednakże zdołano obiekt ten wprowadzić do Planu Inw estycyjnego prze w idując odbudowę i adaptację na salę od- czytow o-w ystaw ow ą, której brak w Rze szowie daje się dotkliw ie odczuwać. Do tychczas wykonano odgruzowanie całego budynku oraz w ykonano w ew nętrzne rusz towania. N iestety Przedsiębiorstwo Budow lane (Z.B.M.) uchylało się od podjęcia
robót, a naw et w skazanie przez konserw a tora podw ykonaw stw a nie ruszyło tej sprawy z m iejsca.
R z e s z ó w — m a ł a s y n a g o g a . Wobec późnego dostarczenia dokumentacji technicznej, roboty rozpoczęto dopiero w październiku 1953 r. W tym czasie roze brano do parteru, pochodzącą z 1903 r., dobudówkę od strony zachodniej, podbito fundam enty pod dobudówkę od strony po łudniowej, uzyskując przez to pom ieszcze nie dla kotłowni i urządzeń sanitarnych. Dalsze prace w toku; obiekt przewidziany na siedzibę Zarządu Okręgowego P.T.T.K.
IV. B u d o w n i c t w o d r e w n i a n e Ze względu na trudności w w ykonaw stw ie objęto akcją jedynie b u d y n e k p o d c i e n i o w y w K o ł a c z y c a c h . Wzmocniono ściany w budynku oraz usta wiono nową w ięźbę dachową. Poza tym wykonano inw entaryzację jednego dworu, sześciu cerkwi i ośm iu kościółków.
V. Z a b y t k i r u c h o m e . Odrestaurowano następujące zabytki m a larstwa ściennego i stalugowego: K r o s n o — kościół parafialny. O b r a z y ; a) Kazi mierz Jagiellończyk, b) Zabójstwo św. S ta nisław a Szczepanowskiego, c) Niew iasta jadąca na smoku do piekła, d) W niebo wzięcie, e) M. B. Mansjonarska, f) św. Jerzy, g) Memento mori (szlachta ucztująca).
S z a l o w a — kościół par. — drewniany. Konserwacja p o l i c h r o m i i i o ł t a r z y — odnow ienie całego kościoła.
P o ł o m i a — t r y p t y k g o t y c k i z końca XV w.; roboty w toku.
B i n a r o w a — kościół par. Odnowie nie p o l i c h r o m i i prezbiterium.
D u b i e c k o — konserwacja o b r a z u Mirysa przedstawiającego rodzinę Ign. Kra sickiego. Po odnowieniu obraz przekazano z d. kościoła do Muzeum Diecezjalnego.
T r z c i a n a , pow. rzeszowski — o ł t a r z e r e n e s a n s o w e . W neogotyckim kościele paraf, znajdują się dwa renesan sow e ołtarze z I połowy XVII w., pocho dzące z innych kościołów, prawdopodobnie zakupione przez parafię w czasie kasaty józefińskiej. Z kredytów parafii odnowiono ołtarz św. A nny Samotrzeciej. W czasie robót odkryto predellę, przedstawiającą scenę Narodzin P. Marii. Obraz ten w zbu dza zainteresow anie z tego powodu, że znajdują się na nim herby U niwersytetu Jagiellońskiego, co wskazuje, że fundato rem jego był któryś z profesorów W szech nicy Krakowskiej.
B i e c z — K o l e g i a t a . Przeprowadzo no konserwację stalli renesansowych pod chórem m uzycznym oraz barokowych w prezbiterium. Poza tym wykonano
gazo-Ryc. 299. Narol, pow. lubaczowski — e le wacja frontowa pałacu po odbudowie
w ięźby dachowej. Stan z r. 1952.
Ryc. 300. Sanok — fragment zamku ze zrekonstruowanymi oknami renesanso
Ryc. 301. Jarosław — kam ienica Rynek 15 w czasie robót konserwatorskich
w 1952 r.
VI. P r a c e w y k o p a l i s k o w e . Archeologiczne prace ratownicze na gro dzisku w W ietrznie-Bóbrce, pow. Krosno prowadzono w latach 1951—53. W wyniku badań odkryto cztery niepełne pierścienie w ałów okalających naturalne wzniesienie, na którym ulokow ane jest grodzisko. Wały charakteryzow ały się konstrukcjami drew - niano-ziem nym i, podstawowym materiałem był łupek m enilitow y. Wewnątrz grodziska na m ajdanie stwierdzono w arstw ę w czes nośredniow ieczną (XI—X II w.) zawiera jącą m ateriał ceramiczny, narzędzia i w y roby m etalowe.
Fr. K r u k .
w anie całego kościoła oraz odczyszczono ołtarz główny.
R z e s z ó w —z e g a i* z 1704 r. na w ieży gim nazjalnej, jedyny na terenie W ojewódz tw a okaz sztuki kowalskiej, zepsuty od 40 lat został uruchomiony, jedynie brak dzw o nów do sygnałów dźwiękowych.
Ryc. 302. Biecz, pow. gorlicki — w ieża Katowska. Stan z 1951 r.
Ryc. 303. Biecz, pow. gorlicki — w ieża Katowska. Spód w ieży w czasie remontu
w 1951 r.
PRACE KONSERWATORSKIE PRZY WIEŻY KATOWSKIEJ W BIECZU.
Baszta katow ska położona na zachodnim krańcu m iasta tuż przy drodze, wiodącej do Gorlic, należała prawdopodobnie do system u obronnego przy d. bramie m iej skiej. Przy niej, od północy dostawiony jest 16-towieczny budynek t. zw. katowni, o 2-ch kondygnacjach, z parterem sklepio nym. Od zachodu prowadzi do głębi bu dynku brama sklepiona obniżająca się do poziomu piwnic. Obecna droga przeprowa dzona jest na w ysokim do 1,50 m nasypie. Wody opadowe z drogi i najbliższej oko licy spływ ały ku pobliskiej skarpie, czę ściow o przenikając w glebę i powodując spłukanie wierzchnich w arstw gleby na skarpie, b. spadzistej i zaczynającej się około 1 m od baszty.
MUFy okrągłej baszty w zniesione są z piaskowca m iejscowego łupanego w pła skie, nieregularne bryły, łączone zaprawą wapienną. Kształt baszty jest beczkowaty, ściany m ają n iew iele otworów okiennych. D ostęp do baszty istniał przez 3 wejścia: jedno od zachodu, umieszczone tuż przy daw nym murze m iejskim, z którego za chow ały się fundam enty, prowadziło do najniższej kondygnacji. Do tego poziomu można dojść jeszcze przez furtę, umiesz czoną od północy tuż przy ścianie d. ka towni. Trzecie drzwi wreszcie, wiodące na drugą kondygnację dostępne są z zewnątrz schodami, umieszczonym i w grubości muru zachodniej ściany katowni, wiodącymi spod sklepionego wjazdu do piwnic kato w ni.
Prawdopodobnie już w końcu XVIII w. w ieża katow ska przeznaczona została na cele gospodarcze. Długotrwałe zaniedbanie oraz za m ały w ystęp okapu dachu prowizo rycznego spowodowały, iż woda opadowa w ypłuk iw ała zaprawę a zamarzając zimą spowodow ała rozw arstw ienie ścian w po łow ie w ysokości na głębokość do 1/3 gru bości ściany. Stropy wewnętrzne,
