Lesiak, Krzysztof; Mróz, Janusz
Prace konserwatorskie przy XVII-wiecznym pacyfikale z bazyliki w Bielsku Podlaskim
"Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego", 4, 1998, s. 143-149
Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma
Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
1. Pacyfik'}! z bazyliki pw. Narodzenia NMP i Sw. Mikołaja w Bielsku Podlaskim, strona frontowa przed konserwacją.
Pax from the basilica of the Nativity of the Holy Virgin Mary and St. Nicholas in Bielsk Podlaski, front side prior to conservation.
Fot. Krzysztof Lesiak, 1997
2. Pacyfikał - odwrocie przed konserwacją.
Pax - rear prtor to conservation.
Fot. Krzysztof Lesiak, 1997
MATERIAŁY
KRZYSZTOF LESIAK, JANUSZ MRÓZ Warszawa
Prace konserwatorskie
przy XVII-wiecznym pacyfikale z bazyliki w Bielsku Podlaskim
W końcu lipca ub. roku proboszcz parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim, ks. dr Ludwik Olszewski przekazał do warszawskiej pracowni konserwatorskiej srebrny XVII-wieczny relikwiarz. Fakt ten uzgodniony był z białostocką Państwową Służbą Ochrony Zabytków, która
zaplanowała sfinansowanie prac przy cennym obiekcie. Stan relikwiarza w pełni uzasadniał konieczność przeprowadzenia konserwacji. Prace konserwatorskie przy pacyfikale wykonali Krzysztof Lesiak i Janusz Mróz, złocenie oraz chromia- nowanie - pracownia dra Sławomira Safarzyńskiego.
Relikwiarz wykonano w formie krzyża, którego podstawą jest wysoka, owalna stopa. Płaszcz i tuleja poprzez trybowanie uzyskały dekorację kwiatowo-
owocową. Przyozdobione zostały też liśćmi akantu. Na wybrzuszeniu stopy cztery kartusze oddzielone zostały od siebie uskrzydlonymi główkami aniołów.
W trzech kartuszach pokazano narzędzia Męki Pańskiej, w czwartym biskupa w półpostaci z pastorałem i ewangelią.
Stopę od nodusa oddziela element z czterech półwałków nakrytych tale- rzykiem oraz odwróconego wazonu z wylewem zakończonym profilowaną kryzą.
Kształt wazonu posiada również nodus dekorowany małżowinami
i głów karni puttów.
Formą wieńczącą jest krzyż z przynitowaną figurką Ukrzyżowanego Jezu- sa. Nad figurą umieszczono titulus z napisem INRI. Końce ran1ion krzyża udeko- rowano romboidalnymi rozetkami oraz ażurowymi uszakmni, boki obwiedziono
taśmą z ornamenteIn krzyżykowym. Rewers krzyża ozdobiono analogicznie jak awers, z tym że w transepcie wykonano okrągłe, oszklone okienko dla ulnieszcze- nia relikwii.
143
3. Pacyfikał -wnętrze stopy przed konserwacją.
Pax - interior of foot pnor to conservation.
Fot. Krzysztof Lesiak, 1997 5. Pacyfikał -wnętrze stopy w trakcie konserwacji.
Pax - interior of foot during conservation.
Fot. Krzysztof Lcsiak, 1997
4. Pacyfi.kał -naprawa ramjon krzyża
dokonana w celu ich połączenia
stan przed konserwacją.
Pax - repair of arms of the cross for the purpose of linking them, state prior to conservation.
Fot. Krzysztof Lcsiak, 1997
6. Pacyfikał - napis z 1761 r. we wnętrzu
szyi stopy.
Pax - inscription from 1761 inside the stem of the foot. Fot. Krzysztof Lesiak, 1997 7. Pacyfikał -wnętrze stopy po konserwacji.
Pax - interior of foot after conservation.
Fot. Krzysztof Lesiak, 1997
8. Pacyfikał -fragment stopy po konserwacji.
Pax - fragment of foot after conservation.
Fot. Krzysztof Lesiak, 1997
~
i
9. Pacyfikał - strona frontowa po konserwacji.
Pax - front after conservation. 10. Pacyfikał - odwrocie po konserwacji.
Pax - rear after conservation.
Fot. Krzysztof Lesiak, 1997 Fot. Krzysztof Lesiak, 1997
146
Prace konserwalorskie ...
Frontowa strona krzyża, nodus i perizonium Chrystusa zostały pozłocone.
Pacyfikał o wYlniarach: wysokość - 82 cm, szerokość ramion - 34 cm, sto- pa: długość - 34 Cln, szerokość - 24 cm składa się z trzech zespołów elementów srebrnych, pochodzących z różnych okresów.
Stopa powstała w 1691 roku z fundacji "Hyacyntusa Bolko", czego dowo- dem jest grawerowana inskrypcja na wewnętrznej stronie kryzy stopy:
[E]FFIGIEM HANC HYACINTHVS BOLKO CANO. V ARS. SVIS[ET]
ECCLESIJE SV JE BIELSCENSIS SVMPTIBVS PRIMITVS FIERI POSTEA NICOLAVS TOMISLAWSK[I] CAN. ITIDEM VARS.
SIMILIBVS IMPENSIS AMPLIARI CV[R]A VIT ANNO DOMINI 1691
Cechy formalne krzyża, pasji oraz nodusa skłaniają do twierdzenia, że po-
chodzą one z okresu wcześniejszego i wskazują na pierwszą połowę XVII w. Po- wód wymiany stopy pozostaje nieznany. Wreszcie elenlent pomiędzy nodusem a stopą kojarzy się z formami XIX-wiecznymi.
Pacyfikał wielokrotnie naprawiano. Tak więc pierwsza naprawa to wy- miana stopy. Następną wykonano w 1761 roku na polecenie biskupa Jana Szyj- kowskiego, prepozyta i proboszcza bielskiego, sprawującego tę funkcję od 1756 roku aż do śmierci w roku 1797. Naprawiono pęknięcie tulei stopy poprzez jej zdublowanie analogiczną fonną od strony wewnętrznej. Nitowanie obydwu tulei wykonano w sposób bardzo przemyślany - poprzez zakomponowanie miejsc ni- towania nie psujących, a wręcz wzbogacających relief stopy. Zdecydowanie po-
prawiło to wytrzynlałość podstawy, a właściwie jej górnej części.
We wnętrzu nowej tulei wygrawerowano minuskułą:
Joannes:· Szyikowski:- Schola:- Cath:- Luceorien:- Proptus:- Bielscen:· similibus:- impensio:· firmari:- curavit:· Oie:- XXX:- Augusti:· 1761
Z czasenl okazało się konieczne wprowadzenie kolejnego wznlocnienia dla
zrównoważenia ciężaru krzyża. Do wnętrza stopy Wlnontowana została konstruk- cja w kształcie czterech esowatych ramion połączonych tuleją.
Konstrukcja ta całkowicie spełniła wymagania wytrzynlałościowe, jednak poprzez wprowadzenie obcego potencjałowo metalu. Spowodowało to przyspie- szenie procesów korozyjnych. Być może wtedy też dodano element pomiędzy stopą i nodusem i zastąpiono trzpień relikwiarza nagwintowaną, mosiężną rurką.
Do skręcenia całości użyto stalowej, maszynowej śruby. Jej zbytnie dokręcenie spowodowało zgniecenie nodusa.
Fatalny efekt dała ostatnia naprawa, której celem było zamocowanie luź
nych ramion krzyża. "Naprawę" tę przeprowadzono stosunkowo niedawno. Nie-
udaną z powodu stosowania zbyt wysokiej temperatury próbę zlutowania ralnion
zastąpiono sposobem nie mającym nic wspólnego ze złotnictwenl, ani nawet ze
ślusarstwem. W ramiona wlutowano druty stalowe, które poskręcano ze sobą. Od
zewnątrz zasłonięto to wszystko miedzianą ramką. W rezultacie powstało agre- sywne ognisko korozji z nie usuniętymi resztkami związków chemicznych, uży
tych do lutowania.
Poza tym, co wynikało z rezultatów poszczególnych napraw (rozchwianie konstrukcyjne obiektu) należy doda( że powierzchnia srebra, także w miejscach
pozłoconych (krzyż oraz nodus) pokryła się w sposób naturalny produktami ko-
147
KRZYSZTOF LESIAK, JANUSZ MRÓZ
rozji. W zagłębieniach ornalnentów widoczne były zanieczyszczenia pochodzenia mineralnego i organicznego (np. resztki kredy użytej do czyszczenia powierzchni
pacyfikału) .
Wobec takiego stanu zaproponowano program prac konserwatorskich przy relikwiarzu, który zapewniłby powrót do właściwej kondycji konstrukcyjnej oraz wyglądu wymaganych dla tego typu obiektów kościelnych używanych do kultu. Taki też program został zaakceptowany przez rzeczoznawcę MKiS, dra Jerzego Kehla i przedstawiciela PSOZ z Białegostoku, mgra Dariusza Stankie- wicza.
Program prac wzmacniających konstrukcję pacyfikału zakładał zachowa- nie naprawy wzmocnienia tulei stopy, dokonanej w 1756 roku jako naprawy wy- konanej dobrze technicznie i stanowiącej ciekawy przykład osienlnastowiecznej konserwacji.
Relikwiarz zdemontowano na części składowe, które zostały dokładnie
oczyszczone z wszelkich brudów. Produkty korozji srebra usunięto w kąpielach
z soli Seignette' a, zanieczyszczenia z rdzy zniknęły w wyniku użycia kwasu cy- trynowego.
Stalowa konstrukcja wzmacniająca stopę przed zgnieceniem spehliała tę funkcję należycie, ale stanowiła zagrożenie korozyjne z uwagi na zastosowanie metalu o znacznie niższym potencjale elektrochemicznym. Wykonanie takiego elementu ze srebra poważnie zwiększyłoby ciężar pacyfikału. Problem ten został rozwiązany w ten sposób, że stalową konstrukcję po dokładnym oczyszczeniu posrebrzono bardzo grubo metodą galwaniczną.
Wyprostowano zgniecenie nodusa, wzmocniono go wkładką srebrną oraz wmontowano do wnętrza srebrną rurkę, która uniemożliwia ponowne zgniecenie przy skręcaniu całości. Usunięte zostało pechowe mocowanie ramion krzyża. Bra-
kujące fragmenty trawersu odlano w srebrze i dolutowano.
Została wykonana srebrna puszka na relikwie Krzyża Św., dostosowana wymiarami do miejsca jej usytuowania.
Dolne ramię krzyża przedłużono srebrnym, gwintowanym prętem. Zada- niem tego tzw. trzpienia, który zastąpił mosiężną rurkę, jest utrzymywanie w całości wszystkich elementów pacyfikału. Zrekonstruowano drobne fragmenty
krzyża, (dwa liście akantu .na trzonie oraz fragment kryzy) i połączono z nim po- przez lutowanie.
Zdecydowano, że jedynie powierzchnia nodusa będzie pozłocona galwa- nicznie, tak aby jego wygląd powrócił do wyglądu pierwotnego. Pozostałe złoce
nia zachowały się na tyle dobrze, że po oczyszczeniu powierzchni z produktów korozji srebra nie było powodu ich dozłacać. Wykonano także tzw. chromianowa- nie powierzchni srebra, jako wypróbowany sposób zabezpieczenia antykorozyjne- go przeciwdziałającego ciemnieniu. Ostatnią czynnością konserwatorską był montaż poszczególnych elementów w całość.
Zgodnie z zasadami wykonywano także w trakcie trwania prac doku-
mentację konserwatorską opisową i fotograficzną.
Po niespełna pięciu miesiącach pacyfikał, wzbogacony o relikwie Krzyża Św., powrócił do bazyliki Narodzenia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim.
148
Prace konserwatorskie ...
CONSERVATION OF A SEVENTEENTH-CENTURY PAX IN THE BASILICA IN BIELSKO PODLASKIE
The authors discuss the conservation of a seventeenth-century object. The reliquary, in the shape of a Latin cross, was repaired upon several occasions. One of the earliest such repairs consisted of an exchange of the entire base, damaged for unknown reasons.
Problems with this part of the reliquary reappeared in its subsequent history. In 1761, the foot was reinforced upon the request of Jan Szyjkowski, provost of Bielsko, and later titular bishop.
The authors place the second steel reinforcement of the foot and changes in the construction of the pax in the nineteenth century. The unsatisfactory state of the object was caused also by the amateurish and relatively recent repair of the arms of the cross.
The intention of the conservation was to restore the proper appearance and construction state of the reliquary, making possible its usage for religious ceremonies. The anti-corrosion protection of the silver surface by means of so- called chrOlnate treatment is a particularly attention-worthy process.
