Z akład B adań i D okum entacji Polarnej im. Prof. Z. C zeppego Instytut Botaniki UJ, Kraków
Piotr Köhler
POLSKA WYPRAWA NA SPITSBERGEN W 1934 ROKU
W 2014 r. m inęło 80 lat od polskiej wyprawy na Spitsbergen. Z tej okazji w arto przypom nieć tę ekspedycję, okoliczności jej organizacji, cele, przebieg i rezultaty. Była to ju ż druga polska wyprawa polarna zorganizow ana w stosunkowo krótkim czasie p o pierwszej, i co je st warte podkreślenia, podczas trwającego wtedy w Polsce kryzysu ekonomicznego.
W latach 1932-1933 odbyła się w ram ach II M iędzynarodow ego Roku P olarne
go pierw sza polska wyprawa do Arktyki na Wyspę Niedźwiedzią*. Jeszcze przed jej organizacją K onstanty Narkiewicz-Jodko (1901-1963), podróżnik i alpinista, zgłosił w Kole W ysokogórskim O ddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskie
go projekt zorganizow ania alpinistycznej wyprawy na Spitsbergen. N astępnie jednak zainteresow ania Kola, jak i sam ego au to ra propozycji skierowały się w inne rejony geograficzne2. D opiero bardzo pozytywne pierwsze dośw iadczenia z działalności w w arunkach arktycznych zdobyte podczas wyprawy na Wyspę Niedźwiedzią zachę
ciły do kontynuacji tych doświadczeń i ich rozwinięcia. Bezpośrednio po powrocie z wyprawy, jesienią 1933 r. jeden z jej uczestników - Stanisław Siedlecki (1 9 12-2002)3, student U niwersytetu Jagiellońskiego, a następnie Warszawskiego - podjął inicjatywę zorganizow ania pierwszej polskiej wyprawy naukowo-alpinistycznej na Spitsbergen4.
M iała to być jednocześnie pierwsza polska wyprawa do Arktyki niezw iązana z dzia
łalnością eksploracyjną innych państw ani z m iędzynarodowym i program am i nauko
wymi. Ekspedycja m iała osiągnąć własne cele badaw cze wynikające jedynie z potrzeb i tradycji naukowych polskich środowisk geologicznych i geograficznych5. D o w spół
pracy w organizacji wyprawy S. Siedlecki zaprosił ówczesnego prezesa K oła Wysoko
górskiego O ddziału W arszawskiego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego inż. Stefana Bernadzikiewicza (1907-1939), asystenta Z akładu O bróbki M etali W ydziału M echa-
K w artalnik H istorii N auki i Techniki R. 60: 2015 n r 2 s. 117-140
118 P. K öhler
nicznego Politechniki Warszawskiej6, który podjął się funkcji kierownika wyprawy; sam Siedlecki został sekretarzem. Obaj jesienią 1933 r. wnieśli do zarządu K oła W ysoko
górskiego O ddziału Warszawskiego PT T projekt wyprawy n a Spitsbergen. Projekt zo^
stał przyjęty, a w celu przeprow adzenia wstępnych prac organizacyjnych Koło W yso
kogórskie pow ołało specjalną komisję. W jej skład, oprócz S. Bernadzikiewicza i S.
Siedleckiego, wszedł także dr Stefan Zbigniew Różycki (1906-1988), starszy asystent Z akładu Geologii i Paleontologii Uniwersytetu W arszawskiego7. Po kilku m iesiącach studiow ania specjalistycznej literatury i historii wcześniejszych ekspedycji na Spitsber
gen plan był gotowy. N a podstaw ie wstępnych decyzji Klubu W ysokogórskiego pow o
łany został „Kom itet Organizacyjny Polskiej W yprawy Polarnej n a Spitsbergen”, k tó rego pierwsze zebranie odbyło się 2 2 II 1934 r. w Państwowym Instytucie M eteorologii w Warszawie8. W skład weszli przedstawiciele kilku instytucji i organizacji naukowych, a także turystycznych. Przew odniczącym komitetu został wybrany ówczesny nestor polskiej polarystyki prof. Antoni Bolesław Dobrowolski (1872-1954) - były dyrektor Państw ow ego Instytutu M eteorologii, a sekretarzem - Stanisław Siedlecki. P onadto w skład kom itetu weszło dalszych 10 lub 11 osób: wiceprzewodniczący - dr inż. Jean Lugeon (1898-1976) - dyrektor Państwowego Instytutu M eteorologii, prof. Jan L e
wiński (1876-1939) - kierownik Z akładu Geologii i Paleontologii U niw ersytetu W ar
szawskiego, dwaj adiutanci m arszałka Józefa Piłsudskiego: kpt. Lucjan M iładowski (1897-1975)9 i kpt. M ieczysław Lepecki (1897-1969)10, Stanisław Osiecki (1875-1967) - prezes Polskiego Towarzystwa T atrzańskiego", Jadw iga M rozow ska (1880-1966)12 - organizatorka eksploracyjnych wypraw do Azji13, płk. dypl. Tadeusz K alina-Ziele- niewski (1887-1971) - szef Wojskowego Instytutu Geograficznego14, gen. M ariusz Z a ruski (1867-1941) - em erytowany wojskowy prow adzący bardzo aktywną działalność propagandow ą i organizacyjną n a rzecz podniesienia w Polsce św iadom ości wartości m orza w aspekcie gospodarczym i politycznym 15, H elena Dębińska-Śliwińska (1902- 1965) - jedna z wybitniejszych taterniczek polskich16, oraz S. Bernadzikiewicz i S. Z.
Różycki17. Wart podkreślenia jest fakt, że inicjatywa tej wyprawy pow stała w śród alpi
nistów 18. P atro n at nad ekspedycją objęły: Zakład Geologii i Paleontologii Uniwersyte
tu W arszawskiego, Wojskowy Instytut Geograficzny, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie oraz jego Kolo W ysokogórskie19.
Organizacja wyprawy
Półroczne i bardzo staranne prace przygotowawcze prow adzono w ścisłym p o rozum ieniu z Norweskim Instytutem do B adań Svalbardu i M órz Polarnych (Norges Svalbard- og lshavsunders0kelser). Początkowo, jak wynika z zachow anych w Z a kładzie B adań i D okum entacji Polarnej im. Prof. Zdzisław a Czeppego dokum entów archiwalnych20, organizatorzy mieli dość nikłą wiedzę n a tem at terenu planow anej wyprawy, logistyki czy sprzętu. M usieli więc uzyskać maksymalnie dużo inform acji
Polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 119
0 terenie, w arunkach podróży i badań: zebrać wydawnictwa, m apy oraz inform acje od polarników. W tych kwestiach zw racano się do specjalistów od Spitsbergenu. P ro szo no m.in. zarów no o dostarczenie współrzędnych geograficznych i wysokości punktów triangulacyjnych terenów sąsiadujących z terenem przyszłej wyprawy, jak i odpow ied
nich m ap; pytano o form alności związane z pozw oleniem w jazdu na teren Spitsber
genu czy o czynne tam radiostacje. S tarano się uzyskać odpowiedzi naw et na bardzo szczegółowe pytania, np. jakiego typu nam ioty używały wyprawy norweskie, z jakiego m ateriału były wykonane te namioty, proszono o rysunek konstrukcji nam iotu, o infor
mację, w jak ą broń pow inna być zao patrzona wyprawa, czy w terenie lepiej poruszać się saniam i ciągniętymi przez psy czy raczej na n artach itp.21. K orzystano m.in. z wie
lu cennych wskazówek dyrektora Norweskiego Instytutu do B adań Svalbardu i M órz Polarnych i znakom itego badacza Spitsbergenu A dolfa H oela (1879-1964)22, który na Spitsbergen odbył ponad 40 podróży. W rezultacie bard zo ożywionej koresponden
cji23 otrzym ano wszystko, co było m ożna, w tym naw et rękopisy jeszcze niewydanych m ap24. Przykładem m oże być m apa Ziemi Wedela Jarlsberga (rye. 1), n a której przyle
głe tereny Ziemi Torella, czyli te, po których m iała poruszać się polska wyprawa, były jeszcze białymi plam am i25. O sobnym problem em były kwestie aprowizacyjne i logis
tyczne. Trzeba było sporządzić możliwie najdokładniejszą listę żywności, odzieży, sprzętu, a następnie skompletować według spisów26. N ależało rozwiązać też kwestie transportow e, m.in. jak dostać się na Spitsbergen, jak stam tąd wrócić itd.
W założeniach wyprawa m iała dwa cele: alpinistyczny i naukowy. N a podstaw ie literatury wytypowano wstępnie trzy rejony, do których m ogłaby się udać ekspedycja, by zrealizow ać swe cele: 1. Ziem ia H aakona VII (północno-zachodnia część Spits
bergenu), 2. Ziem ia G arw ooda (leżąca n a północny-w schód od Isfjordu), 3. Ziemia Torella (w południowej części Spitsbergenu). Ziem ia H aakona VII pociągała pięknem 1 wyzwaniami alpinistycznymi, natom iast Ziem ia Torella - niezbadaniem 27. Według uzyskanych od A. H oela informacji Ziem ia H aakona VII była ju ż eksplorow ana przez kilka wypraw, a w Ziemi G arw ooda pracow ało parę angielskich ekspedycji, których wyniki nie były wprawdzie jeszcze opublikowane, jednakże należało się tego spodzie
wać w najbliższej przyszłości, zatem rozpoczynanie własnych bad ań w tam tym terenie było niecelowe28. Zdecydowano się więc n a Ziemię Torella i na założenie bazy n ad Van Keulenfjorden (rye. 2). W yprawa m iała być krótka, trwać około 2-2,5 m iesiąca, gdy zachodnie wybrzeże tej największej wyspy archipelagu jest dostępne dla żeglugi.
Początkowo planow ano udział 6 ludzi29.
Spitsbergen i historia jego badań
Spitsbergen jest największą wyspą archipelagu Svalbard, m a około 39 tys. km 2 powierzchni w znacznej części pokrytej lodami. Z ostał odkryty w 1596 r. roku przez Willema Barentsa (ok. 1550-1597). Początkowo budził zainteresowania jedynie łowców
120 P. K öhler
Rye. 1. N orw eska m ap a służąca polskiej wyprawie na Spitsbergen w 1934 r. Ziem ia Torella je st jeszcze b iałą plam ą z naszkicow anym przez uczestników wyprawy m.in.
przebiegiem głów nego łańcucha gór i położeniem nienazw anych wtedy jeszcze lodowców. Ze zbiorów Z akładu B adań i D okum entacji Polarnej im. Prof. Z. C zeppego
(Instytut Botaniki U niw ersytetu Jagiellońskiego), sygn. 9.6.
Polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 121
Ryc. 2. Ziem ia Torella n a Spitsbergenie - cel polskiej wyprawy. S tan zb ad an ia przed 1934 r.
(za: [ S . B e r n a d z ik ie w ic z ] : Polska wyprawa polarna na Spitsbergen 1934. Cel i organizacja, prace i wyniki. „Taternik” 1 9 3 6 1. 20 nr 5 s. 159-168, cyt. s. 160.)
wielorybów i niedźwiedzi czy fok. Naukowe bad an ia rozpoczęto około połowy XVIII w. Przed polską ekspedycją Spitsbergen odwiedziło wiele wypraw naukowych usiłu
jących zarów no rozw iązać problem położenia bieguna północnego, jak i zbadać ten ciągle m ało znany ląd. W śród wielu polarnych badaczy byli m.in. brytyjski żeglarz i badacz polarny William Edw ard Parry (1790-1855), szwedzki przyrodnik i geolog O tto M artin Torell (1828-1900), fińsko-szwedzki botanik, geolog i m ineralog Adolf Erik N ordenskiöld (1832-1901), czy szwedzki geolog i badacz polarny Alfred Gabriel N ath o rst (1851-1921)30. Ze Spitsbergenu w ystartow ał szwedzki inżynier, fizyk, aero- n au ta i badacz polarny Salom on A ugust Andrée (1854-1897) n a swą tragicznie z a kończoną balonow ą wyprawę na biegun północny31, a Roald A m undsen (1872-1928), norweski polarnik, zdobywca m.in. bieguna południow ego Ziemi32, rozpoczął zakoń
122 P. K öhler
czony niepow odzeniem lot na w odolotach do bieguna33. Wioski konstruktor sterow- ców U m berto Nobile (1885-1978), startując ze Spitsbergenu, przeleciał sterowcem
„N orge” w 1926 r. n ad biegunem 34. Jego p o d o b n a wyprawa sterowcem „Italia” w 1928 r. zakończyła się katastrofą35.
Już w pierwszych dekadach XX w. skończył się okres eksploracji zachodnich wy
brzeży Spitsbergenu. Prawie na całej długości zostały one dokładnie poznane, zb ad a
ne i naniesione na mapy. N atom iast w schodnie wybrzeża znano jedynie w zarysach.
D o czasu, gdy była organizowana pierwsza polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 r., wnętrze lądu, szczególnie jego północno-w schodnie i południow e partie, pozostały prawie białymi plam am i niezbadanych obszarów. Wyprawy angielskie organizowane przez uniwersytet w Oksfordzie przyczyniły się do naniesienia szczegółów na mapę północnego Spitsbergenu. D la polskiej wyprawy pozostała więc część południowa.
W ybrano Ziemię Torella36.
Ziem ia Torella położona jest w południowej części Spitsbergenu, n a w schód od Ziemi W edela Jarlsberga37. Przed osiemdziesięciu laty była prawie w 80% pokryta lo dowcami. Z o stała nazw a na cześć w spom nianego już powyżej szwedzkiego przyrodni
ka i geologa O tto M artina Torella. Polska wyprawa działała w zachodniej części Ziemi Torella. Jest to kraj górski, lodowcowy, o charakterze polarnym , ale stosunkowo łatwo dostępny d ro g ą m orską, dlatego, przy ówczesnym stanie polskich doświadczeń p o dróżniczych w krajach podbiegunowych, leżący w zasięgu polskich możliwości. Teren ten w ybrano ze względu na występujące tam form acje geologiczne (praw dopodobnie jura-kreda) stanow iące przedm iot szczególnych bad ań Zakładu Geologii i P aleonto
logii Uniw ersytetu Warszawskiego38,
H istoria bad ań Ziemi Torella rozpoczęła się zaledwie 44 lata przed polską w ypra
wą. W 1890 r. wyprawa szwedzka przem ierzyła pas ziemi w zdłuż w schodniego wybrze
ża. N a przełom ie XIX i XX w. wzdłuż tego sam ego wschodniego wybrzeża szwedzko -rosyjska wyprawa prow adziła prace triangulacyjne, w zdłuż południow ego wybrzeża Van Keulenfjordu - prace topograficzne stosując po raz pierwszy m etodę fotogram e
tryczną oraz dokonała w kilku punktach rekonesansu geologicznego. Wyprawy norw e
skie w latach 1918 i 1920 opracow ały topograficznie północną i zachodnią część Ziemi Torella. W ram ach tych wypraw prow adzono również badania geologiczne. W 1928 roku w nętrze Ziemi Torella trawersowali na nartach trzej Norwegowie. Jednakże do 1934 r. wnętrze to pozostaw ało niezbadane39. Z adaniem polskiej wyprawy było wypeł
nienie tej plamy.
Spitsbergen przez długi czas był ziem ią niczyją. D opiero Traktat Spitsbergeński (Traktat Paryski) podpisany 9 II 1920 r. (wszedł w życie 14 VIII 1925 r.) przyznał N or
wegii zwierzchnictwo. Wszyscy jego sygnatariusze m ają praw o do korzystania z zaso bów naturalnych archipelagu i prow adzenia n a jego terenie b ad a ń naukowych.
Polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 123
Cel i zadania wyprawy
Początkowo polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 r. m iała cel turystyczno -naukowy. Jak już powyżej zostało napisane, wzorem Anglików chciano w póinoc- no-zachodnim Spitsbergenie (Ziem ia H aakona VII lub Ziem ia G arw ooda'10) zdobyć doświadczenia, by je wykorzystać podczas późniejszych poważniejszych wypraw wy
sokogórskich41. N astępnie cel ten został skorygowany poprzez postaw ienie na pierw
szym miejscu zadań naukowych - zbadanie w nętrza Ziemi Torella stanow iącego dotąd b iałą plam ę na m apie Spitsbergenu - przy realizacji których wykorzystane zo stan ą umiejętności turystyczno-wspinaczkowe członków ekspedycji42.
Polska ekspedycja m iała za zadanie w szczególności zebranie danych z zakresu geologii i kartografii oraz, w mniejszym stopniu, glacjologii, botaniki, zoologii i m e
teorologii. D ane te po opracow aniu miały przyczynić się do przynajmniej częściowego wyjaśnienia zjawisk występujących na obszarach polarnych. M eto d ą w ykonania tego zadania było przeprow adzenie odpow iednich pom iarów triangulacyjnych, wykonanie zdjęcia topograficznego m eto d ą stereofotogram etrii, co w rezultacie pow inno um ożli
wić pow stanie m apy terenów działania ekspedycji. Prace naukowe polegać miały głów
nie n a przeprow adzeniu b a d a ń geologicznych i glacjologicznych. P o n ad to planow ano prowadzić obserwacje m eteorologiczne oraz zebrać, w m iarę możliwości, okazy zo o logiczne i botaniczne43.
W yprawa ta m iała w spółpracow ać z planow aną przez Państw ow y Instytut M eteo
rologii m orską w ypraw ą w okolice Spitsbergenu m ającą przeprow adzać w lecie 1934 r. badania z zakresu elektryczności atmosferycznej44. M orska ekspedycja nie doszła jednak do skutku.
Istotnym celem planow anej wyprawy była propag an d a skierowana zarów no do mieszkańców Polski, jak i na zewnątrz. M iał tem u służyć film podróżniczo-nauko- wy, który zam ierzano nakręcić podczas ekspedycji45. Oczekiwano, że p ro p ag an d a ta przyczyni się do pobudzenia w społeczeństwie polskim chęci poznaw ania zagadnień, którymi inne narody żywo się już interesowały. Według organizatorów ekspedycja ta m iała być „dow odem tężyzny narodow ej, stawiając Polskę n a równym poziom ie z d o tychczasowymi badaczam i Spitsbergenu - z Norwegami, N iem cam i i Anglikami 46.
D ziałalność alpinistyczna wyprawy m iała polegać n a zwiedzeniu nieznanych d o tychczas lodowców i łańcuchów górskich oraz n a przejściu w ram ach prac ekspedy
cji kilku długich tras lodowcowych47. W yprawa jako wyczyn podróżniczy i sportow y m iała dać jej uczestnikom znakom ite przygotowanie do ekspedycji w tereny trudniej dostępne, w kraje podbiegunow e lub w wysokie góry48. Dodatkow ym ale poniekąd pierwotnym celem wyprawy było zdobycie przez jej uczestników dośw iadczenia, m.in.
w wysokogórskiej w spinaczce sportowej. M iało to być wstępem do dalszych wypraw w tereny trudnodostępne, w tym polarne49.
124 P. K öhler
Kryzys ekonomiczny, który wtedy trwał w Polsce, sprawił, że o fundusze na ekspe
dycję nie było łatwo. Pom im o tych niesprzyjających okoliczności uzyskano wsparcie finansowe od następujących instytucji: Bank Polski - 12 000 zł50, Fundusz Kultury Narodowej przy Prezesie R ady M inistrów - 5 000 zł, Z arząd Główny Polskiego To
warzystwa Tatrzańskiego - 3000 zł, O ddział W arszawski P T T - 1000 zł, M inisterstwo W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego - 1500 zl, Państwowy Bank Rolny, P o wszechny Zakład U bezpieczeń W zajemnych i Jó zef Toeplitz - po 500 zł, Inspektorat Sił Zbrojnych na pokrycie kosztów udziału dwóch oficerów z Wojskowego Instytut Geograficznego - 6000 zł, sam i uczestnicy wyprawy z wpływów za korespondencje prasow e - 1900 zł; łącznie 31 900 zł51.
Przebieg wyprawy
D la wyprawy, jak już powyżej zostało w spom niane, zaplanow ano pobyt n a Spits
bergenie w m iesiącach letnich, w lipcu i sierpniu, w okresie, gdy warunki klimatyczne tam panujące na to zezwalają. W tym też czasie zachodnie wybrzeża są zazwyczaj wolne od pływających gór lodowych, a tym sam ym dostępne dla statków52.
Początkowo (jeszcze w styczniu 1934 r.) planow ano udział 6 osób (trzech alpi
nistów i tyle sam o naukowców) wykonujących następujące zadania: 1 - kierownik, 2 - geolog, 3 - topograf, 4 - m eteorolog, 5 - fo to g raf obsługujący także radiostację, 6 - radiotelegrafista i filmowiec53. O statecznie wyprawa liczyła 7 osób. Z ostały one d o brane w taki sposób, by, pom im o bardzo ciężkich w arunków pracy w terenie i zm ien
nej polarnej pogody panującej n a Spitsbergenie, zad an ia ekspedycji zostały wykonane.
Członkowie wyprawy musieli więc odznaczać się rów nocześnie du żą w iedzą w zakre
sie swoich specjalności, jak i dobrym zdrowiem, wytrzym ałością oraz doświadczeniem wysokogórskim, a szczególnie zimowym. W skład wyprawy weszli alpiniści w Koła Wysokogórskiego O ddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego:
Stefan Bernadzikiewicz; inż. W itold Biernawski (1898-1957) - asystent Zakładu O b
róbki M etali Politechniki Warszawskiej54, podczas wyprawy pełnił funkcje filmowca i radiotelegrafisty; Henryk Mogilnicki (1906-1999) - absolw ent55 Uniwersytetu War
szawskiego, jeden z czołowych ówczesnych polskich alpinistów i najbardziej czynnych działaczy Kola W ysokogórskiego przy O ddziale W arszawskim Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego56, podczas wyprawy pełnił funkcje fotografa i radiotelegrafisty; oraz Stanisław Siedlecki, podczas wyprawy pełnił funkcję obserw atora m eteorologicznego, do jego zad ań należało również zbieranie okazów zoologicznych. O prócz czterech al
pinistów w skład ekspedycji weszło trzech naukowców: w spom niany już geolog dr Ste
fan Zbigniew Różycki oraz dwaj oficerowie z Wojskowego Instytutu Geograficznego:
m ajor Sylweriusz B ohdan Zagrajski (1892-1940), który podczas wyprawy pełnił funk
cję triangulatora, i kapitan A ntoni R ogala-Zaw adzki (1896-1974)57, podczas wyprawy
Polska yyyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 125
pełnił funkcję topografa-fotogram etry. N iektóre z tych osób znały się już wcześniej, większość jednak poznała się dopiero w pociągu ja d ąc na ekspedycję.
Członkowie wyprawy wyruszali w dwóch partiach. W dn. 30 V 1934 r. Zawadzki i Siedlecki wyjechali z Polski przez Niemcy i Szwecję do Norwegii. Mieli za zadanie nabycie odpow iedniego sprzętu polarnego oraz wynajęcie statku do przewiezienia wy
prawy n a Spitsbergen. D opiero gdy pierwsza partia wypełniła zadanie, druga - 10 VI 1934 r. wyjechała z W arszawy pociągiem do Saßnitz na wyspie Rugia, skąd popłynęła prom em do Trelleborga w Szwecji. Stam tąd pociągiem przez Sztokholm d o Narviku.
W Narviku przesiedli się (wraz z bagażam i) na wynajęty przez Zawadzkiego i Siedlec
kiego dw um asztowy szkuner „H usvika”, którym popłynęli do Trom s058. Tam załad o w ano resztę żywności i zakupionego ekwipunku. W dniu 1559 VI szkuner „H usvika”
wraz z całą wyprawą i jej sprzętem wypłynął z T ro m s0 .19 VI minął od w schodu Wyspę Niedźwiedzią60 i 20 VI dotarł na Spitsbergenie do fiordu Van Keulena, który był celem wyprawy. Niestety, w połowie fiordu gruba tafla zimowego lodu zatrzym ała szkuner i uniem ożliwiła dotarcie do Lodow ca Pencka, gdzie planow ano dobicie do brzegu.
W ylądowano więc bliżej. Jeszcze tego sam ego dnia rozpoczęto wyładowywanie całego sprzętu w ażącego łącznie blisko 3000 kg. W ciągu następnych trzech dni założono główny obóz w odległości około 1 km od brzegu fiordu n a m orenie czołowej L odow ca Finsterw aldera. W obozie zainstalow ano sam opiszące aparaty m eteorologiczne i ciemnię fotograficzną oraz dwie radiostacje (krótkofalową i długofalow ą), przy p o m ocy których utrzym yw ano stały kontakt z radiostacją w Longyearbyen (Isfjorden - Spitsbergen)61.
Ogólny przebieg prow adzonych prac był następujący62:
Okres I. 24 VI - 6 VII 1934. Po założeniu bazy prow adzono prace geologiczne na wybrzeżu (Różycki) w okolicy Ingebrichtsenbukta oraz dokonano (Bernadzikiewicz, Siedlecki, Zagrajski i Zawadzki) pierwszego sześciodniowego (25-30 VI) rekonesansu terenów przyszłych prac wyprawy, wyszukując przez pas wybrzeża szerokości ok. 20 km najlepszy szlak dla tran sp o rtu na saniach. Z ałożono w górnych partiach Lodow ca Pencka, w niezbadanym d o tąd terenie, I. obóz wypadowy. Równocześnie przeprow a
dzono rekonesans topograficzny w celu ustalenia m etody pracy, założono pierwsze trzy stanowiska fotogram etryczne i oznaczono trzy wierzchołki górskie, jako punkty sieci triangulacyjnej.
Okres II. 7 VII - 22 VII - Wszyscy uczestnicy wyprawy przenieśli się do I. obozu wypadowego i pracow ali w głębi lądu w trzech grupach:
G rupa I (Bernadzikiewicz i Siedlecki) przeprow adzała daleki rekonesans na p o łu dnie - ok. 130 km z saniam i w terenie lodowcowym - m ając za zadanie wyszukanie najlepszych przejść przez przełęcze oraz oznaczanie punktów triangulacyjnych. Prze
szli przez sam środek nieznanej jeszcze części Ziemi Torella pom iędzy fiordem Van K eulena i H ornsundem , posuw ali się Lodow cem Pencka i dalej poprzez lodowiec bez
126 P. K ohler
nazwy, Lodow iec Polaków i Płaskowyż M endelejewa. D o sam ego H o rn su n d u jednak nie doszli. Przeszkodą było bardzo duże spękanie tam tejszego lodowca.
G rupa II (Zagrajski i Mogiłnicki) prow adziła pom iary triangulacyjne n a górze Heimfjella, punkcie sieci triangulacyjnej norweskiej i n a 4 punktach triangulacji wła
snej napotykając na trudności ze stabilizacją punktów triangulacji n a wierzchołkach pokrytych g rubą w arstw ą śniegu. Punkty te m usiano tym czasowo oznaczać czerwony
mi chorągiewkami n a tykach bam busow ych, by je następnie - po częściowym stopie
niu śniegów - zastępow ać układanym i z kamieni wardam i.
G rupa III (Zawadzki, Biernawski i Różycki) wykonywała zdjęcia fotogram etryczne i przeprow adzała bad an ia geologiczne w otoczeniu górnego cyrku L odow ca Pencka i Płaskowyżu A m undsena. Z ałożono 7 stanowisk fotogram etrycznych. D w a zadania, jakie m iała do wykonania ta grupa, zm uszały jej członków do ogrom nego wysiłku, np.
ciężką aparaturę pom iarow ą w ażącą ok. 100 kg m usiało przenosić czasem tylko dwóch ludzi.
Po powrocie do bazy i uzupełnieniu m ateriałów fotograficznych i żywności pow ró
cono do prac w głębi lądu - znow u w grupach.
O k re ślił. 2 3 V H - 1 1 V m .
G rupa I, triangulacyjna (Zawadzki, Bernadzikiewicz i początkow o Siedlecki) prze
prow adziła pom iary na 10 punktach sieci polskiej i n a Bazylice - punkcie triangulacji norweskiej.
G rupa II, fotogram etryczna (Zawadzki, Biernawski i Siedlecki) założyła 12 stan o wisk stereofotogram etrycznych na lodow cu bez nazwy, Lodow cu Polaków i Płaskowy
żu Am undsena.
G rupa III, geologiczna (Różycki i Mogiłnicki) prow adziła bad an ia w terenie obję
tym pracą grup topograficznych.
27 V I I - Mogiłnicki i Siedlecki wyszli północnym lodowcem n a Supanberget (1098 m n.p.m .).
Okres IV 13-23 VIII. W głębi lądu pracow ała tylko grupa III (geologiczna). P o zostali uczestnicy działali na wybrzeżu fiordu Van Keulena: wykonywali 2 stanowiska fotogram etryczne dla celów ściśle geologicznych, zebrali m ałą kolekcję ornitologiczną na wyspie Aksela i pracow ali nad filmem.
14 VIII - Mogiłnicki sam otnie wszedł północnym lodow cem (droga bardzo tru d na) n a Raudfjellet (1014 m n.p.m .).
18 VIII - Bernadzikiewicz wszedł n a najwyższy szczyt Ziemi Torella - Berzelius (1205 m n.p.m .).
W dniach 24-27 VIII likwidowano bazę. W yprawa opuściła wybrzeże.
Przez cały czas trw ania ekspedycji alpiniści nie tylko zabezpieczali przem ieszcza
nie się po górach i lodow cach, ale gorliwie, z całym oddaniem pom agali geologowi i topografom , robili wraz z nimi wszelką „czarną ro b o tę”. Wszystkim jednakow o prze
szkadzała m gła często uniem ożliwiająca prace63.
Polska •wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 127
28 VIII przypłynął pasażersko-turystyczny statek „Lyngen”, na którym wyprawa popłynęła zwiedzić jeszcze zachodnią i półn o cn ą część archipelagu, m.in. Isfjorden, Tempelfjorden, K ongsfjorden, M agdalenefjorden64. Po odbyciu kilku wycieczek i zwie
dzeniu dwóch czynnych kopalni węgla kam iennego (norweskiej i radzieckiej) ekspedy
cja wróciła n a pokładzie „Lyngena” do Norwegii65.
Powrót członków wyprawy do Warszawy nastąpił również w dwóch partiach.
Pierwsza z nich, składająca się z Biernawskiego, Mogilnickiego, Siedleckiego i Zagraj- skiego, dotarła już 10 września. Pozostali członkowie wyprawy (Bernadzikiewicz, R ó
życki i Zawadzki) po załatw ieniu szeregu spraw związanych z dalszym opracow aniem wyników wyprawy w Norweskim Instytucie do B adań Svalbardu i M órz Polarnych w O slo wrócili do W arszawy 1 6 IX 1934 r.66.
3 XII 1934 r. w Teatrze Wielkim w W arszawie odbył się zbiorowy odczyt 7 uczest
ników wyprawy urządzony staraniem K om itetu P ropagandy Czynu Polskiego. Słowo w stępne wygłosił prof. A ntoni Bolesław Dobrow olski67.
Rezultaty wyprawy
Cały zespół dzielił się na grupy, które poruszały się, zmieniały i pracow ały w ten sposób, by każda grupa zawsze m iała pracę, by nie było zm arnow anego czasu, by każda chwila w olna od mgły była wykorzystana. „W tym czasie i w takich w arunkach żaden inny zespół nie m ógłby zrobić nic ani więcej ani lepiej” - jak po jej powrocie ocenił działalność wyprawy A. B. D obrow olski68.
P race triangulacyjne - wykonane zostały przez S. B. Zagrajskiego. Prace te zależne były całkowicie od pogody. Triangulacja wyprawy oparła się na istniejących punktach triangulacji norweskiej, dzięki czem u uniknięto konieczności pom iaru własnej bazy.
O bszar pokryty siecią triangulacji polskiej wyniósł około 400 km2, a tym około 300 km 2 terenu nie objętego dotychczas żadnym pom iarem , dokonano pom iarów n a 15 sta n o wiskach. Znaczenie tej sieci podnosił bardzo fakt, że w iązała o na ze sobą triangulację wypraw Hoela-Roviga z 1918 r. i H oela z 1920 r. wyrównując w ten sposób istniejący błąd w prowizorycznym pow iązaniu tych sieci69.
P race topograficzne i fotogram etryczne - wykonane zostały głównie przez S. B.
Zagrajskiego i A. Zawadzkiego. W głębi lądu wykonano dwa stanowiska fotogram e
tryczne dla celów geologicznych i glacjologicznych w pobliżu fiordu Van Keulena, trzy pełne panoram y oraz liczne zdjęcia do celów krajoznawczych i naukowych. Łącznie zrobiono 314 zdjęć form atu 1 3 x 1 8 cm. Zdjęciami fotogram etrycznym i objęto obszar 350 km 2, w tym ok. 260 km 2 terenu poprzednio całkowicie niezbadanego70. Zdjęcia fo
togram etryczne stanowiły cenny m ateriał do b ad ań geologicznych i m orfologicznych, doskonale ilustrując obserwacje dokonane w terenie. N a podstaw ie wykonanych p o m iarów triangulacyjnych i zdjęć stereofotogram etrycznych została opracow ana p o d redakcją A. Zawadzkiego m apa w skali 1:50 000 przez Wojskowy Instytut G eograficz-
128 P. Köhler
ny71. Teren odw zorow any jest na niej poziom icam i co 50 m, kreślonym i pełną linią n a skałach i kropkow aną - na lodowcach. M apa ta obejmuje główny wycinek obszaru prac polskiej wyprawy m iędzy 77°12’ a 77°26’N i m iędzy 15°20’ a 16°15’ E 72. N a tej m apie w prow adzono n a zbadanej przez wyprawę części Ziemi Torell nazwy polskie, które zostały zatw ierdzone następnie przez Norwegię73 (aneks I). Inform acje zebrane m etodą fotogram etrii służyły także jeszcze wiele lat po zakończeniu wyprawy, np. na ich podstaw ie oraz na podstaw ie pow tórnych zdjęć w 1958 r. określono przyrost m asy opadowej w cyrku Lodow ca Pencka w latach 1934-195874. Wynikiem opracow ania d a nych fotogram etrycznych była również m apa prac triangulacyjnych, fotogram etrycz
nych i geologicznych w skali 1:200 00075.
P race geologiczne - wykonał S. Z. Różycki. W pierwszym okresie (24 VI - 4 VII) celem prac geologicznych było zorientow anie się w stratygrafii utw orów występujących n a wybrzeżach fiordu Van Keułena, a przede wszystkim zapoznanie się z miejscami, skąd pochodziły skamieliny przywiezione przez wcześniejsze wyprawy. O dnalezienie tych miejsc pozwoliło zebrać sporo okazów kopalnej fauny, które uzupełniły dotych
czasowe w iadom ości o tych profilach. M.in. stwierdzono tu osady liasu - nieznane dotychczas w całym rejonie Belłsundu. Równolegle z pracam i stratygraficznym i p ro w adzono po raz pierwszy w tych okolicach kartow anie geologiczne (na podkładzie m apy norweskiej). Drugi okres (10-21 VII) obejm ow ał głównie prace stratygraficz
ne nad serią triasu i jury w głębi lądu na obszarze środkowego, największego cyrku Lodow ca Pencka. W trzecim okresie (28 VII - 23 VTII) rozszerzono znacznie obszar badań geologicznych, kładąc głównie nacisk na kartowanie geologiczne i zagadnienia tektoniczne.
B adaniam i geologicznymi został objęty więc cały teren pracy grup pom iarowych i leżący n a północ od niego obszar, aż do wybrzeża fiordu Van Keułena. N a tej prze
strzeni znajduje się strefa graniczna między form acją H ecla Hoek, a serią m ezozoiczną.
O bszar objęty badaniam i (ok. 500 km2) został skartowany geologicznie: leżał w strefie trzeciorzędowego łańcucha fałdowego (tzw. Pasm a Głównego) i jego w schodniego przedpola. Różycki rozpoznał tutaj stratygrafię utw orów m łodopaleozoicznych i me- zozoicznych, częściowo także starotrzeciorzędowych, jak też strukturę tektoniczną, wykazującą wiele cech tektoniki alpejskiej. Sporządzona została przeglądow a m apa geologiczna całego terenu w skali 1:200 000 i w znacznej części przygotow ano m ateriał do m apy geologicznej w większej skali (opublikowanej dopiero w 1959 r.). D o cie
kawszych wyników prac geologicznych należy stwierdzenie, że budow a zwiedzonego terenu daleko odbiega od m onoklinalnego charakteru, jaki wcześniej spodziew ano się tam znaleźć. Stw ierdzono tu bowiem istnienie dość znacznego nasunięcia formacji Hecla H oek i związanej z nią serii młodszej n a mezozoik wschodniej części terenu.
Linia nasunięcia prześledzona została na odcinku około 50 km. W jąd rze jednej z an- tyklin widocznych w G órach Piłsudskiego ukazuje się karbon. We wszystkich obserw o
wanych profilach bezpośrednio na skałach formacji H ecla H oek leżą osady karbonu.
Polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 129
D o ciekawszych wyników bad ań geologicznych należy również zaliczyć stwierdzenie bardzo dużego rozprzestrzenienia triasu, który zajm uje strefę do 9 km szeroką. D la zilustrow ania budowy geologicznej terenu opracow ano kilkanaście profili tektonicz
nych, przecinających z zachodu n a w schód cały zbadany obszar76. M ap a geologicz
na Różyckiego wraz z tekstem objaśniającym , opublikow ana w „Studia G eologica Polonica” w 1959 r.77, uw ażana za klasyczną pozycję geologii Spitsbergenu, d o star
czyła wiele elem entów w ażnych dla palinspastycznych rekonstrukcji alpejskiej strefy fałdowej Spitsbergenu78. N a podstaw ie b ad ań terenowych Różycki wyznaczył i opisał strefowość rzeźby i zjawiska peryglacjalne na Ziemi Torella. W yróżnił 6 stref perygla- cjalnych i doszedł do wniosku, że środowisko peryglacjalne jest typowym przejawem zonalnym , a nie wynikiem oddziaływ ania lodow ca na przedpole79. W czasie podróży statkiem „Lyngen” korzystając z postojów zebrano jeszcze dodatkow e kolekcje geolo
giczne w różnych m iejscach północnego i zachodniego Spitsbergenu. Ł ączna w aga próbek skał oraz okazów kopalnej flory i fauny zebranych podczas wyprawy wynosiła ok. 800 kg80.
Glacjologia - obserwacje prow adził Z. S. Różycki. Zebrany m ateriał, po za szere
giem danych do charakterystyki lodow ców obszaru objętego pracam i wyprawy, z a wierał jeszcze dane do tw orzenia się m oren czołowych i ich późniejszych modyfikacji, czy zm ian w położeniu czoła lodow ców (m.in. stwierdzono, że Lodow iec N ath o rsta zamykający fiord Van K eulena od roku 1898 cofnął się prawie o 6 km ). Prócz tego p ro w adzono obserwacje nad wpływem lodów m orskich na drobne form y m orfologiczne tworzące się na wybrzeżach, oraz n a d w ystępowaniem przez całe lato płatów śniegu i lodu81. W ykonano m apę czoła niezwykle interesującego z glacjologicznego punktu widzenia Lodow ca N ath o rsta82.
B otanika - Poza zasadniczym i pracam i naukowymi uczestnicy wyprawy (Z.S.
Różycki i dorywczo S. Bernadzikiewicz i S. Siedlecki) zebrali m ateriały botaniczne, na które składał się zielnik, zbioiy m uzealne i próbki ziemi do badań n ad m ikroflorą gleby. H erbarium liczyło kilkaset okazów roślin kwiatowych i ok. 300 torebek m chów i porostów. Z ostało następnie o d dane do opracow ania specjalistom: rośliny kw iato
we - prof. Bolesławowi Hryniewieckiemu (1875-1963) z Warszawy, m chy - dr. Ta
deuszowi Wiśniewskiemu (1905-1943) z Warszawy, porosty - dr. Józefowi M otyce (1900-1984) z Lwowa i dr. Alfredowi N. Oxnerowi (1898-1973) z Kijowa. Najbardziej w artościow ą częścią zielnika były zebrane na nunatakach we w nętrzu Ziemi Torella okazy, które pozw alały uzupełnić w iadom ości o rozm ieszczeniu roślin n a Spitsberge
nie danym i pochodzącym i z w nętrza lądu. Okazy te pochodząc ze strefy supraniw al- nej, z nunataków, mogły być interesującym przyczynkiem do ekologii poszczególnych gatunków. Zbiory m uzealne obejm owały je d n ą pakę z dużym i próbkam i tundry. Próbki te składały się z typowych przedstawicieli flory i zespołów roślinnych tundry zebranej w całych darniach. O fiarow ano je do Z akładu Systematyki i Geografii Roślin U niw er
sytetu Warszawskiego. Próbki gleby przekazano prof. Sewerynowi Krzemieniewskiemu
130 P. K öhler
(1871-1945) do Lwowa do b ad ań n ad m ikroflorą gleb polarnych, a szczególnie nad grupą M yxobacteria83.
Zoologia - dzięki staraniom S. Z. Różyckiego i S. Siedleckiego84 lub S. B. Za- grajskiego i S. Siedleckiego85 z okazów upolow anych w czasie wyprawy zebrano dość p okaźną kolekcję ornitologiczną, ofiarow aną Państw ow em u M uzeum Zoologicznem u w Warszawie. D o rezultatów prac zoologicznych m ożna zaliczyć także artykuł Różyc
kiego o deform acjach, jakim i ulegają kości długie niedźwiedzia znajdujące się w strefie peryglacjalnej86.
O bserw acje m ete o ro lo g ic z n e - przez cały czas trw ania w ypraw y w bazie n ad fiordem Van K eułena czynny był term o g raf, b a ro g ra f i hydrograf, które z n ajd o w a
ły się p o d o pieką S. Siedleckiego. U rząd zen ia te rejestrow ały ciśnienie a tm o sfe
ryczne, w ilgotność i te m p eratu rę pow ietrza. N ajw yższa te m p e ra tu ra n a w ybrzeżu zan o to w an a przez te rm o g ra f w yniosła + 8 °C . Ś rednia za lipiec i sierpień w yniosła ok. + 4 °C 87.
O nom astyka - W yprawa pracow ała w dziewiczym terenie pozbaw ionym nazw to pograficznych. K orzystając z przywileju pierwszeństwa, nad ała różnym obiektom n a zwy związane najczęściej z Polską (ryc. 3). Spis tych nazw K om itet Organizacyjny Wy
prawy przesłał w dniu 22 VI 1935 r. do Adolfa H oela, dyrektora Norges Svalbard- og lshavsunders0kelser88. Nazwy te, w norweskiej wersji językowej, zostały zatw ierdzone przez N orges Svalbard- og Ishavsunders0kelser i um ieszczone n a szczegółowych m a
pach Spitsbergenu. Przykładam i takich nazw m ogą być: Przełęcz D obrego Początku (G odthâppasset), Szczyt Belweder (Belvederetoppen 881 m n.p.m .), G óra Staszica (Staszicfjelłet 991 m n.p.m .) czy G ó ra K opernika (Kopernikusfjellet 1055 m n.p.m .).
W późniejszych latach kilka dalszych nazw nadal N orges Svalbard- og Ishavsunder- s0kelser, np. G ó ra Bernadzikiewicza (Bernadzikiewiczfjellet 751 m n.p.m .), Lodowiec Biernawskiego (Biernawskibreen), Lodowiec Mogilnickiego (M ogilnickibreen), Po- lakkfjellet89. Ta ostatnia nazw a została n ad an a przez Norwegów. Polska wyprawa n az
w ała bowiem tę górę Szczyt Roku 1934; nazw a jednak nie była używana. Łącznie obie grupy zawierają 26 nazw (Aneks I).
P race fotograficzne i film owe - W program ie wyprawy położono duży nacisk na zebranie m ateriału, który posłużyłby do propagandy polskich naukowych wypraw p o larnych, a więc n a wykonanie zdjęć fotograficznych (H. M ogiłnicki), oraz na nakręce
nie filmu reportażow ego z wyprawy (W. Biernawski). Z publikowanych spraw ozdań wynika, że nakręcono taki film. Taśm a m iała ok. 3000 m długości. O pracow anie m a
teriału filmowego pow ierzono firmie „Panta-Film ” w Warszawie. W 1936 r. film miał być już zm ontow any i udźwiękowiony (ok. 900 m) i nosić tytuł „D o Ziemi Torella”.
W jego opracow aniu uczestniczył W. Biernawski i F. Goetel (opracow anie literackie)90.
Dotychczas nie znalazłem inform acji, czy film rzeczywiście pow stał i czy był gdzieś wyświetlany91. O prócz tego fotograf wyprawy H. Mogiłnicki zrobił ok. 2000 zdjęć, a inni członkowie wyprawy dalszych około 1200 zdjęć92.
Polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 131
Rye. 5. Ziem ia io rella - m ap a z nazw am i topograficznym i nadanym i przez polską wyprawę, (za: S. S ie d le c k i: Polska Wyprawa Polarna na Spitsbergen.
„Wierchy” 1935 t. 13 s. 34-45, cyt. s. 41)
A lpinizm - W związku z prow adzonym i pracam i uczestnicy wyprawy weszli na kilkanaście szczytów dla dokonania obserwacji triangulacyjnych i ustaw ienia ward.
O prócz tego alpiniści dokonali ciekawych sportow o wejść na najważniejsze szczyty, m.in. H. Mogilnicki - n a Raufjellet (1014 m, w dn. 14 VIII wejście północnym lo
dowcem i zejście w schodnią granią), S. Bernadzikiewicz - n a najwyższy szczyt Ziemi Torella górę Berzeliusa (1204 m, w dn. 1893 lub 2094 VIII od w schodu), H. M ogilnicki i S. Siedlecki - na Supanberget (1098 m, w dn. 27 VII wejście północnym lodowcem, zejście granią i tymże lodowcem). D okonali także co najmniej kilka pierwszych wejść, m.in. n a Belvederetoppen 881 m - pierwsze wejście S. Bernadzikiewicz i S. Siedlecki, Staszicfjellet 991 m - pierwsze wejście S. Bernadzikiewicz i S. Siedlecki, K opernikus- fjellet 1055 m - pierwsze wejście S. Bernadzikiewicz i S. Siedlecki czy Bernadzikiewicz- fjellet 751 m - pierwsze wejście S. Bernadzikiewicz i Z. S. Zagórski95.
R elacje z wyprawy - Uczestnicy wyprawy pisali dzienniki96. W zbiorach Z akładu B adań i D okum entacji Polarnej im. Prof. Zdzisław a Czeppego (w Instytucie Botaniki Uniw ersytetu Jagiellońskiego) przechow yw any jest taki dziennik prow adzony przez Stanisław a Siedleckiego97. Rękopis ten był p odstaw ą późniejszej książki tego au to ra Wśród polarnych pustyń Svalbardu9i. Inny z uczestników ekspedycji, Stefan Zbigniew
132 P. K öhler
Różycki, swój dziennik wydai pt. Wśród lodów i skał dopiero w 1959 roku, czyli 25 lat po zakończeniu w yprawy". Prawie każdy z uczestników opublikował spraw ozdanie lub spraw ozdania z prac, które wykonał podczas ekspedycji. Publikacje te są obficie cytowane w przypisach do niniejszego artykułu.
Wszystkie prace geologiczne i kartograficzne przewidziane planam i wyprawy zostały wykonane. Pom im o złych w arunków atmosferycznych (częste mgły) u tru d niających prace terenow e rezultaty polskiej wyprawy na Spitsbergen w 1934 r. były imponujące. Kilkaset kilom etrów kwadratowych dziewiczego terenu pokryto dokład
nymi pom iaram i, przywieziono kilka tysięcy zdjęć fotogram etrycznych, nakręcono film popularno-naukow y, zebrano kilkaset kilogram ów próbek skał i skamieniałości, przeprow adzono intensywne b ad an ia geologiczne, m orfologiczne i glacjologiczne.
Prace topografów i geologa poprzedzane były rekonesansam i alpinistów, którzy badali teren, warunki podróżow ania i pracy w terenie. Z dobyto także dośw iadczenie pracy zespołowej w terenach polarnych oraz wspinaczkowe w bardzo trudnych warunkach.
D ośw iadczenia te w następnych latach bardzo się przydały. Zbiory botaniczne mchów, porostów i roślin kwiatowych przetrw ały w Zielniku Instytutu Botaniki Uniwersytetu Warszawskiego. Ciągle czekają n a naukowe opracow anie100.
Aneks I
Spis nazw geograficznych na Spitsbergenie nadanych przez polską wyprawę 1934 roku lub związanych z wyprawą, a nadanych później przez Norwegów. S ą to nazwy zatw ierdzone i um ieszczone w oficjalnym wykazie nazw 101. Nazwy ułożone są alfa
betycznie. Przy każdej z nich p odane jest miejsce pierwszego opublikow ania według au to ra norweskiego: First Polish Spitsbergen-Expedition 1935. Spitsbergen m ap based upon photogram m etric surveys executed during the F irst Polish Spitsbergen-Expedi- tion, June - A ugust 1934. Scale 1:50 000. W arszawa 1935102, Polish Spitsbergen Ex
pedition Com m ittee (1935) - letter to A dolf H oel proposing new place-nam es, 22 VI 1935, Polska Wyprawa Polarna na Spitsbergen „Taternik” 1934 (1936) t. 20 s. 159- 181103, Siedlecki (1935) Wśród polarnych pustyń Svalbardum , Zagrajski an d Zawadzki Prace geodezyjne polskiej wyprawy polarnej na Spitsbergen w 1935 roku. „Wiadomości Służby Geograficznej” 1935 s. 49-122105.
A m undsenisen - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935] Polska Wyprawa Polarna na Spits
bergen „Taternik” 1934 (1936) t. 20 s. 165-166
Belvederetroppen - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935
Bernadzikiewiczfjellet - nie p o d a n o źródła
Biernawskibreen - nie p o d a n o źródła
Polska ïvyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 133
Curie-Sklodow skafjellet - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935; Polska Wyprawa Polania na Spitsbergen „Taternik” 1934 (1936) t. 20 s. 159-181
Fotografryggen - Biernawski and M ogiłnicki were ph o to g rap h ers w ith the Polish expedition 1934, which p hotographed an d m apped this area [nie p o d an o źródła]
G o d th â p p a sse t - Siedlecki (1935) Wśród polarnych pustyń Svalbardu, s. 82
Isfjorden - F iord Lodow y - Siedlecki (1935) s. 58
K ongsfjorden - Siedlecki (1935) Wśród polarnych pustyń Svalbardu, s. 58 [to oczyw ista p o myłka a u to ra norweskiego. K ongsfjorden był nazw any ju ż na początku XIX w.]
K opernikusfjellet - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935, Siedlecki (1935) Wśród polar
nych pustyń Svalbardu, s. 186
K opernikuspasset - nie p o d a n o źródła
Lysefjellet - nie p o d an o źródła, wg N orw egów Lysefjellet znaczy „the lighting m o u n ta in ”, je st to pom yłka; nazw a n a d a n a zo stała bow iem ze w zględu na brak pokrycia śniegiem tych szczytów
M ogilnickibreen - nie p o d an o źródła, nazw a n ad a n a w 1956 r. przez N orweski Instytut Polarny
N ordauslandet - Ziem ia Północno-W schodnia, Siedlecki (1935) s. 49, pomyłka norweskiego autora, nazw a taka um ieszczona została już na m apach niderlandzkich z początku XVII w.
O stra B ram atroppen - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935
Pilsudskifjella - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935\ Siedlecki (1935) Wśród polarnych pustyń Svalbardu, s. 186
Polakkbreen - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935\ Siedlecki (1935) Wśród polarnych pustyń Svalbardu, s. 186
P o la k k fje lle t-fira / Polish Spitsbergen-Expedition 1935. ; Polska Wyprawa Polarna na Spitsber
gen „Taternik” 1934 (1936) t. 20 s. 159-181, cyt. s. 165. Polska wyprawa w 1934 r. nazw ała tę górę Szczyt Roku 1934. N azw a nie była używ ana, N orwegowie zm ienili ją n a obecną.
Rozyckibreen - nie p o d an o źródła
Siedleckibreen - nie p o d an o źródła
Stanislavskikam m en - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935\ Polska Wyprawa Polarna na Spitsbergen „Taternik” 1934 (1936) t. 20 s. 159-181, cyt. s. 165,166
134 P. K öhler
Staszicfjellet - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935; Polska Wyprawa Polarna na Spitsber
gen „Taternik” 1934 (1936) t. 20 s. 159-181, cyt. s. 165, 166
Vestspitsbergen - Ziem ia Z achodnia, Siedlecki ( 1935), s. 49 - to oczyw ista pom yłka au to ra norweskiego. N azw a używ ana była ju ż na początku XX w.
Wały H e tm a n s k ie fje lle t-fî'ra /Pofe/; Spitsbergen-Expedition 1935
Warszawaryggen - nie p o d an o źródła
W aw elto p p en - First Polish Spitsbergen-Expedition 1935
W ilnobreen - nie p o d an o źródła
Zagrajskiisen - nie p o d an o źródła
Zaw adskibreen - Polska wyprawa w 1934 r. nazw ala ten lodow iec L odow cem D obrow ol
skiego (First Polish Spitsbergen-Expedition 1935), po proteście A. B. D obrow olskiego N o r
wegowie zmienili nazw ę n a obecną
Przypisy
1 P. K ö h l e r : Pierwsza polska wyprawa polarna, „K wartalnik H istorii N auki i Techniki”
2013 t. 58 n r 4 s. 43-59.
2 S. S i e d l e c k i : Polska Wyprawa Polarna na Spitsbergen, „Wierchy” 1935 t. 13 s. 34-45, cyt.
s. 34.
3 P. K ö h l e r : Spuścizna Stanisława Siedleckiego (1912-2002) w zbiorach Z akładu B a
dali i D okumentacji Polarnej im. Prof. Zdzisława Czeppego Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Krakowski Rocznik A rchiw alny” 2012 [wyd. 2013] t. 18 s. 157-165, 209-210, ilustracje 9-21 ; P. K ö h l e r : Stanisław Siedlecki (1912-2002) -p o la rn ik, taternik, geolog. Stulecie urodzin, „K wartalnik H istorii N auki i Techniki” 2 0 1 3 1. 58 n r 3 s. 61-80 i literatura tam cytow ana.
4 Trochę inaczej ten początkowy etap planow ania wyprawy opisuje S. Z. Różycki w swej książce. W edług niego inicjatoram i mieli być: S. Bernadzikiewicz, S. Z. Różycki i S. Siedlecki.
Decyzję podjęli z kawiarni Gajew skiego przy ul. Chm ielnej w W arszawie w październiku 1933 r. - patrz: S. Z. Różycki: Wśród Lodów i Skał. Z e wspomnień uczestnika polskiej wyprawy polarnej na Ziem ię Torella (Spitsbergen 1934 r.), S port i Turystyka W arszawa 1959, 426 s., cyt.
s. 8-12. Podobnie - w rękopisie: S. Z. R ó ż y c k i „Mój życiorys polarny” (Z bioiy archiw alne Z akładu B adań i D okum entacji Polarnej im. Prof. Z. C zeppego Instytutu Botaniki U niw ersytetu Jagiellońskiego - w dalszych przypisał będę używał skrótu: Zb. archiw. Z B iD PiPZ C IB U J - teczka osobow a S. Z. Różyckiego, sygn. 8.1).
5 [ a n o n i m ] : Polskie wyprawy egzotyczne Klubu Wysokogórskiego P T T , „Poznaj Św iat” 1949 R. II nr 7-9 s. 89-95, cyt. s. 91; S. B e r n a d z i k i e w i c z : Polska wyprawa polarna na Spitsbergen,
„M orze. O rgan Ligi M orskiej i K olonjalnej” 19 3 4 1 .11 n r l l s. 2-3; K. B i r k e n m a j e r : Polish geological research in Svalbard, 1934-1996. An outline, [w:] P. G ł o w a c k i ( r e d . ) , Polish Polar Studies. 24th Polar Sym posium -4 0 " ' Anniversary o f the Polish Polar Station H o m su n d -S p itsb erg en 77°00’N 15°33’E, C om m ittee o n P o lar Research o f the Polish A cadem y o f Sciences, In stitu te of
Polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 135
G eophysics o f the Polish A cadem y o f Sciences, P olar C lub o f the Polish G eographical Society, W arszawa 1997, s. 17-19; K. B i r k e n m a j e r : Zarys dziejów polskich wypraw na Spitsbergen, [w:] Dzieje polskich, rosyjskich i radzieckich badań polarnych. Materiały 111 Sym pozjum P olsko- Radzieckiego z Historii N a u k o Ziemi, Wroclaw, 2 5 -3 0 września 1978 r.. Z akład N arodow y im. O ssolińskich, W roclaw - W arszawa - K raków - G dańsk - Ł ódź 1982, s. 115-140; H . K r z y ż a n i a k : Udział Polaków w badaniach Spitsbergenu, „Polish P olar R esearch” 1 9 8 0 1. 1 nr 1 s. 147-150, cyt. s. 147.
6 B. C h w a ś c i ń s k i : Stefan Bernadzikiew icz - w 40-lecie śm ierci, „Taternik” 1 9 8 0 1. 56 z.
2 s. 67-68; S. Ł a s z k i e w i c z : S ze f Bernadzikiewicz, [w:] S. Ł a s z k i e w i c z : Szum młodości.
S kładnica K sięgarska, E dinburgh 1945, s. 75-84; Z . i. H . P a r y s c y : Wielka Encyklopedia Tatrzańska, W ydaw nictwo G órskie P oronin 1995, cyt. s. 64-65; S. Z . R ó ż y c k i : W śródLodów i S k a ł..., s. 14.
7 Zb. archiw. Z B iD PiPZ C IB U J, rękopis: S. Z. R ó ż y c k i : „M ój życioiys p o larn y ” [teczka o so b o w aS . Z. Różyckiego, sygn. 8.1], O S .Z . Różyckim pisali m.in.: M . D . B a r a n i e c k a , A.
M a r c i n k i e w i c z , Z. M i c h a l s k a : Stefan Zbigniew Różycki, „Studia G eologica P o lo n ica”
1977 t. 52 s. 5-35; K. B i r k e n m a j e r : Profesor Stefan Zbigniew Różycki ja k o badacz polarny,
„Biuletyn Państw ow ego Instytutu G eologicznego” 2006 n r 419 s. 19-28; K. B i r k e n m a j e r , L. L i n d n e r : In m em oriam - Stefan Zbigniew Różycki (1906-1988), an em inent Polish polar geologist, „Polish P olar R eserach” 1989 t. 10 n r 1 s. 105-110; L . L i n d n e r : Stefan Zbigniew Różycki (1906-1988), „Annales Societatis G eologorum P o lo n iae” 1989 t. 59 n r 3-4 s. 535-543;
J . Z n o s k o : Stefan Zbigniew Różycki (1906-1988), „N auka Polska 1989” [wyd. 1990] t. 37 n r 4-5 s. 209-213; [S . Z . R ó ż y c k i] : Różycki, Stefan Zbigniew, [w:] Kto je s t kim w Polsce 1984.
Inform ator biograficzny, W ydawnictwo Interpress, W arszawa 1984, s. 822-823.
8 [ a n o n i m ] : Organizacja Polskiej Wyprawy Polarnej na Spitsbergen, „Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w W arszaw ie” 1934 z. 9-10 s. 49-50.
9 http://pl.w ikipedia.org/w iki/Lucjan_M iladow ski [dostęp 6 1 2014]
10 M . L e p e c k i: Pamiętnik adiutanta Marszalka Piłsudskiego, Państw ow e W ydaw nictwo N aukow e W arszaw a 1987 364 s.
11 J . R. S z a f l i k : Osiecki Stanisław pseud. Kowalski (1875-1967), „Polski Słownik Biograficzny” t. XXIV s. 326-328.
12 B rak jej nazwiska w piśmie do W W róblewskiego, prezesa Banku Polskiego w W arszawie (W arszawa III 1934) - Zb. archiw. ZBiD PiPZC IB UJ [m ateriały luźne, sygn. 9.5],
13 Z . W i l s k i ( r e d . n a c z . ) : Mrozowska Jadwiga Stanisława [...] (1880-1966). Słow nik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980. t. II, Państw ow e W ydawnictwo Naukowe W arszawa
1994 s. 476-477.
14 W. S t r z a ł k o w s k i : Życiorysy dowódców jed n o stek polskich w wojnie obronnej 1939 r., Tadeusz Zieleniewski (1887-1971), w: T. J u r g a , Obrona Polski 1939, Instytut W ydawniczy PAX, W arszaw a 1990, wyd. I, s. 837-838.
15 H . S t ę p i e ń : M ariusz Zaruski. Opowieść biograficzna, G REG s.c., W arszawa 1997 266 s. + [29] s. tabl.
16 Z . i. H . P a r y s c y : Wielka Encyklopedia Tatrzańska..., s. 211.
17 [S. B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa polarna na Spitsbergen 1934. Cel i organizacja, prace i wyniki, „Taternik” 1 9 3 6 1. 20 nr 5 s. 159-168, cyt. s. 161.
18 A . B. D o b r o w o l s k i : Polska wyprawa na Spitsbergen, „Wiedza i Życie” 1935 r. 10 z. 1 s.
1-8, cyt. s. 2-6.
19 S. S i e d l e c k i : Wśród polarnych pustyń Svalbardu, Państw ow e W ydawnictwo Książek Szkolnych W arszaw a 1935 190 s., cyt. s. 47-48.
136 P, K öhler
20 Zb. archiw. ZB iD PiPZC IB UJ sygn. 4.II.1, 9.5 i 9.6.
21 Zb. archiw. ZBiD PiPZC IB UJ, akta luźne, sygn. 9.5.
22 [S. B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa p o la n ia ..., s. 162.
23 K orespondencja częściowo zachow ana, Zb. archiw. ZB iD PiPZC IB UJ sygn. 4.II.1.
24 A . B. D o b r o w o l s k i : Polska wyprawa ...,5 .6 . 25 Zb. archiw. Z B iD PiPZ C IB UJ, akta luźne, sygn. 9.6.
26 Z achow ał spis sprzętu osobistego i alpinistycznego d r Z. S. Różyckiego o raz propozycje codziennych racji żywności - Zb. archiw. Z B iD PiPZ C IB U J, akta luźne, sygn. 9.5.
27 Zb. archiw. ZB iD PiPZC IB U J, sygn. 4.II.1 - list K ola W ysokogórskiego przy O ddziale W arszawskim Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (podpisani: K ornel W esołowski - sekretarz, Stefan Bernadzikiewicz - prezes) z dn. 1 4 1 1934 do A dolfa H oela, dyrektora N orges Svalbard- og Ishavs-U nders0kelser.
28 Zb. archiw. ZBiD PiPZC IB U J, sygn. 4.II.1 - list A dolfa H oela, dyrektora N orges Svalbard- og Ishavs-U nders0kelserz dn. 2 5 1 1934 do K lubu W ysokogórskiego przy O ddziale W arszawskim Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.
29 Zb. archiw. ZBiD PiPZC IB U J, sygn. 4.II.1 - list K oła W ysokogórskiego przy O ddziale W arszawskim Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (podpisani: Kornel W esołowski - sekretarz, Stefan Bernadzikiewicz - prezes) z dn. 1 4 1 1934 do A dolfa H oela, dyrektora N orges Svalbard- og Ishavs-U nders0kelser.
30 S. S i e d l e c k i : Wśród polarnych p u sty ń ... s. 49-60.
31 H . L a c h a m b r e , A . M a c h u r o n : Wyprawa Andreégo balonem do bieguna, W arszawa 1898, s. 150.
32 P. K ö h l e r : Zdobywanie bieguna południowego Ziem i - implikacje botaniczne. The attainm ent o f the South Pole o f the Earth - botanical implications, „W iadomości B otaniczne” 2012 t. 56 n r 3/4 s. 91-95; P. K o h l e r : Stulecie zdobycia południowego bieguna Ziem i, „K w artalnik H istorii N auki i Techniki” 2013 t. 58 n r 2 s. 57-75.
33 W spom nienia z tego lotu, patrz: R . A m u n d s e n : L ot do bieguna północnego (Biała śm ierć), W ydawnictwo Ciekawe M iejsca.net, W arszawa 2 012,118 s. W ydanie I pow ojenne; seria
„Wyprawy, które zmieniły św iat”.
34 W spom nienia z tego lotu, patrz: R . A m u n d s e n : To co widziałem z „Norge”, „N aokoło Ś w iata” 1926 t. 30 s. 55-70.
35 W spom nienia z tego lotu, patrz: U . N o b i l e : Czerwony nam iot, Czytelnik, W arszaw a 1976, 383 s.
36 S . Z . R ó ż y c k i : Wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku. (E xpéditionpolonaise à S p its
bergen en 1934), „P rzeg ląd G e o g ra fic z n y ” 1935 [wyd. 1936] t. 15 s. 119-137, cyt. s. 119- 1 2 0.
37 S. Z . R ó ż y c k i : Ziem ia Torella. Teren działaniapolskiej wyprawy polarnej 1934,,,.Taternik”
1936 t. 20 n r 5 s. 173-181.
38 A . Z a w a d z k i : Polska Wyprawa Polania na Spitsbergen w 1934 r., „W iadomości Służby G eograficznej” 1 9 3 4 1. 8 n r 2 s. 227-230, cyt. s. 227.
39 [S . B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska o p r a w a polarna . . . , s. 159.
40 Zb. archiw. ZB iD PiPZC IB UJ, akta luźne, sygn. 4.II.1 - list z dn. 14 I 1934 r. K ola W ysokogórskiego P T T do Adolfa H oela, Oslo.
41 S. Z . R ó ż y c k i : Wyprawa na Spitsbergen w . . . , s. 120.
Polska wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku 137
42 [S . B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa polarna... s. 159; A . Z a w a d z k i : Polska Wyprawa Polania na Spitsbergen..., s. 227.
43 [ S . B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska Wyprawa Polarna na Spitsbergen, „W iadomości Służby G eograficznej” 1 9 3 4 1. 8 n r 1 s. 136-137; S. Z a g r a j s k i , A . Z a w a d z k i : Polska wyprawa na Spitsbergen 1934. Cz. 1. Prace geodezyjne i kartograficzne, Sekcja G eograficzna Towarzystwa W iedzy Wojskowej, W arszawa 1936, 2 nib. + 9 9 + 1 nlb. s, tabl. 2, plan 1. Seria: Biblioteka Służby G eograficznej, T. 16 [egzem plarz w: C en traln a Biblioteka Wojskowa, sygn. 47479]; S.
Z a g r a j s k i , A. Z a w a d z k i : Prace geodezyjne polskiej wyprawy polarnej na Spitsbergen w 1934 roku. [część I], „W iadomości Służby G eograficznej” 1935, t. 9 n r 1-2 s. 49-122, cyt. s. 69.
44 [a n o n i m ] : Organizacja Polskiej Wyprawy Polarnej..., s. 49.
45 [a n o n i m ] : Organizacja Polskiej Wyprawy Polarnej.. s. 49.
46 [a n o n i m ] : Organizacja Polskiej Wyprawy Polarnej..., s. 49.
47 S. S i e d l e c k i : Polska Wyprawa Polarna..., s. 36.
48 S. S i e d l e c k i : Polska Wyprawa Polarna ..., s. 35-36.
49 S. Z a g r a j s k i , A. Z a w a d z k i : Prace geodezyjne ..., s. 69.
50 W zbiorach archiwalnych Z akładu B adań i D okum entacji Polarnej im. Prof. Z C zeppego Instytutu Botaniki U niw ersytetu Jagiellońskiego zachow ał się projekt listu K om itetu O rganizacyjnego wyprawy do prezesa Banku Polskiego W ładysław a W róblewskiego [akta luźne, sygn. 9.5],
51 [S. B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa polarna . . . , s. 161.
52 Zb. archiw. Z B iD PiPZ C IB UJ, akta luźne, sygn. 9.6.
53 Zb. archiw. ZBiD PiPZC IB UJ - projekt listu K om itetu O rganizacyjnego w yprawy do prezesa Banku Polskiego W ładysława Wróblewskiego [akta luźne, sygn. 9.5]; list z dn. 1 4 1 1934 r.
K oła W ysokogórskiego P T T do A dolfa H oela w O slo [akta luźne, sygn. 4.II.1],
54 Biogramy uczonych polskich. T. 4 : Nauki techniczne, W rocław 1988, cyt. s. 41-43; Uczeni polscyX IX -X X stulecia. T. 1 : A -G . W arszawa 1994, s. 142-143.
55 L ub jeszcze student chemii na Uniwersytecie W arszawskim - patrz: S. Z. R ó ż y c k i : Wśród Lodów i S k a l..., s. 15.
56 H . G u r g u l , M. K r z e p t o w s k i : H enryk Mogiłnicki (1906-1999) w 65-lecie Polskiej Wyprawy na Spitsbergen, „Biuletyn Polarny” 2000 t. 8 s. 48-49; Z . i. H . P a r y s c y : Wielka Encyklopedia Tatrzańska..., s. 762-763.
57 http://portalw iedzy.onet.pl/60933„„zaw adzki_rogala_antoni_rudolf,haslo.htm l [dostęp 10 I I 2014]
58 S. Z. R ó ż y c k i : Wśród L o d o w i S k a l..., s. 13-24.
59 W edług S. Z. Różyckiego było to 16 VI - S. Z . R ó ż y c k i : Wyprawa na Spitsbergen w ..., s. 122.
60 S. Z . R ó ż y c k i : Wśród Lodów i S k a l..., s. 41.
61 [S. B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa p o larna... s. 162-163; S i e d l e c k i : Wśród polarnych pustyń ..., s. 67-70.
62 Zb. archiw. Z B iD PiPZ C IB UJ, sygn. 9.28: S. Siedlecki „D ziennik wyprawy na Spitsbergen 1934 r.”, [S. B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa polarna ..., s. 163- 164; S. B e r n a d z i k i e w i c z , H . M o g i ł n i c k i , S. Z. R ó ż y c k i , S. S i e d l e c k i , A. Z a w a d z k i : Spitsbergen 1934, [w:] J . W o j s z n i s , Polacy na szczytach świata. S port i Turystyka, W arszawa 1966, s. 91-142, cyt. s. 92; S. Z . R ó ż y c k i: Wyprawa na Spitsbergen w ...,s . 122-124.
138 P. K öhler
63 A . B. D o b r o w o l s k i : Polska w yprawa..., s. 7; S. Z. R ó ż y c k i : Wyprawa na Spitsbergen w ..., s. 130-131.
64 S . Z . R ó ż y c k i : Wyprawa na Spitsbergen w ..., s. 124.
65 S. Z a g r a j s k i , A . Z a w a d z k i : Prace geodezyjne..., s. 71.
66 j.w .... s. 71.
67 A . B. D o b r o w o l s k i : Polska wyprawa...,?,. 1.
68 j.w .... s. 7.
69 S. Z . R ó ż y c k i : Wyprawa na Spitsbergen w ... s. 124-125; S. Z a g r a j s k i , A.
Z a w a d z k i : Prace geodezyjne..., s. 81-92.,
70 A. Z a w a d z k i : Levés photogramm étriques effectués p a r l'Expédition Polonaise au Spitzberg dans le période du 21/V I au 2 9 /V I I I 1934, „Przegląd Fotogram etryczny” 1934 t. 11 z.
3 s. 66-74; A . Z a w a d z k i : Opracowanie zdjęć fotogrametrycznych iv czasie polskiej wyprawy polarnej na Spitsbergen w 1934 r., „Przegląd F otogram etryczny” 1936 t. 17/18 z. 1-2 s. 28-32.
71 [A . Z a w a d z k i ] : Spitsbergen. Mapa opracowana na podstawie fotogrametrycznych zdjęć stereoskopowych wykonanych w czasie pierwszej polskiej wyprawy na Spitsbergen, czerwiec-sierpień 1934 r. M ap based upon photogramm etric surveys executed during the first Polish Spitsbergen- expedition, June-August 1934. Skala 1:50 000, Wojskowy Instytut Geograficzny, W arszaw a 1935 [„Taternik” 1936 t. 20 n r 5, wklejka między s. 192 a 193; „W iadomości Służby G eograficznej”
193 6 1 .10 n r 1, wkładka] ; A . Z a w a d z k i , S. Z a g r a j s k i : Prace geodezyjne polskiej wyprawy polarnej na Spitsbergen w 1934 roku. [część II], „W iadomości Służby G eograficznej” 1936 t. 10 n r 1 s. 83-102 [res.: Expedition polonaise à Spitsberg en 1934; m apa obszaru opracow anego przez polską wyprawę skala 1:50 000], S eparatum : K raków 1936, druk. W L. Anczyc i S-ka, 23 + nib. s. 1, tabl. 5.
72 S. Z . R ó ż y c k i : Wyprawa na Spitsbergen w ..., s. 125-126.
73 [S. B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa p o la rn a ..., s. 166-167.
74 C . L i p e r t : Porównanie wielkości m asy opadowej w cyrku Lodowca Pencka w okresie od 1934 roku do 1958 roku. [w:] J . J a n i a , T. S z c z y p e k , M . P u l i n a ( r e d . ) , V III Sym pozjum Polarne. Materiały, Instytut G eografii, U niw ersytet Śląski, K lub Polarny, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Sosnow iec 1981. T. 1. Referaty i kom unikaty, s. 69-74.
75 A . Z a w a d z k i , S. Z a g r a j s k i : Prace geodezyjne... m apa: Zasięgprac triangulacyjnych, fotogrametrycznych i geologicznych polskiej wyprawy na Spitsbergen w 1934 r. (czerwiec-sierpień) naniesionych na wycinku z mapy tv skali 1:200 000 opracowanej przez „Norges Svalbard- og Ishavs Undersökelser” p o d kierownictwem dr. Adolfa Hoela. E xtent o f the triangulation, photogramm etric a nd geological works o f the Polish Spitsbergen expedition, July-August, 1934, represented on a p a rt o f the 1:200 000 m ap executed by the “Norges Svalbard- og Ishavs Undersökelser”, D ru k Wojskowego Instytutu G eograficznego [m apa na w kładce m iędzy 48 a 49 stro n ą zeszytu 1-2 „W iadomości Służby G eograficznej” 1935 t. 9],
76 [S. B e r n a d z i k i e w i c z ] : Polska wyprawa polarna...,?,. 167.
77 S. Z . R ó ż y c k i : Budowa geologiczna północno-zachodniej części Z iem i Torella (Spits
bergen). Geology o f the north-western p a rt o f Torell Land, Vestspitsbergen, „Studia G eologica P olonica” 1959 t. 2 s. 1-98 + 6 tabl.
78 K . B i r k e n m a j e r : 45 lat polskich badań geologicznych (1934-1979) w archipelagu Sval
bard, „Przegląd Geologiczny” 1980 t. 28 n r 11 s. 619-621, cyt. s. 619; K. B i r k e n m a j e r : Zarys polskich badań geologicznych Svalbardu, 1939[sic, pow inno być: 1934]-1996, [w:] P.
G ł o w a c k i , A. W ó j c i k (red.), Materiały konferencyjne. X X IV Sym pozjum Polarne, Warszawa, 26 -2 7 września 1997, In sty tu t Geofizyki Polskiej A kadem ii N auk, K om itet B adań P olarnych
