W SZEC H ŚW IA T
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 9 (2012)
M a n o w s k a J ., W p ły w e k s p lo z ji a to m o w y c h n a g e n e ty c z n e z m ia n y u lu d z i
d o tk n ię ty c h n a p r o m i e n i e n i e m ... 217
N a w a r a K ., U p r o g u ta j e m n i c y S r e b r n e g o G l o b u ...220
B r z o s t k i e w i c z S. R ., P ie r w s i lu d z ie n a K s ię ż y c u — g e n e r a l n a p r ó b a p r z e d w y p r a w ą n a K s i ę ż y c ...223
M a l e n d o w i c z L ., A f l a t o k s y n y ...225
S k i n d e r N . W ., N a jd o s k o n a ls z e a u to t r o f y ś w i a t a ...227
G r e g o r c z u k M ., T e m p e r a tu r y o d c z u w a ln e i ic h w y z n a c z a n i e ... 229
J a n o w s k i T . M ., W e te r y n a r i a i z o o h i g i e n a ...231
H a y t o L ., W s tu le c ie I Z ja z d u L e k a r z y i P r z y r o d n ik ó w P o ls k ic h . . . . 233
S z a f l a r s k i J . A ., W c z te r d z ie s tą ro c z n ic ę ś m ie rc i J a n a D a n y s z a , z n a k o m i te g o p r z y r o d n ik a , m ik ro b io lo g a i f i l o z o f a ... 235
D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e „ Ś w ia tło Z ie m i” (K. N a w a r a ) ... 237
E x o b a s id iu m ja p o n ic u m S h ir a i i M y x o c o c c u s fu l tm s (C ohn) J a h n n a d o n ic z k o w e j a z a lii A z a le a ja p o n ic a G r a y (E. S z c z e p k o w s k a ) ... 237
D la c z e g o t a k c h ę tn ie w y o lb r z y m ia m y w ie k r o ś lin d r z e w ia s ty c h ? (C. P a - c y n i a k ) ...238
K o z ic a (J. P r z y b y s z ) ... 239
Z a p o m n ia n a p u b li k a c ja K a r o la D r y m m e r a (R. O l a c z e k ) ... 239
C o p e r n ic a n a S p ó r o M ik o ła ja K o p e r n ik a (H. K r z a k i A . J o c h y m e k ) ...240
R o z m a i t o ś c i ...241
K r o n ik a n a u k o w a P o ls k ie T o w a r z y s tw o M i n e r a l o g i c z n e ...242
R e c e n z je G in ą c e d z ik ie z w ie r z ę ta (S. S t a r z e ń s k i ) ... 243 S p r a w o z d a n ia
S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu S z c z e c iń sk ie g o P T P im . K o p e r n ik a z a l a t a 1967 i 1968 ... 2(44
S p i s p l a n s z
la . K R A T E R L A N G R E N U S n a K s ię ż y c u , o ś r e d n ic y ok. 127 k m . F o t.
z a ło g a A p o llo -8
Ib . K R A T E R K O P E R N IK A n a K się ż y c u . F o t. z a ło g a A p o llo -8
I I . S O S N A N A S O K O L IC Y . P ie n iń s k i P a r k N a ro d o w y . F o t. J . S o k o ło w s k i
I l i a . W Ą Ż E S K U L A P A , C o lu b e r lo n g is s im u s (L a u r.), g a tu n e k c h ro n io n y . F o t. W . S tr o jn y
I l l b . Z A S K R O N IE C Z W Y C Z A J N Y , N a t r i x n a t r i x L . F o t. W . S tr o jn y IV a . C H O IN A K A N A D Y J S K A , T s u g a c a n a d e n s is C a r r . F o t. W . S tr o jn y IV b . J A R Z Ą B S Z W E D Z K I, S o r b u s i n t e r m e d ia P e r s . F o t. W . S tr o jn y
O k ł a d k a : F A Z Y K S IĘ Ż Y C A
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A
(R ok z a ło ż e n ia 1875)
W RZESIEŃ 1969 ZESZYT 9 (2012)
JA D W IG A M A N O W S K A (K ra k ó w )
W P Ł Y W E K S P L O Z J I A T O M O W Y C H N A G E N E T Y C Z N E Z M IA N Y U L U D Z I D O T K N IĘ T Y C H N A P R O M IE N IE N IE M
Coraz częstsze stosow anie pierwiastków pro
m ieniotw órczych w m edycynie, technice i w pra
cach badawczych budzi zrozumiałe zaintereso
w anie co do skutków oddziaływania promienio
wania jonizującego na świat roślinny i zwierzę
cy obecnie i w przyszłości. Prowadzone na sze
roką skalę badania na zwierzętach dostarczają nam ciągle ciekaw ych danych o szkodliwości działania prom ieniowania korpuskularnego i elektrom agnetycznego, i tłum aczą częściowo m echanizm działania tego promieniowania na żyw y organizm. Skąpych w yników dostarczają badania osób zatrudnionych przy aparatach Rentgena oraz ofiary sporadycznych awarii re
aktorowych. Najw ięcej m ateriału obserwacyj
nego dostarczyły do tej pory ofiary wybuchu bomby atom owej w Hiroshimie i Nagasaki w 1945 r. oraz testow y w ybuch bomby wodo
rowej w okolicy atolu Bikini w 1954 roku.
Chociaż szkodliw y w p ływ prom ieniowania jo
nizującego na żyw y organizm znany był już od sześćdziesięciu lat, to dopiero od badań M u l l e r a (1927), prowadzonych na Drosophila m e- lanogaster z zastosowaniem ilościowej m etody pomiarowej, można w sposób naukowy ustalać zależność reaktyw ności organizmów ed rodzaju prom ieniowania. Pow stała now a dziedzina ba
dań zwana radiogenetyką. Liczne prace w yko
nane na roślinach i zwierzętach potwierdziły m utagenny charakter prom ieniowania jonizują
cego. Na podstawie tych obserwacji można przypuszczać, że już najmniejsza dawka prom ie
niowania może w yw ołać m utacje przy bezpo
średnim jego działaniu na komórki rozrodcze.
Badania genetyczne na m ateriale ludzkim są długofalow e i wym agają obserwacji kilku po
koleń. Toteż w szelkie próby rejestracji uszko
dzeń na m ateriale ludzkim zasługują na szcze
gólne podkreślenie.
Dla ujęcia i najbardziej w nikliw ego staty
stycznego opracowania w szelkich uszkodzeń sub
stancji rozrodczej u osób dotkniętych napromie
nieniem w owych tragicznych dniach sierpnio
w ych 1945 roku została utworzona na terenie Japonii Komisja tzw. A tom ie Bom b C asualty Com m ission, w skrócie ABCC. Zapoczątkowany przez ABCC program genetycznych badań nau
kowych zbiegł się z wydaniem szeregu krajo
w ych zarządzeń adm inistracyjnych jak np.
powszechny spis ludności oraz podw yższenie ra
cji żywnościowych dla m atek oczekujących po
tomstwa. Tym sposobem można było zareje
strować każdą ciążę, a w ankietach zawierają
cych około 50 pytań ująć w szystkich pozosta
łych jeszcze przy życiu ludzi, którzy w związ
ku z wybuchem bomby m ogli chociaż w naj
m niejszym stopniu ulec naprom ienieniu.
Uwzględniono przy tym w szystkie towarzyszą
ce okoliczności miejsca, warunków osłony i cza
su ekspozycji, co ma znaczenie dla ustalenia
31
C z ę sto tliw o ś ć u r o d z e ń c h ło p c ó w w z a le ż n o ś c i o d e k s p o z y c ji ro d z ic ó w , H iro s h im a (N eel i S c h u ll, A B C C ) T a b e l a 1
Ekspozycja m atek
Ekspozycja ojców
I II III IV—V Razem
G ru p a I Liczba urodzeń 17294 1500 596 395 19785
w tym chłopców 9005 772 313 209 10299
procent 52,07 51,47 52,52 52,91 52,05
G ru p a II Liczba urodzeń 5368 1850 385 244 7847
w tym chłopców 2832 941 197 122 4092
procent 52,76 50,86 51,17 50,00 52,15
G ru p a III Liczba urodzeń 2185 424 521 157 3287
w tym chłopców 1114 220 268 80 1682
procent 50,98 51,89 51,44 50,96 51,17
G ru p a IV —V Liczba urodzeń 1117 202 110 117 1546
w tym chłopców 571 109 54 56 790
p rocent 51,12 52,96 49,09 47,86 51,10
Razem Liczba urodzeń 25964 3976 1612 913 32465
w tym chłopców 13522 2042 832 467 16863
procent 52,08 51,36 51,61 51,15 51,94
T a b e l a 2 C z ę s to tliw o ś ć u r o d z e ń c h ło p c ó w w z a le ż n o ś c i o d e k s p o z y c ji ro d z ic ó w , N a g a s a k i (N eel i S c h u ll, A B C C )
Ekspozycja m atek
Ekspozycja ojców
I II III IV—V Razem
G ru p a I Liczba urodzeń 14610 2170 243 139 17162
w tym chłopców 7608 1120 129 75 8932
procent 52,07 51,61 52,09 53,96 52,05
G ru p a II Liczba urodzeń 9316 4144 273 178 13911
w tym chłopców 4849 2112 140 103 7204
p ro cen t 52,05 50,97 51,28 57,87 51,79
G ru p a III Liczba urodzeń 747 279 94 35 1155
w tym chłopców 360 134 5! 14 559
procent 48,19 48,03 54,26 40,00 48,40
G ru p a IV—V Liczba urodzeń 559 116 35 28 738
w tym chłopców 279 56 18 15 368
procent 49,91 48,28 51,43 53,57 49,86
Razem Liczba urodzeń 25232 6709 645 380 32966
w tym chłopców 13096 3422 338 207 17063
pro cen t 51,90 51,01 52,40 54,47 51,76
dawki naprom ienienia. Tym sposobem zareje
strowano 283 508 osób poszkodowanych. Jest to n iew ątpliw ie pokaźny m ateriał dow odow y, który m ógłby dać odpowiedź na pytania drę
czące ludzi w ieku atom owego.
Do 1953 roku zarejestrowano 76 626 przy
padków ciąży. Po odrzuceniu m ateriału nasu
wającego w ątpliw ości ostatecznie w yk orzysta
no do opracowania 19 818. W tej liczbie u w zglę
dnione jest też przebadanie niem ow ląt do dzie
w iątego m iesiąca życia.
Przy identyfikacji m utantów już w pierwszej generacji uwzględniono: częstotliw ość znie
kształceń, liczbę m artw ych porodów oraz zejść śm iertelnych w pierw szych dziew ięciu m iesią
cach, w agę ciała, stosunek płci oraz pom iary antropologiczne.
Badania zostały przeprowadzone w nikliw ie i w yk luczały w szelkie w ątpliw ości. Dawka na
prom ienienia rodziców została tak ściśle usta
lona, jak to tylko było m ożliwe. Stosow nie do w ielk ości daw ki otrzym anej, podzielono ludzi
219 na pięć grup. I grupa, bardzo liczna, obejmo
wała rodziców, którzy w późniejszym term inie przybyli na te tereny, a zatem stanowili grupę kontrolną. Do II grupy należeli ludzie, którzy otrzymali od 5 do 10 rentgenów (r). III grupę stanowili rodzice o dawce od 50 do 100 r.
A wreszcie IV i V grupa obejmowała rodziców o dawce obciążeniowej do 400 r. Okazało się, że najbardziej interesujące dla tego typu badań grupy z najwyższą dawką obciążeniową były nieliczne, co utrudniało porównania statystycz
ne. Takich przypadków, gdzie oboje rodzice na
leżeli do dwóch ostatnich grup, naliczono w su
m ie 157 dla obu miast, zarówno dla Hiroshimy, jak i Nagasaki. Taka klasyfikacja miała na celu ujęcie m utantów, które nie nasuw ałyby w ątpli
wości, że były w ynikiem napromienienia.
Można by przypuszczać, iż wzrost liczby zniekształceń u dzieci jest skutkiem w ystąpie
nia m utacji. Jednakże, jak w ykazały obliczenia statystyczne, nie ma żadnej istotnej różnicy po
między liczbą zniekształconych dzieci z ekspo
nowanych i nie eksponowanych matek. To samo dotyczy dzieci obojga eksponowanych rodziców.
M inim alny wzrost zniekształceń można za
obserwować u dzieci m łodych matek, ale zgod
nie z opinią badaczy japońskich i amerykań
skich nie należy przeceniać tego faktu, ponie
waż u m atek poniżej 20 lat także w normalnych warunkach procent zniekształconych dzieci jest w yższy, aniżeli u matek starszych.
Biorąc pod uw agę liczbę urodzonych mart
wych noworodków, daje się zaobserwować jej wzrost w takich przypadkach, w których napro
m ieniowaniu u legli ojcowie lub oboje rodzice, natomiast obniżenie się w przypadku ekspozycji matek.
Wzrost śm iertelności u noworodków i nie
m owląt można by tłum aczyć wzm ożeniem w y stąpienia letalnych w zględnie subletalnych mu
tacji dom inujących. I tutaj jednak nie ma istot
nej różnicy pom iędzy różnymi grupami ekspo
nowanych rodziców.
Podobnie ciężar noworodków, po uw zględnie
niu w szystkich czynników w pływ ających na jego kształtowanie, nie uwydatnia różnic po
m iędzy grupami naprom ienionych rodziców.
Duże trudności stw arzały pomiary antropolo
giczne. Pom iary przeprowadzone na olbrzymim m ateriale dziecięcym nie dały również żadnych istotnych różnic pom iędzy poszczególnym i gru pami.
Przesunięcie proporcji płci mogłoby stanowić ciekaw y dowód na ujaw nienie się m utacji po
promiennej. Jednak procent urodzonych chłop
ców w stosunku do 100 urodzonych dziewcząt w ynosi około 105,3lo/o, a więc w granicach pro
porcji ustalonych na terenie Japonii.
Chociaż nie stwierdza się wyraźnych prze
sunięć w stosunku płci, to można dopatrzyć się pewnej tendencji do zaniżenia się liczby chłop
ców w przypadku wzmożonej ekspozycji m atek (tabela 1, 2), czego nie stwierdza się w przypad
ku wzmożonej ekspozycji ojców. W Nagasaki można zaobserwować lekki wzrost liczby chłop
ców.
Jak w ykazały sekcje przeprowadzone na dzie
ciach rodziców należących do IV i V grupy, ist
nieje u nich zwiększona częstotliw ość znie
kształceń (18,9,;)/o), podczas gdy w grupie kon
trolnej stwierdzono tylko 11%, co daje w efek
cie istotną statystycznie różnicę. W yniki japoń
skich lekarzy spotkały się z ostrą krytyką ze strony współpracowników ABCC z uwagi na to, że włączono też dzieci rodziców znajdujących się w momencie wybuchu w odległości do 10 km od punktu zerowego, którzy zatem, praktycznie biorąc, nie otrzymali żadnej dawki napromie
nienia.
Jakkolwiek analiza cech przemawiających za w ystąpieniem m utacji nie wykazała istotnych różnic statystycznych w ramach obserwowa
nych grup, to zgodnie z opinią japońskich i am e
rykańskich badaczy nie stanowi to jeszcze do
wodu, że nie pow stały żadne m utacje. Trzeba podkreślić, że rejestrowane b yły jedynie cechy nie budzące zastrzeżeń, podczas gdy pewna część m utacji letalnych uszła kontroli z powodu nie zarejestrowanych poronień. Wprawdzie ze
brany dotychczas materiał, uzupełniany stale now ym i danymi, poddaje się now ym badaniom statystycznym , to jednak w yniki tych opra
cowań ciągle wskazują tylko na prawdopodo
bieństwo pojawiania się mutacji w skutek eks
plozji w Hiroshimie i Nagasaki. W dodatku większość dziedzicznych m utacji jest recesywna i w pierwszej generacji nie może być jeszcze wykryta. Ujawnienie się tych cech może nastą
pić w drugim pokoleniu. W tedy dopiero m ieli
byśm y pew niejszy dowód na powstanie m utacji jako skutku detonacji atomowej, ale na takie wnioski jeszcze za wcześnie. Jaki jest wym iar faktyczny tych m utacji u eksponowanych ro
dziców, trudno więc jeszcze w tej chwili ustalić.
M e s s e r s c h m i d t , który ujął źródłowo opracowany materiał na terenie Japonii, pod
daje w wątpliwość, czy w ogóle uda się w przy
szłości stwierdzić wielkość uszkodzeń.
3 1*
K R Y S T Y N A N A W A R A (W a rsz a w a )
U P R O G U T A J E M N IC Y S R E B R N E G O G L O B U *
J u ż n ie w ie le c z a su d z ie li n a s o d m o m e n tu , k ie d y n a p o w ie rz c h n i K s ię ż y c a s t a n ie p o r a z p ie r w s z y c z ło w ie k . M o m e n t te n b ę d z ie n ie ty lk o s p e łn ie n ie m m a r z e ń w ie lu p o k o le ń , b y c z ło w ie k m ó g ł w re s z c ie z re a liz o w a ć lo t k u in n y m p la n e to m i lą d o w a ć n a ic h p o w ie rz c h n i. O d te j c h w ili z a c z n ie się r ó w n ie ż e r a p a s jo n u ją c y c h b a d a ń n a d p o c h o d z e n ie m n a sz e g o n a t u r a ln e g o s a t e li ty , je g o z w ią z k ie m z Z ie m ią i je g o h is to r ią .
K się ż y c b u d z ił ż y w e z a in te r e s o w a n ie ju ż od z a r a n i a is tn ie n ia lu d z k o ś c i. D z ia ła ł n a u m y s ły lu d z k ie n ie ty lk o p o p rz e z s w o je ro m a n ty c z n e p ię k n o . J e g o c y k lic z n e z m ia n y p o s łu ż y ły do u tw o r z e n ia k a le n d a r z a , u ż y w a n e g o d o d ziś (p o r. fo t. n a o k ła d c e ). D o d z iś p r z e t r w a ły r ó w n ie ż w w ie lu ję z y k a c h ś la d y k u l t u k s ię ż y c o w e g o w n a z w ie p ie r w s z e g o d n ia ty g o d n ia — p o n ie d z ia łk u : w ła c iń s k im L u n a e d ie s , w e w ło s k im lu n e d i, h is z p a ń s k im L u n e s , f r a n c u s k im L u n d i, n ie m ie c k im M o n ta g , a n g ie ls k im M o n d a y . S ą to d a le k ie e c h a k u lt u c ia ł n ie b ie s k ic h , z a p o c z ą tk o w a n e g o p r z e z S u m e r ó w , k tó r z y czcili p o sz c z e g ó ln e p la n e t y ja k o b ó s tw a , p o ś w ię c a ją c im p o sz c z e g ó ln e d n i ty g o d n ia . D o d z iś i in n e d n i t y g o d n ia w w ie lu ję z y k a c h n o sz ą n a z w y p o sz c z e g ó ln y c h p la n e t i S ło ń c a . Z c z a s e m k u l t p l a n e t p o ja w ił się u in n y c h n a ro d ó w s ta r o ż y tn y c h j a k n p . u E g ip c ja n , G re k ó w , R z y m ia n i in n y c h . Z p ie r w s z ą w io s e n n ą p e ł
n ią K s ię ż y c a z w ią z a n a je s t ż y d o w s k a P a s c h a i te r m i n n a jw ię k s z e g o ś w ię ta c h r z e ś c ija n — W ie lk a n o c y .
C z a sy n o w o ż y tn e , a sz c z e g ó ln ie o k re s b a d a ń K s ię ż y ca, p ro w a d z o n y c h p rz e z o b s e r w a to r ia a s tro n o m ic z n e , a n a s tę p n ie p rz e z s z tu c z n e s a te li ty i s t a t k i k o s m ic z n e , o d a r ły K się ż y c z je g o b o sk o ś c i i r o m a n ty c z n o ś c i. D ziś ju ż n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że K s ię ż y c j e s t p u s ty m , p o z b a w io n y m ż y c ia g lo b e m . W sz e lk ie ży cie , k tó r e z n a la z ło b y się n ie z a b e z p ie c z o n e o d p o w ie d n io n a je g o p o w ie rz c h n i, s k a z a n e je s t n a z a g ła d ę , g d y ż K s ię ż y c n ie p o s ia d a p o la m a g n e ty c z n e g o , a co z a ty m id z ie i p a só w v a n A lle n a . F a k t te n s tw ie r d z ił a m e r y k a ń s k i s a t e li ta E x p lo r e r 35, k tó r y o k o ło 1 r o k u b a d a ł p r z e s tr z e ń w o k ó ł K się ż y c a . K a ż d y ż y w y o rg a n iz m je s t t u w y s t a w io n y n a z a b ó jc z e p r o m ie n io w a n ie sło n e c z n e .
Z e w z g lę d u n a b r a k a tm o s f e r y , k t ó r a z je d n e j s t r o n y o s ła b ia p ro m ie n io w a n ie sło n e c z n e , z d ru g ie j s ta je się r e z e r w u a r e m c ie p ła w n o c y , K s ię ż y c j e s t p la n e t ą o d u ż e j ro z p ię to ś c i t e m p e r a t u r . W c ią g u d n ia p r a ż o n a p r o m ie n ia m i s ło n e c z n y m i p o w ie r z c h n ia k s ię ż y co w a ro z g r z e w a się d o p rz e s z ło + 120°C, w n o c y a lb o w c ie n iu te m p e r a t u r a p o w ie r z c h n i s p a d a do p r z e szło — 150°C. B r a k a tm o s f e r y p o w o d u je r ó w n ie ż o s try k o n t r a s t m ię d z y o b s z a r e m o ś w ie tlo n y m p rz e z S ło ń c e , a o b s z a r e m p o g r ą ż o n y m w c ie n iu .
B r a k a tm o s f e r y o z n a c z a t u ró w n ie ż b r a k w s z e lk ie j p o g o d y , b r a k w s z e lk ic h z m ia n , k tó r e s p r a w i a ją , że ż y cie n a Z ie m i n ie je s t m o n o to n n e : w ia tr u , d e sz c z u , c h m u r , m g ie ł, g r a d ó w i ś n ie g u . J e d y n ą z m ia n ą s ą tu c y k lic z n ie p o so b ie n a s t ę p u ją c e d n i i noce.
Z e w z g lę d u n a to , że K się ż y c o b r a c a się w o k ó ł sw e j o si b a r d z o p o w o li, d n ie i n o c e są t u 3 0 -k r o tn ie d łu ż s z e n iż n a Z ie m i. W s k u te k te g o g r a n ic a ś w itu i z m ie rz c h u , k tó r a w z d łu ż r ó w n ik a z ie m s k ie g o p r z e s u w a się z s z y b
* P o r. a r ty k u ł St. B r z o s t k i e w i c z a P ierw si lu d zie na K s ię ż y c u — G e n e ra ln a p ró b a p rz ed w y p ra w ą n a K siężyc (str. 223).
k o ś c ią ok. 1500 k m /g o d z ., n a r ó w n ik u k s ię ż y c o w y m p r z e s u w a się z sz y b k o ś c ią ty lk o ok. 10 k m /g o d z . S y tu a c j a t a k a m o ż e b y ć b a rd z o d o g o d n a d la lu d z i, k tó r z y w p rz y s z ło ś c i b ę d ą p r a c o w a li w b a rd z o w y s o k ic h s z e ro k o ś c ia c h „ g e o g ra f ic z n y c h ” K się ż y c a , g d y ż k o s z te m n ie w ie lk ie g o w y s iłk u b ę d ą m o g li z n a jd o w a ć się b e z p r z e r w y w ś w ie tle S ło ń c a .
O d d a w n a w ia d o m o , że p o w ie rz c h n ia K się ż y c a p o k r y t a j e s t lic z n y m i k r a t e r a m i , o r o z m ia r a c h n ie s p o ty k a n y c h n a Z ie m i. S tw ie rd z o n o , że m ię d z y k r a t e r a m i w y s tę p u j ą o b s z a r y b a r d z ie j p ła s k ie , s to s u n k o w o r ó w n in n e , k tó r e n a z w a n o „ m o r z a m i”. O b ie k ty t e b y ły p r z e d m io te m b a d a ń z a ró w n o o b s e r w a to r ió w a s t r o n o m ic z n y c h , j a k i s z tu c z n y c h s a te litó w , k tó r e f o to g r a f o w a ły K się ż y c z n ie w ie lk ie j w y so k o śc i, a lb o te ż lą d o w a ły n a je g o p o w ie rz c h n i, p r z e s y ła ją c o b ra z y sw e g o n a jb liż s z e g o o to c z e n ia . B a d a n ia te g o ty p u b y ły j e d n a k b a rd z o o g ra n ic z o n e w sw y c h m o ż liw o śc ia c h . D la te g o te ż w y k o r z y s ta n o p ie r w s z ą m is ję lu d z k ą n a K się ż y c — z a ło g ę A p o llo -8 do z e b r a n ia p e w n y c h d a n y c h d o ty c z ą c y c h n a sz e g o n a tu r a ln e g o s a te lity . T rz e j a s tr o n a u c i a m e r y k a ń s c y z o s ta li p r z y g o to w a n i do o b s e r w a c ji g e o lo g ic z n y c h p rz e z sw e g o k o le g ę g e o lo g a - a s tr o n a u tę d r H . S c h m i 11 a. O b s e rw a c je g e o lo g ic z n e m ia ły b y ć p ro w a d z o n e g łó w n ie p o s tr o n ie K się ż y c a n ie w id o c z n e j z Z ie m i, g d y ż w ła ś n ie t a s t r o n a b y ła w c zasie lo tu A p o lla -8 o ś w ie tlo n a p rz e z S ło ń c e . A b y u ła tw ić a s t r o n a u to m o r i e n ta c j ę w te r e n ie , n a k tó r y m z n a jd u j e się je s z c z e w ie le o b ie k tó w b e z im ie n n y c h , sp o rz ą d z o n o s p e c ja ln ą m a p ę o d w r o tn e j s tr o n y K się ż y c a , n a k tó r e j w ie lu o b ie k to m n a d a n o n a z w is k a osób, z w ią z a n y c h z a m e r y k a ń s k im p la n e m b a d a n ia K się ż y c a . N a z w y t e b y ły o c z y w iśc ie n ie o f ic ja ln e . N p. tr z y b e z im ie n n e k r a t e r y , le ż ą c e b lis k o r ó w n ik a k s ię ż y c o w e g o , n a z w a n o n a z w is k a m i tr z e c h a s t r o n a u tó w z A p o lla -8 : B o r m a n a, L o v e l l a i A n d e r s a . I n n e o b ie k ty z o s ta ły o c h rz c z o n e n a z w is k a m i tr z e c h a s tr o n a u tó w , k tó r z y w s ty c z n iu 1967 r o k u s p ło n ę li w c zasie p r ó b z k a b in ą A p o llo , o ra z n a z w is k a m i p ra c o w n ik ó w o ś r o d k a n a P r z y l ą d k u K e n n e d y ’ego i O ś ro d k a w H o u s to n .
D o c e ló w m is ji A p o lla - 8 n a le ż a ło , p ró c z w y p r ó b o w a n ia d z ia ła n ia u rz ą d z e ń s t a tk u : 1. d o s ta rc z e n ie f o t o g r a f ii o b s z a r ó w w y b r a n y c h n a lą d o w is k a d la s t a tk ó w z a ło g o w y c h , 2. d o k ła d n e o b s e r w a c je k s z t a łt u i c h a r a k t e r u k r a t e r ó w k się ż y c o w y c h , 3. s tw ie r d z e n ie czy p e w n e fo r m y , m a ją c e k s z t a łt w y s c h n ię ty c h k o r y t rz e c z n y c h , m a ją z a k o ń c z e n ia w k s z ta łc ie sto ż k ó w p o d o b n ie j a k rz e k i, k tó r e k o ń c z ą sw ó j b ie g , 4. s t w i e r d z e n ie czy n a K się ż y c u is tn i e ją ja k ie ś z ja w is k a ś w ia d c z ą c e o c z y n n y m w u lk a n iz m ie , 5. w y ja ś n ie n ie c h a r a k t e r u c ie m n y c h re g io n ó w , z w a n y c h „ m o r z a m i” , 6. o b s e r w a c j a k r a t e r u A r is ta r c h u s , w r e g io n ie k tó r e g o a s t r o n o m o w ie o b s e r w o w a li c z e rw o n e p ro m ie n ie , 7. w y j a ś n ie n ie z ja w is k a b ia ły c h p ro m ie n i, p o ja w ia ją c y c h się t u ż p o z a c h o d z ie S ło ń c a n a z a c h o d n im h o ry z o n c ie k s i ę ż y c o w y m , 8. o b s e r w a c je k r a t e r ó w , w k tó r y c h ś r o d k u w y s tę p u j ą g r u p y sz c z y tó w , p r z y c z y m w y ty p o w a n o tu n a s t ę p u ją c e k r a t e r y ; T h e o p h ilu s , T a r u n t iu s , L a n g r e n u s (p la n s z a la ) , 9. s tw ie rd z e n ie , j a k i c h a r a k t e r p o s ia d a d n o k r a t e r u C io łk o w sk ie g o , k tó r e w y r ó ż n ia się d z iw n ą c z a r n ą b a r w ą , p o d o b n ą do te j , k t ó r ą p o s ia d a ją k s ię ż y c o w e „ m o r z a ”.
221
D o c e ló w p o ró w n a w c z y c h w y z n a c z o n o n a p o w ie rz c h n i Z ie m i 40— 50 o b ie k tó w , a n a K się ż y c u 60 o b ie k tó w . A s tr o n a u c i m ie li n a ic h p rz y k ła d z ie p o ró w n y w a ć fo r m y m o rfo lo g ic z n e z ie m sk ie , k tó r y c h g e n e z a j e s t z n a n a , z k się ż y c o w y m i.
J a k w ia d o m o , a s t r o n a u c i A p o lla -8 w y k o n a li ty s ią c e fo to g r a f ii b a r w n y c h i c z a r n o - b ia ły c h w cza sie sw eg o lo tu w o k ó ł K się ż y c a . M a te r ia ł te n p o m o ż e ju ż te r a z ro z w ią z a ć n ie k tó r e p ro b le m y . Z d a n ie m a s tr o n a u tó w np. M o rz e S p o k o ju (ry c. 1), k tó r e b ę d z ie p ra w d o p o d o b n ie p ie r w s z y m lo tn is k ie m s t a tk u zało g o w eg o , je s t b a rd z o ła t w e do o d n a le z ie n ia w te r e n ie , tr u d n o je w ła ś c iw ie p rz e o c z y ć . A s tr o n a u c i, k tó r z y b ę d ą ch c ie li w y lą d o w a ć n a ty m te r e n ie , z p e w n o ś c ią n ie z b łą d z ą . W b la s k a c h S ło ń c a p o w ie rz c h n ia k s ię ż y c o w a je s t ja s n o sz a ra . J e d e n z a s t r o n a u tó w p r z y r ó w n a ł j ą do g ip su s z tu k a to rs k ie g o , a lb o do b e to n u s k o p a n e g o k ilo fe m . N a to m ia s t s t r o n a K s ię ż y c a z w ró c o n a d o Z ie m i o b la n a je s t z ie lo n ą p o ś w ia tą . B a r w a te j p o ś w ia ty p o c h o d z i od ś w ia tła Z ie m i. O d z n a c z a się ono b łę k itn ą b a r w ą , ze w z g lę d u n a to je d n a k , że p o w ie rz c h n ia K się ż y c a z n a t u r y je s t w ła ś c iw ie c z e r w o n o b r u n a tn a , p o ś w ia ta ta d a je w e fe k c ie z ie lo n ą b a r w ę . B a r w a c z e r w o n o b r u n a tn a p o w ie rz c h n i K się ż y c o w e j s u g e r u je ró w n ie ż , że n a ja k ą ś s k a lę z a c h o d z i tu w ie tr z e n ie c h e m ic z n e sk a ł.
W c z a sie lo tu w o k ó ł K się ż y c a s tw ie rd z o n o , że s t a te k A p o llo -8 u le g a p e w n y m w s tr z ą s o m i z a k łó c e n io m . Z j a w isk o to w y s tę p o w a ło sz c zeg ó ln ie w y r a ź n ie w c zasie p r z e la ty w a n ia n a d s ły n n y m k r a t e r e m K o p e r n ik a (p la n sz a Ib ). W ią ż e się to z w y s tę p o w a n ie m n a ty m o b sz a rz e a n o m a lii g ra w im e tr y c z n y c h i r z u c a p e w n e św ia tło n a ro z ło ż e n ie m a s w e w n ę tr z u K się ż y c a . G d y b y g ęsto ść te j p la n e t y b y ła je d n o l ita i g d y b y b y ł o n id e a ln ie k u lis ty , p o le g r a w it a c y jn e b y ło b y d o s k o n a le sy m e try c z n e . W c z a sie s w e g o lo tu a s tr o n a u c i b y li ró w n ie ż ś w ia d k a m i w s c h o d u i z a c h o d u S ło ń c a n a d K sięży cem . S tw ie r d z ili o ni, że j e s t to d z iw n e i n ie z w y k łe z ja w is k o , n ic z y m n ie p r z y p o m in a ją c e w sc h o d ó w i z a c h o d ó w n a Z ie m i. O k o ło d w ó c h m in u t p rz e d w s c h o d e m S ło ń c a z a u w a ż o n o p o s tr o n ie w s c h o d n ie j n ie b a d e lik a tn ą , b ia łą m g ie łk ę . N a s tę p n ie sp o z a h o ry z o n tu w y s tr z e liły b ia łe p ro m ie n ie , a w ś la d za n im i u k a z a ło się S ło ń ce, o k rą g łe i b ia łe , z u p e łn ie n ie p o d o b n e do S ło ń c a z n a n eg o n a m n a Z ie m i. Z d a n ie m a s tro n o m ó w , m g ie łk a o g lą d a n a p rz e z a s t r o n a u tó w p rz e d w s c h o d e m S ło ń c a m o że b y ć d o w o d e m is tn i e n ia n ie z m ie r n ie r z a d k ie j a t m o s fe ry w o k ó ł K się ż y c a . B ia łe p ro m ie n ie , k tó r e o b s e r w o w a n e b y ły p rz e z a s tr o n a u tó w j a k ró w n ie ż u t r w a lo n e n a f o to g r a f ii p rz e z je d n e g o z S u rv e y o r ó w , s t a n o w ią k o r o n ę s ło n e c z n ą . K o r o n a t a u tw o r z o n a je s t p rz e z tzw . w i a t r s ło n e c z n y . B lis k o p o w ie rz c h n i S ło ń c a k o r o n a je s t g ę s ta i d la te g o j e s t w id o c z n a . M a o n a w y s o k ą te m p e r a t u r ę . W m ia r ę o d d a la n ia się od n ieg o g ęsto ść i te m p e r a t u r a je j m a le ją . Z ja w is k o k o ro n y s ło n e c z n e j o b s e r w o w a ć m o ż n a n a Z ie m i ty lk o w czasie z a ć m ie n ia S ło ń c a .
Z a ró w n o w y n ik i b a d a ń S u rv e y o r ó w , k tó r e w y k a z a ły , że s k ł a d s k a ł k s ię ż y c o w y c h o d p o w ia d a b a z a lto m , j a k i f o to g r a f ie w y k o n a n e p rz e z z a ło g ę A p o lla -8 z d a ją się p o tw ie r d z a ć p rz y p u s z c z e n ie , że k r a j o b r a z k się ż y c o w y je s t p o c h o d z e n ia w u lk a n ic z n e g o . K s z ta ł t k r a t e r ó w , ic h w ie lk ie ro z m ia r y , o b e c n o ść sz c z y tó w w ś r o d k u k r a te r ó w i s z e r e g in n y c h c e c h n a r z u c a m y ś l, że o g lą d a m y t u p r a s t a r ą s k o r u p ę k s ię ż y c o w ą , k t ó r a z a s ty g ła p rz e d m ilia r d a m i m o ż e la t. D la te g o te ż d la w ie lu geologów K się ż y c j e s t b a r d z ie j in te r e s u j ą c ą p la n e t ą n iż M a rs czy W e n u s , c h o ć b y s tw ie rd z o n o n a n ic h is tn ie n ie ży-
R yc. 1. K r a t e r y n a M o rzu S p o k o ju n a K się ż y c u . F o t.
z a ło g a A p o llo -8
c ia o rg a n ic z n e g o . P o w ie rz c h n ia k się ż y c o w a w y d a je się o b ra z e m n a s z e j p la n e ty z o k re s u je j w c z e s n e j m ło d o ści, o b ra z e m n ie z m ie n io n y m n a p r z e s tr z e n i w ie lu p ra w d o p o d o b n ie m ilia rd ó w la t. N a Z ie m i w s z y s tk ie n ie m a l ś la d y teg o o k re s u z o s ta ły w y m a z a n e p rz e z ró ż n e c z y n n ik i g eologiczne. M o żn a je d n a k p rz y p u s z c z a ć , że g d y b y Z ie m ia n ie p o s ia d a ła a tm o s f e r y a n i h y d r o s f e ry , p o w ie rz c h n ia je j b y ła b y b a rd z o p o d o b n a do p o w ie rz c h n i K się ż y c o w e j.
W y d a je się ró w n ie ż , że d o k ła d n e b a d a n ia k s ię ż y c o w e z a d a d z ą k ła m te o r ii m e te o r y to w e j, k tó r e j d z iś p o w s z e c h n ie p r z y p is u je się u k s z ta łto w a n ie p o w ie rz c h n i K sięży ca. B io rą c p o d u w a g ę o lb rz y m ie ro z m ia r y w ie lu k r a t e r ó w m o ż n a b y p rz y ją ć , że z o s ta ły o n e u tw o rz o n e r a c z e j p rz e z p la n e to id y n iż p rz e z m e te o r y ty , ch o c ia ż ic h d ro g i są dość o d le g łe o d K się ż y c a .
E x p lo r e r 35 o d k r y ł tzw . „ c ie p łe p u n k t y ” n a p o w ie rz c h n i ró w n in n y c h o b s z a ró w K się ż y c a , k tó r e p r a w d o p o d o b n ie b ę d ą te r e n e m lo tn is k s t a tk ó w z a ło g o w y c h . N a u k o w c y z U n iw e r s y te tu S ta n f o r d a , k tó r z y p rz e p r o w a d z a li b a d a n ia z a p o m o c ą E x p lo r e r a , o ś w ia d czy li, że p ra w d o p o d o b n ie o w e „ c ie p łe p u n k ty ” m o g ą b y ć p o to k a m i la w y , k tó r a s to s u n k o w o n ie d a w n o w y la ła się z k r a te r ó w .
N a p e w n o p rz y jd z ie je s z c z e d łu g o c z e k a ć n a w s z y s t
k ie w y n ik i b a d a ń p rz e p r o w a d z o n y c h z a ró w n o p rz e z z a ło g ę A p o llo -8 , j a k i n a s tę p n y c h m is ji. A le ju ż t e r a z z e b r a n e m a t e r i a ły , b a d a n ia i o d k ry c ia w s k a z u ją w y ra ź n ie n a to , że K się ż y c je s t p la n e tą , k tó r a p o w s ta ła n ie z a le ż n ie od Z ie m i. P l a n e t a t a m ia ła je d n a k b a r d z o p o d o b n ą h is to rię : w sw e j w c z e sn e j m ło d o śc i b y ła p o d o b n ie ja k Z ie m ia ro z p a lo n y m g lo b e m , k tó r y s to p n io w o p o k r y w a ł się tw a r d ą s k o r u p ą . J e s t rz e c z ą n ie z m ie r n ie in te r e s u ją c ą , że p o w ie rz c h n ia M a r s a w y k a z u je w ie lk ie p o d o b ie ń s tw o do p o w ie rz c h n i K s ię ż y c a (ry c.
2). W s k a z y w a ło b y to n a w ie lk ą je d n o ś ć h is to r ii w s z y s t
k ic h p la n e t, k tó r e p r a w d o p o d o b n ie p o w s ta ły w j e d n y m czasie, i w te n sa m sp o só b p r z e c h o d z iły p rz e z t a k i e sa m e e ta p y ro z w o ju .
R yc. 2. K r a t e r y n a M a r s ie ; w e w n ę tr z u d u ż e g o k r a t e r u o ś r e d n ic y 120 k m z n a jd u j ą się m n ie js z e k r a t e r y .
F o t. M a r in e r IV (1965 r.)
W ie lk ie k o s z ty w y p r a w k s ię ż y c o w y c h b u d z ą c zęsto k r y ty k ę . N ie k tó r z y z a d a j ą p y ta n i e : d la c z e g o w y d a je się d z ie s ią tk i m ilia r d ó w d o la r ó w , b y c z ło w ie k m ó g ł lą d o w a ć n a p u s ty m , p o z b a w io n y m ż y c ia g lo b ie , n a p r a ż o n y m p rz e z S ło ń c e i m ro ż o n y m p rz e z d łu g ie n o ce
„ sto sie ż u ż lu ”, ja k się w y r a z ili a s t r o n a u c i z A p o llo -8 . J a k i je s t s e n s z d o b y w a n ia ś w ia ta , w p o r ó w n a n iu z k tó r y m n a jb a r d z ie j s u r o w e r e g io n y p o la r n e i n a j w ię k s z e g łę b in y o c e a n ic z n e w y d a ją się g o ś c in n e d la c z ło w ie k a . M o g ły b y b y ć r ó w n ie ż e k s p lo a to w a n e , a n a w e t częścio w o s k o lo n iz o w a n e p rz e z c z ło w ie k a z a c e n ę o w ie le n iż s z ą n iż k o s z ty je d n e j w y p r a w y n a K s ię życ. T y m b a r d z ie j, że a s t r o n a u c i o k r e ś lili K s ię ż y c j a k o ś w ia t p u s ty i s a m o tn y , o b cy c z ło w ie k o w i i n ie z a c h ę c a ją c y go d o ż y c ia i p ra c y . W p o r ó w n a n iu z ty m ś w ia te m Z ie m ia w y d a je się w ie lk ą o a z ą (ryc. 3).
T rz e b a p rz y z n a ć , że K się ż y c j e s t d la n a s o b e c n ie je s z c z e w ie lk ą n ie w ia d o m ą ; je s z c z e n ie w ie m y czy za 50, czy 100 l a t n ie s ta n ie się c e n n ie js z y m d la lu d z k o ści n iż p o la n a f to w e , k o p a ln ie d ia m e n tó w , czy z ło ta .
K s ię ż y c s k ł a d a się z ty c h sa m y c h p ie r w ia s tk ó w co Z ie m ia , choć n ie w ą tp liw ie w in n y c h p ro p o r c ja c h i k o m b in a c ja c h . N ie s p o tk a m y ta m z p e w n o ś c ią w ię k sz o śc i m in e r a łó w , k tó r e s p o ty k a m y n a Z iem i. N a p e w n o n ie z n a jd z ie m y ta m w ę g la czy w a p ie n i, b o s k a ły te p o w s ta j ą p rz y u d z ia le ż y w y c h o rg a n iz m ó w . Z b ie g ie m c z a su m oże b ę d z ie m o ż n a s tw o r z y ć t e c h n i
k ę , k tó r a u m o ż liw i e k s p lo a ta c ję n ie k tó r y c h p ie r w i a s t
k ó w .
P e w n e n a d z ie je w ią ż e się z p ró ż n ią , k tó r a o ta c z a K się ż y c . N a Z ie m i is tn i e je w ie le g a łę z i p rz e m y s łu , k tó r e o p ie r a ją się n a te c h n ic e p ró ż n io w e j ja k n p . e le k t r o n ik a , m e t a lu r g ia , c h e m ia , a ta k ż e p r o d u k c j a n ie k tó r y c h a n ty b io ty k ó w . O trz y m a n ie d o s k o n a łe j p ró ż n i n a Z ie m i j e s t rz e c z ą b a r d z o t r u d n ą i k o s z to w n ą .
Z e w z g lę d u n a m a łą g r a w it a c ję K się ż y c b ę d z ie m ó g ł b y ć b a z ą w y p a d o w ą d la w y p r a w lu d z i n a in n e p la n e ty . O d w r o tn a s t r o n a K s ię ż y c a m o ż e się s ta ć ró w n ie ż d o s k o n a ły m te r e n e m d la b u d o w y o b s e r w a to rió w a s t r o n o m ic z n y c h , g d y ż n ie d o c h o d z ą t u z a k łó c e n ia s p o w o d o w a n e f a l a m i ra d io w y m i z Z ie m i, a p o z a ty m b r a k a tm o s f e r y w y e lim in u je tr u d n o ś c i, z k tó r y m i n ie m o g ą się u p o r a ć a s tro n o m o w ie n a Z iem i.
Z K s ię ż y c a b ę d z ie m o ż n a ró w n ie ż p ro w a d z ić o b s e r w a c je sa m e j Z ie m i, w a r u n k ó w m e te o ro lo g ic z n y c h , g la - c jo lo g ic z n y c h itp . j a k ró w n ie ż b a d a ć z m ia n y n a c h y le n ia o si z ie m s k ie j.
D ą ż e n ie do p o z n a n ia i z d o b y w a n ia in n y c h p l a n e t U k ła d u S ło n e c z n e g o je s t n a t u r a l n ą k o n s e k w e n c ją ro z w o ju w ie d z y i m o ż liw o śc i lu d z k ic h .
223
S T A N IS Ł A W R. B R Z O S T K IE W IC Z (D ą b ro w a G ó rn ic z a )
P IE R W S I L U D Z IE N A K S IĘ Ż Y C U Generalna próba przed wyprawą na Księżyc *
W d n iu 21 lip c a br. w y lą d o w a li p ie r w s i lu d z ie na K s ię ż y c u . B y li n im i c z ło n k o w ie z a ło g i a m e r y k a ń s k ie g o s t a t k u A p o llo -1 1 : N . A . A r m s t r o n g , E. E. A l d r i n i M. C o l l i n s .
D zie ń te n s ta n o w i p r z e ło m o w ą d a tę w b a d a n ia c h w s z e c h ś w ia ta . O sią g n ię c ie a m e r y k a ń s k ic h se le n o n a u - tó w u w ie ń c z y ło w ie lo le tn ie w y s ił k i p r a c o w n ik ó w n a u k i, te c h n i k i i p r z e m y s łu w ie lu k r a jó w . D o o sią g n ięcia teg o w ie lk ie g o z w y c ię s tw a p r z y c z y n ili się p r z e d e w s z y s t k i m k o s m o n a u c i r a d z ie c c y i a m e r y k a ń s c y , k tó r y c h p o c z e t o tw ie r a n ie z a p o m n ia n y J u r i j G a g a r i n , a z k tó r y c h n i e k t ó r z y w ła s n y m ż y c ie m p r z y p ła c ili s w ó j u d z ia ł w z d o b y w a n iu p r z e s tr z e n i k o s m ic z n e j.
O s ta tn ią , rz e c m o ż n a , g e n e r a ln ą p r ó b ą p rz e d w y p r a w ą c z ło w ie k a n a K s ię ż y c b y ł o k o ło k s ię ż y c o w y lo t a m e r y k a ń s k ie g o s t a t k u k o sm ic z n e g o A p o llo - 10. G łó w n y m je g o c e le m b y ło s p r a w d z e n ie w w a r u n k a c h k s ię ż y c o w y c h p o ja z d u w y p r a w ow ego L M (s k ró t od „ L u n a r M o d u le ”), z w a n e g o p o p u la r n ie „ p ro m e m k s ię ż y c o w y m ” lu b „ ta k s ó w k ą k o s m ic z n ą ” . P o n a d to z a ło g a s ta t k u A p o llo -1 0 m ia ła d o k o n a ć w y b o r u d o g o d n e g o lą d o w is k a d la d w ó c h a m e r y k a ń s k ic h s e le n o n a u tó w , k tó r z y m ie li w y lą d o w a ć n a p o w ie rz c h n i K sięży ca.
P r o g r a m lo tu p r z e w id y w a ł s z e re g s k o m p lik o w a n y c h i b a rd z o n ie b e z p ie c z n y c h m a n e w ró w , k tó r e p o ra z p ie r w s z y m ia ły b y ć w y k o n a n e n a o rb ic ie o k o ło k s ię ż y - c o w e j. N ic w ię c d z iw n e g o , że z a ło g a s t a tk u A p o llo -1 0 s k ł a d a ła się z b a r d z o d o ś w ia d c z o n y c h a s tro n a u tó w . D o w ó d c ą w y p r a w y b y ł T h o m a s P . S t a f f o r d (39 la t), n a w ig a to r e m s t a t k u A p o llo — J o h n W . Y o u n g (319 la t), a n a w ig a to r e m p o ja z d u w y p ra w o w e g o L M — E u g e n e A . C e r n a n (35 la t). O d b y li o n i ju ż p o d w a lo ty s a t e li ta r n e , w c z a sie k tó r y c h p rz e p r o w a d z o n o m a n e w r y s p o t k a n ia lu b łą c z e n ia d w ó c h p o ja z d ó w k o s m ic z n y c h n a o rb ic ie o k o ło z ie m s k ie j.
S t a r t s t a t k u A p o llo -1 0 do lo tu o k o ło k się ż y c o w e g o n a s t ą p ił 18 m a j a b r . o g o d z in ie 17 m i n u t 49 c zasu ś r o d k o w o e u ro p e js k ie g o . Z a p o m o c ą p o tę ż n e j, t r z y s to p n io w e j r a k ie ty S a tu r n - V z o s ta ł on w r a z z tr z e c im s to p n ie m r a k i e t y n o ś n e j w p r o w a d z o n y n a p a r k in g o w ą o r b itę o k o ło z ie m s k ą z p e rig e u m n a w y so k o śc i 187 k m i a p o g e u m n a w y s o k o ś c i 199 k m , p o k tó r e j p o r u s z a ł się się z p rę d k o ś c ią o k o ło 7,8 k m /s. N a o rb ic ie o k o ło z ie m - s k ię j s t a te k d o k o n a ł d w ó o h o k rą ż e ń i d o p ie ro p o s p r a w d z e n iu d z ia ła n ia w s z y s tk ic h u r z ą d z e ń p o k ła d o w y c h n a d a n o m u p rę d k o ś ć o k o ło 10,9 k m /s , w p r o w a d z a ją c go o g o d z in ie 20 m i n u t 23 n a t r a j e k t o r ię k u K sięży co w i.
M n ie j w ię c e j p o g o d z in ie lo tu w k ie r u n k u K się ż y c a a s t r o n a u c i o d c z e p ili s t a te k A p o llo od trz e c ie g o s to p n ia r a k i e ty n o ś n e j, o b ró c ili go o 180° w o k ó ł p o p rz e c z n e j osi i p rz y c z e p ili do p o ja z d u w y p ra w o w e g o L M , k tó r y do te g o c z a su z n a jd o w a ł się w p o je m n ik u o s t a t
n ie g o c z ło n u r a k i e t y n o ś n e j. P o w y k o n a n iu te g o m a n e w r u s t a te k A p o llo w r a z z p o ja z d e m w y p ra w o w y m L M z o s ta ł o d c z e p io n y o d trz e c ie g o s to p n ia r a k i e ty n o śn e j i p o k o n u ją c s iłę p rz y c ią g a n ia Z ie m i k o n ty n u o w a ł lo t w k ie r u n k u K s ię ż y c a p o z a p la n o w a n e j t r a
je k to rii. N a to m ia s t n ie p o trz e b n y ju ż o s ta tn i czło n r a k ie ty n o śn e j w p ro w a d z o n o n a o rb itę o k o ło s ło n e c z n ą . W d n iu 21 m a j a o k o ło g o d z in y 21 m i n u t 30 s t a te k z n a la z ł się w p o b liż u K się ż y c a i p o d w p ły w e m je g o s ił g ra w ita c y jn y d h to r lo tu z o sta ł z a k rz y w io n y . Z a w s c h o d n im b rz e g ie m w id o c z n e j z Z ie m i p ó łk u li g lo b u k się ż y c o w e g o z n ik ł o g o d z in ie 21 m in u t 37, a b y p o k ilk u d z ie s ię c iu m in u ta c h p o ja w ić się zza z a c h o d n ie g o b rz e g u . P r z e d te m je d n a k , bo o g o d z in ie 21 m i n u t 45, w y łą c z o n o s iln ik n a p ę d o w y ce le m z m n ie js z e n ia p r ę d k o śc i lo tu z o k o ło 2,6 k m /s do k o ło 1,7 k m /s. W r e z u l
ta c ie te g o m a n e w r u s t a te k w sz e d ł n a e lip ty c z n ą o r b it ę o k o ło k s ię ż y c o w ą z p e ris e le n iu m n a w y s o k o ś c i 110 k m i a p o s e le n iu m n a w y so k o śc i 315 k m .
P o d w óoh o k rą ż e n ia c h d o k o ła K s ię ż y c a po o rb ic ie e lip ty c z n e j p o n o w n ie w łą c z o n o s iln ik n a p ę d o w y i w p ro w a d z o n o s ta te k n a o r b itę k o ło w ą n a w y s o k o śc i 112 k m . W k ró tc e je d n a k p o le g r a w ita c y jn e g lo b u k s i ę ży co w eg o z d e fo r m o w a ło o r b itę k o ło w ą , w o b e c czego s ta te k z a c z ą ł k rą ż y ć po o rb ic ie e lip ty c z n e j z p e r i s e le n iu m n a w y so k o śc i 98 k m , ^a a p o s e le n iu m n a w y s o k o ś c i 127 k m . O k a z a ło s ię b o w ie m , że n a K s ię ż y c u z n a jd u j e się sz e re g n ie z n a n y c h d o tą d p u n k tó w , k tó r e d e f o r m u ją je g o p o le g ra w ita c y jn e .
N a jtr u d n ie js z y i n a jb a r d z ie j n ie b e z p ie c z n y m a n e w r p r z e p r o w a d z o n o 22 m a ja , k ie d y to S ta f f o r d i C e rn a n p rz e s z li do p o ja z d u w y p ra w o w e g o L M i o g o d z in ie 20 m i n u t 11 o d łą c z y li go od s t a t k u A p o llo . W 24 m i n u ty p ó ź n ie j w łą c z o n o s iln ik h a m u ją c y i „ p ro m k s ię ż y c o w y ” w s z e d ł n a e lip ty c z n ą o rb itę , k tó r e j a p o s e le n iu m z n a jd o w a ło się w p o b liż u o r b ity s t a t k u A p o llo , a p e r i se le n iu m z a le d w ie n a w y so k o śc i o k o ło 15 k m n a d K się ż y c e m i w p o b liż u „ lą d o w is k a n r 2 ” (p o łu d n io w o - z a c h o d n ia część M o rz a S p o k o ju ). W ty m c z a sie tr z e c i
• A r t y k u ł St. B r z o s t k i e w i c z a pt. P ierw sze k r o k i R yc. 1. Z a ło g a s t a t k u A p o llo -1 0 (s to ją od le w e j) : na K s ię ż y c u u k aże się w e „W szechśw iecie” nr 10/69. E. A. C e rn a n , J. W. Y o u n g i T. P . S ta f f o r d
R yc. 2. S ta t e k A p o llo -1 0 w r a z z z e s p o łe m w y p r a w o w y m L M n a o rb ic ie o k o ło k s ię ż y c o w e j
a s t r o n a u t a Y o u n g w k a b in ie s t a tk u A p o llo n a d a l k r ą ż y ł d o k o ła g lo b u k się ż y c o w e g o p o p ie r w o t n e j o rb ic ie .
P o ja z d w y p r a w o w y L M j e s t s a m o d z ie ln y m , b a r d z o s k o m p lik o w a n y m s t a tk ie m k o s m ic z n y m . M a o k o ło 7 m w y s o k o ś c i, n a jw ię k s z ą ś r e d n ic ę o k o ło 6 m i m a s ę o k o ło 15 to n , z czego n a p a liw o p r z y p a d a 6 to n . S k ła d a się z d w ó c h p o d s ta w o w y c h części' s e k c ji lą d u j ą c e j (część
d o ln a z p a ją k o w a ty m i n o g a m i) i s e k c ji w z lo tu (część g ó rn a ). K a ż d a s e k c ja m a o d d z ie ln y s iln ik ra k ie to w y ; w p ie r w s z y m p r z y p a d k u słu ż y o n do w y h a m o w a n ia p rę d k o ś c i p rz y lą d o w a n iu n a K się ż y c u , w d r u g im z a ś d o w z lo tu z je g o p o w ie rz c h n i. P o n a d to w y p o s a ż o n y je s t w 16 m a ły c h s iln ik ó w , u m o ż liw ia ją c y c h s t e r o w a n ie p o ja z d e m .
P o ja z d w y p r a w o w y L M z d w o m a a s t r o n a u ta m i n a p o k ła d z ie d w u k r o tn i e o k r ą ż y ł K się ż y c p o o rb ic ie e lip ty c z n e j i d w u k r o tn i e z b liż y ł się d o je g o p o w ie rz c h n i n a b a rd z o b lis k ą o d leg ło ść. P ie r w s z y r a z p rz e le c ia ł n a d lą d o w is k ie m z a le d w ie w o d le g ło śc i 15 200 m , d r u g im z a ś ra z e m w o d le g ło śc i 20 400 m . P o d c z a s d ru g ie g o p r z e lo tu n a d lą d o w is k ie m a s tr o n a u c i o d łą c z y li s e k c ję w z lo tu do s e k c ji lą d u j ą c e j i ro z p o c z ę li m a n e w r s p o t
k a n ia ze s t a tk i e m m a c ie rz y s ty m . W ty m c e lu 23 m a ja o g o d z in ie 2 m i n u t 32 w łą c z o n o siln ik s e k c ji w z lo tu p o ja z d u w y p ra w o w e g o L M , w w y n ik u czego w s z e d ł o n n a t a k ą s a m ą o rb itę , p o ja k ie j k r ą ż y ł s t a te k A p o l
lo.
P o ja z d y z b liż y ły się d o sie b ie n a o d le g ło ść k ilk u m e t r ó w o g o d z in ie 3 m i n u t 54, a k ilk a m in u t p ó ź n ie j n a s tą p iło ic h z e tk n ię c ie i p o łą c z e n ie . W te d y a s t r o n a u c i p r z e d o s ta li się s p e c ja ln y m p r z e jś c ie m do k a b in y s t a t k u A p o llo , z a b ra w s z y z e so b ą k a m e r y i n a ś w ie tlo n e film y , k tó r e p o la b o r a to r y jn y m o p ra c o w a n iu n a Z ie m i d o s ta rc z ą n o w y c h d a n y c h o to p o g r a f ii K się ż y c a . N ie p o tr z e b n a z a ś s e k c ja w z lo tu „ p ro m u k s ię ż y c o w e g o ” z o s ta ła w p r o w a d z o n a n a o r b itę o k o ło s ło n e c z n ą .
P o o rb ic ie o k o ło k s ię ż y c o w e j s t a te k A p o llo -1 0 k r ą ż y ł je s z c z e k ilk a n a ś c ie g o d zin , b o d o p ie ro 24 m a j a o g o d z in ie 11 m i n u t 25 ro z p o c z ą ł lo t w k ie r u n k u Z ie m i.
W re s z c ie 26 m a j a o k o ło g o d z in y 17 m i n u t 30, czy li po 54 g o d z in a c h lo tu z n a la z ł się w p o b liż u n a s z e j p la n e ty . W te d y o d z e s p o łu n a p ę d o w e g o o d łą c z o n a z o s ta ła k a b in a z z a ło g ą , k t ó r a o g o d z in ie 17 m i n u t 52 sz c z ę śliw ie w o d o w a ła n a O c e a n ie S p o k o jn y m (n a w s c h ó d od w y s p S a m o a ), g d z ie n a p o w ró t a s t r o n a u tó w o c z e k iw a ł l o t n is k o w ie c „ P r i n c e to n ”.
Z a k o ń c z o n y p e łn y m s u k c e s e m o k o ło k s ię ż y c o w y lo t s t a t k u A p o llo -1 0 t r w a ł 8 d n i i 3 m in u ty , a w ię c z n a c z n ie d łu ż e j od p io n ie rs k ie g o lo tu s t a t k u A p o llo -8 , k tó r y n a p o k o n a n ie t r a s y Z ie m ia — K się ż y c — Z ie m ia p o tr z e b o w a ł ty lk o 6 d n i i 4 g o d zin y . A le s t a te k A p o llo -8 n a o rb ic ie o k o ło k s ię ż y c o w e j p rz e b y w a ł z a le d w ie 20 g o d z in , p o d c z a s g d y s t a te k A p o llo -1 0 k r ą ż y ł d o k o ła K s ię ż y c a a ż p rz e z 61 g o d z in i 40 m in u t, d o k o n u ją c w ty m c z a sie 32 obiegów .
P o d c z a s lo tu s t a t k u A p o llo -1 0 w y k o n a n o lic z n e fo to g r a f ie p o w ie rz c h n i K s ię ż y c a o ra z p rz e p r o w a d z o n o s z e re g b e z p o ś r e d n ic h k o lo r o w y c h tr a n s m i s j i te l e w i z y j
n y c h . D o k o n a n o ta k ż e in n y c h c ie k a w y c h o b s e r w a c ji, k tó r e z a p e w n e w z b o g a c ą n a s z e w ia d o m o ś c i o n a jb l iż sz y m są s ie d z ie k o s m ic z n y m . M ię d z y in n y m i, z a o b s e r w o w a n o n a je g o p o w ie rz c h n i k il k a o b ie k tó w , m o g ą c y c h b y ć c z y n n y m i w u lk a n a m i. D o w o d z iło b y to , że g lo b k s ię ż y c o w y n ie j e s t c ia łe m z u p e łn ie m a r tw y m , ja k to d o ty c h c z a s p r z y p u s z c z a li n ie k tó r z y se le n o lo d z y .
N a jw a ż n ie js z e je d n a k , że p o ja z d w y p r a w o w y L M z d a ł e g z a m in c e lu ją c o . P r z y je g o p o m o c y p ra w d o p o d o b n ie ju ż w lip c u b r. w y lą d u ją n a K się ż y c u d w a j s e le n o n a u c i: N e il A . A r m s t r o n g i E d w in E. A 1- d r i n. R ó w n ie ż lą d o w is k o w y b r a n e n a p o d s ta w ie z d ję ć w y k o n a n y c h p rz e z k a m e r y so n d a u to m a ty c z n y c h ty p u L u n a r O r b ite r o k a z a ło się d o b re . M a o no r o z m ia r y 14 X 8 k m i z n a c z n a je g o część je s t d o s ta te c z n ie g ła d k a , a b y m ó g ł lą d o w a ć p o ja z d k o sm ic z n y . R yc. 3. M o m e n t o d łą c z e n ia z e s p o łu w y p r a w o w e g o L M
od s t a t k u A p o llo -1 0 n a o rb ic ie o k o ło k s ię ż y c o w e j
R y c. 4. Z e s p ó ł w y p r a w o w y L M s y m u lu ją c lą d o w a n ie z b liż a się d o p o w ie r z c h n i K s ię ż y c a
