4 3 5 U _____________
P. KROPOTKIN
E T I K O
I
★
MUZEUM esperanckie
"
eSPE R A N T O - MUZEO S O P O T
Lokielka Nr 5
S e n n a c i e c a A s o c i o T u t m o n d a
Paris - Leipzig - A ioskvo
«
»
I
4 ^ ? z e f T o c z y ŝ & t G d a A » Sŭ Kroino 29 m, $
P. KROPOTKIN
5ENNACIECA ASOCIO TUTMONDA
P. KROPOTKIN
E T I K O
ZORGIS PRI LA TR A D U K O EL R U SA LINGVO
I. S. A . B.
ELDONFAKO DE S. A . T.
COLMSTRASSE 1-III,- LEIPZIG - 0-27
1001147354
AV ERTO DE LA ELDONFAKO
En ĉi-tradukaĵo, la legantoj renkontos kelkajn neo- logismojn pri kies neceseco kaj taŭgeco ni mem ne volas juĝr nek respondi.
Por konformiĝi al deziresprimo de la V-a S. A. T.- Kongreso (Wien) ni intencis anstataŭigi tiujn neolog- ismojn per terminoj pli konataj kaj ne malpli cel- trafaj kaj precizaj. Tiucele ni provis interrilati kun la tradukintoj. Sed la tempo pasis kaj respondo al niaj leteroj ne alvenis. Konsiderante ke nelojala estus per- forti la tradukaĵon sen speciala permeso de la aŭtoroj, ni do lasis senŝanĝe tiujn neologismojn, kaj ĉiun el ili signis per steleto (*). Fine de la libro, sur apartaj paĝoj, oni trovos klarigojn (sinonimojn, analogajn ter- minojn, ekzemplojn, k. t. p.)'pri ĉiu neologismo.
Ni lasu al la estonteco la zorgon decidi ĉu la en- kondukitaj neologismoj estas necesaj kaj trafe elektataj.
Tiel farante ni obeos la saĝajn konsilojn de la aŭtoro
de esperanto.
A N T A Ŭ P A R O L O
Esperanto estas internacia lingvo precipe de la laboraj klasoj. Jen kial estas speciale necese eldonadi en Esperanto la librojn, kiuj celas plej Iarĝajn rondojn de loĝantaro kaj kiuj antaŭ ĉio rilatas al ia problemoj de internacieco, de internacia komunikiĝo kaj unuiĝo, kiuj traktas pri idealoj de la evoluo de homa personeco, pri idealoj de la evoluo fizika, intelekta, emocia, este- tika kaj sociala — t. e. etika — kaj vola.
Ekzistas verkistoj, kiuj faris precipe multe en tiu direkto. La plej eminentaj el ili estas : Tolstoj, La- vrov, Emerson, Ruskin, Thoreau kaj Kropotkin.
Tolstoj donis idealojn de la morala evoluo kaj per sia vivo, per siaj helaj, koloraj literaturaj figuroj, per siaj verkoj, konstatis la grandan socian signifon de la intelekte evoluinta personeco.
Lavrov prezentis al ni idealon de la intelekta evoluo kaj pruvis la grandegan socian signifon de la intelekte evoluinta, « kritike pensanta » personeco.
Ce Emerson ni trovas la idealon de la vola evoluo kaj pruvojn de la grandega socia signifo de la per- soneco kun forte disvolvita volo.
Ruskin donis idealojn de la estetika evoluo kaj montris grandan socian signifon de la estetiko, kaj ankaŭ per sia vivo kaj agado montris eblecon kaj signifon de la plej intima interligo kaj de la plej intima inter- efiko inter la estetika kaj etika evoluo.
I
Thoreau donis brilan ekzemplon de la ideala kaj penetranta amo al la naturo kune kun profundega kompreno de la naturo.
Sed precipe larĝaj idealoj por la evoluo de la homa personeco estas donitaj de Kropotkin : — Ia idealo de Ia fizika disvolviĝo, realigata en neceseco de fizika lahoro por ĉiu homo, la idealo de ĉiuflanka intelekta evoluo, kies ekzemplo estas mem Kropotkin. Tuŝinta en siaj verkoj preskaŭ ĉiujn fakojn de homaj scioj, la idealojn de morala kaj socia evoluo, la idealojn de la socivivo, kiu disponigas plenan liberecon por la elmontriĝo de la persono kaj de ĝia vola agado, la idealojn de la socivivo, bazita sur interhelpo kaj kooperado, sur la sento de solidareco, sur profunda respekto al la homa personeco, kaj sur Ia rekono de ĝia plej alta valoro kaj plena netuŝebleco.
Jen kial estas precipe necesa la esperanta eldono de Kropotkin-verkoj kaj antaŭ ĉio de lia E tiko ; ne- cesa ĝuste nun, en la periodo de retaksado de ĉiuj valoraĵoj, en la periodo de ruinigo de la malnova mondrigardo, de la malnova sociordo, kaj konstruiĝo de la novaj mondrigardo kaj sociordo. Por krei novan mondkoncepton kaj novan sociordon estas necesaj science argumentitaj etikaj konstrueroj, kiel gvidaj steloj, kiel fontoj de la inspiro. Kaj ĝuste tielaj estas la etikaj konstruaĵoj de Kropotkin, forte argumentitaj per la faktaro de la biologio kaj sociologio.
Novembro 1924, Moskvo.
N. K
abanov.
CAPITRO UNUA
La moderna bezono konstrui fundamenton de la moralo (')
La sukcesoj de la scienco kaj filozofio dum la lasta jarcento. — La progreso de l’ moderna tekniko.
— La kreeblo de la etiko bazanta sur la natur- sciencoj. — La modernaj moralteorioj. — La ĉefa manko de l' modernaj etiksistemoj. — La teorio de la porekzista batalo; ĝia malĝusta interpretado.
— La interhelpo en la naturo. — La naturo ne estas amorala* *. — La unuaj instruoj p ri moralo estas akirataj de la homo el observado de l’ na- turo (2).
K ia m ni re v u a s la g ra n d o z a jn * sukcesojn de 1’ n atu rscien co j en la d a ŭ ro de la 19-a ja r - cento kaj v id a s ti-k io n ili p ro m e sa s al n i en sia p lu a evoluo, n i n e p o v as n e k o n sc ii, ke a n ta ŭ la h o m aro a p e ra s n ova p e rio d o de ĝ ia
(*) Tiu-ĉi ĉapitro unue aperis anglalingve en la revuo
Nineteenth Century, en aŭgusta numero de la jaro 1904.(*) La resumoj de 1’ ĉapitroj estas' faritaj de K-do
N. Lebedev.
vfvo, aŭ alm enaŭ ke ĝi tenas en siaj manoj ĉiujn rim edojn por aperigi tiun novan epokon.
Dum la lasta jarcento, sub la nomo de 1’ scienco pri homo (antropologio), la scienco pri prim itivaj soci-instituaĵoj (prahistoria etno- logio) kaj la historio de religioj, — estas kre- itaj novaj branĉoj de la kono, kiuj m alkovras al ni absolute novan koncepton pri la tuta evoluprocedo de 1’ hom aro. A liflanke, danke al la eltrovoj en la sfero de fiziko koncerne strukturon de astroj kaj de la m aterio ĝene- rale, kreiĝis nova kom preno pri la vivo de 1’ universo. Sam tem pe la antaŭaj doktrinoj pri origino de la vivo, pri la situo * de la homo en la kosmo, pri esenco de la racio, estis rad ik ale ŝanĝitaj rezulte de ra p id a evoluo de 1’ vivscienco (biologio), la apero de 1’ teorio pri disvolvo (evoluteorio) kaj ankaŭ d a n k ’ al la progreso de 1’ scienco pri psika • vivo (psiko- logio) de la homo kaj de 1’ anim aloj *.
K iam oni diras, ke en ĉiuj siaj fakoj (eble
escepte la astronom ia) la sciencoj pli progresis
dum la 19-a jarc en to ol dum ajnaj pasintaj
tri aŭ k v ar jarcentoj, — tio ne estas ankoraŭ
sufiĉa. N ecesas retroveni je pli ol du jarm iloj
en la epoko de la disfloro de filozofio en
an tik v a Grekio por trovi la sam an vekiĝon
de la hom a penso. S ed eĉ tiu ĉi kom paro
estus neĝusta, ĉar tiutem pe la homo ne jam
atingis tian regadon super tekniko, kian ni
vidas nun ; kaj ĝuste la evoluo de 1’ tekniko
ebligas al la homo liberiĝi de la sklavlaboro.
ĈAPITRO UNUA
13 S am tem pe evoluis en la m oderna hom aro aroge-kuraĝa inventospirito, kiun envivigis la ĵusaj sukcesoj de 1’ sciencoj. L a rapide sin- sekvintaj inventoj tiag rad e k reskigis la pro- duktivon de 1’ hom a laboro, k e p o r m odernaj civilizitaj popoloj fine ekestis atingebla tia ĝ en e rala bonstato, pri kiu oni eĉ ne povis revi dum la antikvo, mezepoko, aŭ la unua duono de la 19-a jarcento. U nuafoje la hom aro povas aserti, ke ĝia povo k ontentigi ĉiujn siajn bezonojn superis la mem bezonojn, ke nun ne plu necesas ŝarĝi la jugon de 1’ m i- zero kaj hum iliĝo sur tutaj hom klasoj por bonstatigi la m alm ultajn kaj faciligi al ili pluan spiritevoluon. L a ĝ e n e ra la k o ntento ne- niun ŝa rĝ a n ta p e r la p re m a n ta kaj senperson- eciga laboro fariĝas nun ebla, kaj la hom aro povas fine rekonstrui sian tu ta n soci-vivon sur la principoj de 1’ justo.
Cu sufiĉos al la m odernaj civilizitaj popoloj la k o n stru a socikreivo kaj k u raĝo por utiligi la konkirojn de la hom a penso al la ĝ en e rala bono ? M alfacile estas antaŭdiri. S ed la solo estas senduba : la ĵu sa disfloro de 1’ scienco jam kreis la spiritan atm osferon, necesan por funkciigi konform ajn fortojn kaj ĝi jam donis al ni necesajn konojn por efektivigo de tiu g ra n d a tasko.
R etroveninte al la sam a filozofio de 1’ n a-
turo, m alaten tita depost la antik v a G rekio ĝis
kiam Bacon vekis la sciencan esploron el ĝia
longa dorm etado, la m oderna scienco konstruis
la fundam enton de 1’ kosmogonio, liberigita de supernaturaj hipotezoj kaj de la m etafizika
« mitologio de la pensoj », — kosmogonio tiom g ran d a, poezia kaj in sp ira kaj tiom p en etrita de la spirito libereca, ke ĝi certe kapablas ekvivigi novajn fortojn. L a homo ne plu bezonas m eti la vestojn de 1’ superstiĉo sur siajn idealojn de la m orala belo kaj sur siajn ideojn pri la ju ste ko n stru ita socio ; li plu ne bezonas atendi la socirekonstruon flanke de la P lejsaĝulo. L i povas pru n ti siajn idealojn el la naturo, kaj el la studo de ĝ ia vivo li povas ĉerpi la bezonatajn fortojn.
U nu el la ĉefaj akiraĵoj de la m oderna scienco estis, ke ĝi pruvis la n e d e tr u e tlo n de la en e rg io , m algraŭ ĉiuj eblaj modifoj.
P o r la fizikistoj kaj m atem atistoj * tiu penso
estis riĉa fonto de diverspecaj malkovroj ;
esence p er ĝi estas penetritaj ĉiuj m odernaj
esploroj. S ed ank aŭ la filozofia signifo de tiu
eltrovo estas egale grav a. Gi kutim igas la
homon kom preni la vivon de 1’ universo kiel
seninterrom pan, senfinan ĉenon de 1’ trans-
formiĝoj de la energio : m ekanika movo povas
iĝi sono, varm o, lumo, e le k tr o ; kaj inverse,
ĉiu el tiuj energispecoj ap a rte estas transform -
ebla en aliujn. K aj in te r ĉiuj ĉi-transform iĝoj
la estiĝo de nia planedo, la laŭ g ra d a evoluo de
ĝ ia vivo, ĝ ia fina m alkom poniĝo estonta kaj
retroveno al la g ra n d a kosmo, ĝia absorbiĝo en
la universo estas nur senfine etaj fenomenoj —
sim pla m inuteto en la vivo de 1’ astrom ondoj.
ĈAPITRO UNUA
15 L a sam o okazas ank aŭ ĉe la studo de 1’ or- g an a vivo. L a esploroj faritaj en la v asta inter- regiono, kiu ap artig as la n eo rganan m ondon de la o rgana kaj kie la plej sim plaj vivo- procedoj ĉe m alsuperaj fungoj estas apenaŭ distingeblaj kaj tam en nesufiĉe de la kem ia atommovado, konstante o k a z a n ta en la kom- plikaj korpoj, — ĉi-esploroj forigis de la vivo- fenomenoj ilian m isteran, m istikan k arak tero n . S am tem pe niaj vivkonceptoj tiom vastiĝis, ke ni kutim as nun konsideri la am asiĝon de ma- terio en la universo — ĉu en solida, ĉu fluida, ĉu g asa formo (al la la sta a p a rten as nebulozoj en la stela mondo) k iel ion vivantan kaj p asa n ta la sam ajn ciklojn de 1’ evoluo kaj m alkom pon- iĝo, kiel tiuj de la vivestaĵoj. P lue retroven- inte al la pensoj iam ĝerm intaj en la antikva Grekio, la m oderna scienco, paŝo post paŝo, finobservis la m irindan evoluon de 1’ vivestaĵoj de la protozooj, apenaŭ nom indaj « o rgan- ismoj », ĝis la senfina diverso de 1’ vivestaĵoj, kiuj nun loĝigas nian planedon kaj b elkronas ĝin. K aj fine k u tim iginte nin al la penso, ke ĉiu vivestaĵo p rezen tas grandegm ezure la pro- dukton de 1’ medio, en kiu ĝi vivas, la biologio solvis unu el la plej gran d aj enigmoj de la naturo : ĝi eksplikis * la adaptiĝon al la viv- kondiĉoj, ren k o n tataj de ni ĉiupaŝe.
E ĉ en la p l e j e n ig m a v iv e lm o n tr o , fen la
penso- kaj sento-sfero, kie la hom a intelekto
perceptas la procedojn m em , p er kies helpo
ĝi fiksas la im presojn ricevatajn elekstere, eĉ
en tiu m alplej esplorita sfero, la homo suk- cesis ĵeti la rigardon en la m ekanism on de la penso per esplorm etodoj uzataj en la fizio- logio.
F ine en la vasta regiono de homaj insti- tuoj *, moroj kaj leĝoj, superstiĉoj, kredoj kaj idealoj estis ĵe tita tia b rila lumo de la antro- pologiaj skoloj de historio, leĝoscienco kaj socia ekonomio, k e oni povas diri kun certo, ke la celado al « la pleja feliĉo p o r la plejo da homoj » jam ne plu estas revo, nek utopio.
G / esta s ebla. K aj plie estas ankaŭ pruvita, ke la bonstato kaj feliĉo ĉu de la tu ta popolo ĉu de a p a rta klaso ne povas esti bazitaj eĉ provizore sur la prem ado super aliaj klasoj, nacioj aŭ rasoj.
L a m oderna scienco atingis tiam aniere du- oblan celon. U nuflanke ĝi donis al la homo tre valoran lecionon de modesto. Gi instruas al la homo sin konsideri n u r kiel senfine eta universo. Gi elpuŝis la homon el m alvasta egoista apartiĝo kaj forigis lian memfidon, pro kiu li konsideris sin la centro de 1' uni- verso kaj speciala zorgato de 1’ krein to . Gi kom prenigas al la homo, ke ek ster la g ra n d a T uto nia « Mio » estas nulo, k e « Mio » ne povas eĉ sin defendi sen iu « Vio ». K aj ali- flanke la scienco sam tem pe m ontris k iel po- tenca estas la hom aro en sia p ro g resan ta evoluo, se ĝi scipove utiligas la senlim an energion de 1’ N aturo.
T iam aniere la scienco kaj la filozofio hav-
ĈAPITRO UNUA
17 igis al ni m aterian forton, sam kiel pensliberon, am baŭ necesaj por estigi en la vivo agantojn, kiuj kapablus konduki la hom aron sur la nova vojo de 1’ ĝ en e rala progreso. Ekzistas tam en unu sciencobranĉo, kiu restas post aliuj. Tiu b ra n ĉ o e stas la e tik o , — la d o k trin o p ri la fundam ento de 1’ m oralo.
L a doktrino, konform a al raoderna stato de 1’ scienco kaj kap ab la utiligi ties konkirojn por konstrui fundam enton de 1’ m oralo sur f* la rĝ a filozofia bazo, la doktrinon, kiu donus
al la civilizitaj popoloj la inspiran forton por la gran d a venonta rekonstruo, — tia doktrino ne estas ankoraŭ aperinta. K aj tam en ĝia bezono estas ĉiuloke kaj ĉium om ente sentata.
Novan re alan m oralsciencon, sam e liberigitan de 1’ religia dogmismo, superstiĉoj kaj m eta- fizika mitologio, kiel jam estas lib eriĝ in ta la m oderna naturscienca filozofio kaj sam tem pe in s p irita n .d e sublimaj * emocioj kaj helaj es- peroj, sugestataj al ni p e r la m oderna kono pri homo kaj lia historio — jen kion insiste postulas la hom aro.
N enia dubo ekzistas pri la eblesto de tia scienĉo. S e la naturesplorado havigis al ni la principojn de 1’ filozofio, kiu am pleksas la vivon de 1’ tu ta universo, la evoluon de viv- estaĵoj sur la tero, la leĝojn de 1’ psik a vivo kaj la evoluon de 1’ socioj, — do la sam a esplorado devas al ni havigi n atu ra n esplikon*
pri la fontoj de m orala sento. Gi devaŝ m ontri
al ni kie ripozas la fortoj, kapablaj levadi
la moralsenton ĝis la ĉiam pli granda alteco kaj pureco. Se la meditado al la universo kaj intima konateco kun la naturo povis naski altan inspiron ĉe la grandaj naturistoj kaj poetoj de la 20-a jarcento, se la penetrado en la profundon de 1’ Naturo povis plivigligi la pulsadon de la vivo ĉe Goethe, Byron, Shelly, Lermontov dum observado al muĝanta vent- ego, al kvieta kaj majesta montoĉeno aŭ mal- luma arbaro kun ĝiaj loĝantoj, — kial do pli profunda penetro en la vivon de 1’ homo kaj de lia sorto ne povus egale inspiri poeton ? Kaj kiam la poeto trovas ĝustan esprimon por sia sento de komuneco al la kosmo kaj sia unueco kun la tuta homaro, li ekkapablas inspiri milionojn da homoj per sia impulso.
L i sentigas en ili la plej bonajn fortojn, li vekas en ili la deziron iĝi ankoraŭ pli bonaj.
L i vekas en homoj ĝuste tiun ekstazon, kiun oni antaŭe konsideris kiel religian atribuaĵon.—
Kaj efektive, kion prezentas la psalmoj, en kiuj multaj vidas la plej altan esprimon de religi-emocio, aŭ la plej poeziaj partoj de la sanktaj libroj de 1’ oriento ? Ja nur provojn esprimi ekstazon de la homo dum la meditado al la universo, ja nur vekiĝon en li de la sento pri poezio de 1’ naturo.
L a bezono pri realisma etiko estis sentata
jam dum la unuaj jaroj de 1’ scienca Renask-
iĝo, kiam konstruante la fundamenton por
renaskiĝo de 1’ sciencoj Bacon skizis ankaŭ la
elementajn trajtojn de la empira scienca etiko,
ĈAPITKO UNUA
19 m alpli detale ol tion faris liaj adeptoj sed kun tia la rĝ a ĝeneraligo, kiun atingis nur nem ultaj kaj kiun oni m alm ulte superis eĉ niatem pe.
L a plej bonaj pensistoj de la 17-a jarcen to daŭrigis labori sam direkte, p en a n te verki etik - sistem ojn sendependaj de la religiaj ordonoj.
H o b b e s, C uduaorth, L o cke , S h a fte s b u r y , P a ley , H u tc h e s o n , H u m e kaj A . S m ith ku- raĝe laboris en A nglio por solvi tiun pro- blem on, ĝin ĉiuflanke studante. Ili indikis naturfontojn. de 1’ m orala sento kaj en siaj difinoj de m oralaj taskoj ili p lejparte (escepte P aley) sin bazis sam e sur la grundo de 1’ po- zitiva kono. D iversavoje ili penadis kunigi
« intelektism on » (raciecon) kaj « utilism o n '»
(teorio pri utileco) de Locke kun « m oral-
sento » kaj « sento de Belo » de H utcheson,
kun « teOrio de asociado » de H a rtle y kaj
kun etiko de la sento de S haftesbury. T ra k t-
ante la celojn de 1’ etiko kelkiuj el ili jam
parolis pri tiu « harm onio » in te r m em am o kaj
zorgo pri siaj fam ilianoj, kiu ekludis tian
rolon en la etikteorioj de la 19-a ja r c e n to ;
kaj ili ĝin tra k tis interlige kun la « aspiro al
laŭdo » de H utcheson kaj kun « sim patio » de
H um e kaj A. Sm ith. F ine, se ili estis en
em baraso doni racian eksplikon * al la sento
de 1’ devo, tiam ili sin turnis ĉu al la influo de,
religio en prah isto ria epoko, Ĉu al la « de-
n ask a sento », ĉu al la p li-m a lp li modifita
teorio de H obbes, kiu opiniis, ke la leĝoj
kaŭzas socion kaj ke prim itiva sovaĝulo estas m alsociem a anim alo.
L a francaj materialistoj kaj en ciklopedi- istoj d isk u tis p ri la p ro b lem o s a m d ire k te iom p li akcentante je memamo kaj penante akord- ig i du malajn inklinojn de 1 hom a naturo :
— m allarĝe personecan kaj sociecan. Ili pruvis, ke socia vivo nepre akcelas la evoluon de la plej bonaj ecoj de 1’ h o m a n a tu ro . R o u s -
se a u k u n sia racia re lig io e stis la lig a n ta ĉ en -ero in te r m a terialisto j k aj k re d u lo j. K u ra ĝ e tr a k ta n te sociajn problemojn de la epoko, li infiuis m u lte p li ol a liu j. A liflanke eĉ ek stre m a j idealistoj, k ie l D e s c a r te s kaj lia adepto-pan- teisto S p in o ^ a k aj eĉ c e rta te m p e la transcenda id e alisto K a n t, ne p le n e k re d is k e m o ralaj p rincipoj dev en as el re v e lo *. T ia l ili p ro v is m e ti sub la etik o n p li la r ĝ a n bazo n n e ta m e n rifu z a n te je la ideo p ri superhom a o rig in o de m o ra la leĝo.
K u n a n k o ra ŭ p li g ra n d a fo rto , la sa m a
celado trovi la r e a la n bazon por etik o a p e ra s
en la 19-a jarcento, k ia m tu ta vico d a b o n e
p rip e n sita j etik sistem o j estis k r e ita sur bazo
d e 1’ m em am o (egoism o), aŭ s u r la « h o m a r-
a m o » (Auguste C om te, L ittr e , k . m. a. iliaj
a d ep to j, m alp li k o n a ta j) s u r la « sim patio »
k a j « in te le k ta id en tig o d e sia p e rso n eco k u n
la homaro » (Schopenhauer), su r la utilism o,
t. e. « utileco » (B en th am , M ill) k aj fine sur la
evoluteorio (Darwin, Spencer, G uyau). N i ja m
n e p a ro la s p ri sistemoj kiuj neas la m o ralo n .
ĈAPITRO UNUA
21 D evenantaj de L a r o c h e fo u c a u ld kaj M a n d e - v ille , ili estis evoluigitaj en ig -a jarcen to de Nietzsche kaj de kelkaliuj, kiuj pledis por la suverenaj rajtoj de 1’ persono, sed sam tem pe celis levi la m oralnivelon p e r siaj akraj atakoj kon traŭ la duonecaj m oralkonceptoj de 1’ mo- derno.
Du etikteorioj, p o f.tiv is m o de C o m te kaj u tilis m o de B e n th a m , profunde influis, k iel estas konate, sur la pensadon de nia epoko.
E1 la am baŭ tiu de Comte m etis sian stam pon sur ĉiuj sciencesploroj, p e r kiuj fieras la mo- d erna scienco. Ili donas ank aŭ kom encon al la tu ta grupo de derivitaj siste m o j; kaj pres- kaŭ ĉiuj distingindaj m odernaj esploristoj de psikologio, evoluteorio kaj antropologio riĉigis la literaturon pri etiko p e r pli-m alpli m em- staraj kaj altvaloraj studoj. Sufiĉas se ni m en- cios el ili F eu e rb a ch , B a in , L e slie S te p h e n , P r o u d h o n , W u n d t, S id g ivee k, M . G u y a u , J o d l ne p aro lan te p ri m ultaj aliuj, m alpli konataj. F ine ni menciu ankaŭ fondiĝon de m ultaj etik-asocioj por v asta propagando de m oraldoktrinoj, kiuj ne estas bazitaj sur la religio. Sam tem pe estiĝis, en la unua duono de la 19-a jarcento, g randoza* movado, laŭ - ekstere ekonom ia kaj esence profunde etika sub la nomoj : « fo u rrie r’ismo », « ow en’ismo »,
« saint-sim on’ismo » kaj, iom poste, « in ter-
nacia socialismo » kaj « anarkism o ». Ĉi-mov-
ado, ĉiam pli kaj pli k re sk an ta, celas kun
helpo de ĉiulandaj laboristoj ne n u r revizi
la ĉefajn bazojn de ĉinj m oralkonceptoj, sed ankaŭ rekonstrui la vivon tiel, ke ĝi mal- ferm u novan paĝon por m oralkonceptoj de la hom aro.
Povus ŝajni, ke post tiom d a raciism aj etiksistem oj, kreitaj dum lastaj du jarcentoj, ĉio en p o rtata en tiun regionon estas aŭ ripeto de la jam dirito, aŭ provo sintezi diversajn partojn de la antaŭe prilaboritaj sistemoj.
Sed jam la fakto, ke la ĉefaj sistemoj de la 19-a jarcento — pozitivism o de Comte, teorio de utileco (utilismo) de B entham kaj Mill kaj altru ista evoluismo (t. e. teorio pri socia evolu- ado de la moralo) proponita de D arw in, Spen- cer kaj Guyau, — ĉiu aldonis ion esencan al teorioj de antaŭuloj, — jam sole tiu fakto pruvas, ke la etikproblem o ne estas ankoraŭ elĉerpita.
Se ni prenos sole la tri lastajn teoriojn, ni konstatos, ke S pencer bedaŭre ne utiligis ĉiujn faktojn, kiuj troviĝas en la rim ark in d a p rietik a skizo de D arw in, en lia O r ig in o de h o m o , dume G uyau enkondukis en la es- ploron de m oralaj impulsoj tian altg rad e grav an elem enton, k ian rep rezen tas superfluo de energio en sentado, pensado kaj volado kaj kiu ne jam estis a ten ta ta de antaŭaj es- ploristoj.
L a fakto mem, ke ĉiu nova sistemo povis
enporti novan kaj g rav an elem enton jam
pruvas, ke la scienco pri m oralim pulsoj estas
ankoraŭ tre m alm ulte form iĝinta. Efektive,
ĈAPITRO UNUA
23 oni ra jta s diri, ke tio eĉ neniam okazos, ĉar novaj aspiroj kaj novaj -fortoj, kreotaj de novaj vivkondiĉoj ĉiam restos konsiderendaj laŭm ezure de la plua progresado de la hom aro.
T am en estas sendube, ke ne unu el etik- sistem oj, kreitaj en la 19-a jarcen to povis kon- ten tig i eĉ la k lera n parto n de la civilizitaj popoloj.
F la n k en lasan te m ultnom brajn filozofiajn studojn, en kiuj la m alkontentigo de mo- d erna etiko estas k lare esprim ita (’), ni trovas plej bonan pruvon en ce rta retroveno al ideal- ismo, kion ni povas konstati ĉe la fino de la 19-a jarcento. M anko de poezia inspiro en la pozitivismo de L ittrĉ kaj H . S pencer kaj ilia nekapablo doni kon ten tig an respondon al la grandaj problem oj de 1’ m oderno ; la m al- vasto de kelkaj konceptoj, p e r kiu distingiĝas la Cefa filozofo de la evoluteorio — S pencer ; plue, la fakto, ke la plipostaj pozitivistoj m al- akceptas la hum anajn teoriojn de la francaj enciklopediistoj, — ĉio ĉi akcelis fortan re ak - cion profite al iu nova m istike relig ia ideal- ismo. K iel tute ju ste diras Fouillĉe, la unu- flanka in terp retad o de 1’ darvinism o donita al ĝi de la ĉefaj reprezentantoj de 1’ evoluteorio (kaj dum unuaj dek du jaro j post apero de (* )
(*) Sufiĉas citi tie ĉi kritikajn kaj historiajn verkojn
de Paulsen, Wundt, Leslie Stephen, Lichtenberger,
Fouillie, De Roberti kaj de multaj aliaj.
O r ig in o de s p e c o j mem D arw in ne protestis
eĉ per unu vorto kontraŭ tia interpreto) sen- d ube p recip e fo rtig is la kontraŭulojn de la pernatura eksplikado * pri la m orala esenco de la homo, t. n. « naturism o ».
K om encinte per kontraŭdiroj al kelkaj eraroj de la naturscienca filozofio, la kritiko baldaŭ ekatakis ankaŭ la pozitivan konon ĝ e- nerale. Oni kom encis solen e proklam i Ia « ban- kroton de 1’ scienco ».
Tam en al la scienculoj estas konate, ke ĉiu ekzakta scienco ĉiam progresas de unu « prok- sim iĝo » a l aliu, t. e. de u n u a proksim um a ekspliko * p ri tu ta vico d e fen o m en o j a l la se k v a n ta , p li e k z a k ta a lv e riĝ o . S e d tiu n sim - p la n v ero n tu te n e d e z ira s scii l a « kreduloj » kaj ĝ e n e ra le la m is tik a m a n to j. K iam ili e k - scias, k e en la u n u a p ro k sim iĝ o tro v iĝ a s n e - ĝ u sta ĵo j, ili ra p id a s d e k la ri p ri « b a n k ro to de 1’ sc ien co » ĝ e n e ra le . D u m e la sciencistoj k o n a s, k e la plej e k z a k ta j sciencoj, k ie l ek zem p le astro n o m ia, p ro g re sa s ĝ u ste p e r tia vojo de p o g ra d a a lv e riĝ o . E stis g ra n d a e ltro v o — ek - scii, k e ĉiuj p lan ed o j tu rn iĝ a s ĉ irk a ŭ la su n o , k a j l a u n u a « a lv e r iĝ o » estis supozi, k e ili ro n d ira s ĉ irk a ŭ la suno. P o ste oni tro v is, k e ili m o v iĝ as la ŭ iom oblongaj cirk lo j, t. e. elipsoj.
T io estis la d u a a lv eriĝ o . Gin sek v is tr ia a l-
v eriĝ o , k ia m n i eksciis, k e ĉiuj p la n e d o j tu r n -
iĝ a s la ŭ ondoform aj linioj, k o n s ta n te d ev ias
ti-aliun flan k o n fo r de 1’ elipso k a j n e n ia m
p a sa s p re c iz e la sa m a n vojon. F in e n u n , k ia m
ĈAPITRO UNUA 23
ni scias, ke la suno ne estas senm ova, sed mem k u ra s en la spaco, — la astronomoj penas difini la k arak tero n kaj la situon de la spiraloj laŭ kiuj k u ras la planedoj, ĉiam form ante iom ondoform ajn elipsojn ĉirkaŭ la suno.
L a samaj transiroj de unu proksim um a solvo de problemoj al sekvanta, pli preciza solvo, okazas en ĉiuj sciencoj. T iel, ekzem ple, la natursciencoj nun revizas < unuajn alver- iĝojn » rila te al vivo, psika agado, evoluo de vegetalaj kaj anim alaj formoj, strukturoj de 1’ m aterio, k. t. p., kiuj estis atingitaj dum la epoko de la grandaj eltrovoj 1856-62 jaro j.
T iujn alveriĝojn estas necese revizi por atingi la sekvantan « alveriĝon », t. e. pluajn pli pro- fundajn ĝeneralaĵojn. Do jen tiun revizadon (reekzam enadon) la profanuloj uzas por kred- igi al aliuj, ankaŭ m alpli kom petentaj, ke la scienco ĝen erale b ankrotis en sia penado ek- spliki * la g ra n d ajn problem ojn de la kosmo.
N untem pe oni tre ofte deziras anstataŭigi
la sciencon p e r la « in tu o », t. e. p er sim pla
konjektado kaj blinda kredo. Multaj verk -
istoj retrovenante kom ence al K a n t, poste al
S chelling kaj eĉ Lotze, predikas nun « inde-
term inism on » (m aldeterm inism o), « spiritual-
ism on », « apriorism on », « personecan ideal-
ismon », « intuon », k. t. p. kaj pruvas, ke la
kredo kaj ne la scienco prezentas la forton de
la v era kono. T am en ankaŭ tio ne sufiĉis. N un
m odas m istikism o de S a n k ta B ernardo kaj de
nov-platonanoj. A peras speciale postulo pri
« simbolismo », pri « nepercepteblo ». Estas eĉ ren ask ita la kredo al m ezepoka S atano (‘).
Estas vere, ke nek unu el tiuj novaj ten- dencoj atingis vast,an kaj profundan influon.
Sed oni devas konfesi, ke la publika opinio hezitas in ter du ekstremoj : senespera celado retroveni al m alkleraj m ezepokaj kredoj kun ĉiuj iliaj superstiĉoj, idoladorado kaj eĉ 'la kredo al sorĉarto kaj aliflanke la glorado de
« am oralism o » (senmoraleco) kaj respektego al « superaj k a ra k te ro j», nun nom ataj « super- homoj », aŭ « superaj individuiĝoj » (supera esprim o de personeco), kiun Eŭropo jam spertis foje en la epoko de B yron’ismo kaj rom an- tismo.
K aj tial estas ap a rte necesa nun esplori,
— ĉu efektive estas b az ita la dubo koncerne la aŭtoritaton de la scienco en m oralaj pro- blemoj kaj ĉu la scienco ne liveras al ni la bazprincipojn de 1’ etiko, kiuj estante ĝuste esprim itaj povas respondi al m odernaj pos- tu lo j.
L a m algranda sukceso de la etiksistem oj, aperintaj dum la lastaj jarcentoj pruvas, ke la homon ne povas kontentigi sole la naturscienca ekspliko* pri la origino de m orala sento. Li
(4) Komp. Le mouvement idealiste et la reaction
contre la science, par A. Fouillĉe, 2 eld. (< La idealismomovado kaj la reakcio kontraŭ la scienco >) ankaŭ Le
devoir present, par Paul Desjardins (La nuntempa devo),,kiu havis 5 eldonojn dum mallonga tempo k. m. a.
ĈAPITRO UNUA
27 postulas pravigon de tiu sento. En m oral- problem oj la homoj ne volas sin lim igi per n u ra ekspliko * pri fontoj de m orala sento kaj p e r la indiko — k iel certaj kaŭzoj akcelis ĝ ian kreskon kaj subtiligon. Tio povas kon- tentigi ĉe la studo pri evoluhistorio de iu-ajn floro. S ed tie-ĉi ĝi ne sufiĉas. La homoj deziras trovi fundkaŭzon por kom preni la senton mem de la m oralo. K ien ĝi nin kondukas ? Ĉu al dezirindaj sekvoj, aŭ, k iel asertas kelkiuj, al m alpliiĝo de la forto kaj de la kreivo en la hom gento kaj finfine al ĝia degeneriĝo.
S e po rek zista b atalo kaj eksterm ado de la fizike m alplifortaj estas naturleĝo, nepre necesa por la progreso, tiam ĉu ne prezentas paca « industria stato », prom esita al ni de Com te kaj Spencer, jam ekdegeneron de la hom gento, — kiel tion asertas tiom em faze N ietzsche. K aj se tia rezulto estas nedezirinda,
— ĉu ne devas ni efektive en trep ren i la re - taksadon de m oralvaloroj, kiuj celas aŭ m al- ak rig i la bataladon, aŭ alm enaŭ m alplidolorigi ĝin.
L a ĉefan taskon de 1’ m oderna realism a etiko p rezen tas (laŭ rim arkigo de W u n d t en lia « Etiko ») antaŭ ĉio la difino de 1’ m o r a la c-e-l-o, kiun ni aspiras. S ed tiu celo, aŭ celoj, kiom ajn idealaj kaj m alproksim aj ili estu, devas tam en aparten i al la mondo reala.
L a celo de 1’ m oralo ne povas esti io
« transcenda », t.e . superreala, kiel tion deziras
kelkiuj idealistoj. Gi devas esti reala. M oralan
kontentiĝon ni devas trovi en la vivo, sed ne en iu eksterviva stato.
K iam D arw in elpaŝis kun sia teorio pri
« porekzista batalo » kaj prezentis tiun batalon, kiel ĉefan motoron de la progresiva evoluado, li rediskutigis p er tio m alnovan problem on pri m orala aŭ senm orala aspekto de 1’ naturo. L a origino de 1’ ideoj pri bono kaj m albono, kiu okupis la penson depost la tem po de Zend- A vesta, ree ekdiskutiĝis kun nova energio kaj kun pli g ra n d a profundo ol kiam -ajn. D a rw in ’- anoj prezentis la naturon kiel g ran d eg an ba- talejon, kiu vidigus sole eksterm adon den * la m alfortaj de la pli fortaj, pli lerta j, pli ruzaj.
R ezultis, ke el la naturo la homo povis lerni nur malbonon.
Tiuj opinioj, k iel kon ate la rĝ e vastiĝis.
S ed se ili estus ĝustaj, la filozofo-evoluisto estus solvonta profundan kontraŭdiron, portitan de li mem en sian filozofion. L i certe ne povas nei, ke la homo havas pli superan ideon pri
« bono » kaj ke la kredo pri pograda venko de la bono super la m albono profunde penetris la hom an naturon. S ed tiuokaze li devas ekspliki *, — de kie aperis tiu koncepto pri bono ? De kie venas tiu kredo al la progreso ? L i ne povas tran k v ilig i sin p e r la epikura kredo, kiun poeto T ennyson esprim is p e r la vortoj : « kiel ajn el la m albono fine rezultos la bono ». L i ne povas prezen ti al si la naturon
« sangokovrita » — « red in tooth and claw »
(kun ruĝaj dentoj kaj ungegoj), kiel skribis
ĜAPITRO UNUA
29 la sam a T ennyson kaj la darw inano H uxley,
— ĉiuloke b a ta la n ta k o n traŭ la elem entoj de la bono, — la naturon, kiu p er si mem neas la bonon en ĉiu vivestaĵo, ĉar tiam li ne rajtas aserti, ke « finfine » la bono tam en trium fos.
L i devas alm enaŭ diri, k iel li eksplikas* tiun kontraŭdiron.
S e la scienculo konfesas, ke la « sola instruo, kiun la hom o povas eltiri de la naturo estas tiu p ri la m albono », tiam li devas konsenti, ke ek zistas iu alia influo, e k stern atu ra, eĉ sup ern atu ra, — kiu sugestas al la homo la ideon pri la « suverena bono » kaj kondukas la hom aran evoluon al supera celo. K aj tia- m aniere li nuligos sian penon ekspliki * la evoluon de la hom aro p e r agado de nuraj naturfortoj (*)•
F a k te la stato de la evoluteorio tute ne estas tiom m alstabila * kaj ĝi tute ne venigas al tiaj kontraŭdiroj, kiajn trafis H uxley, ĉar la studo de la naturo neniel pravigas la supre- nom itan pesim istan koncepton pri naturvivo, k iel tion estis m on trin ta jam D arw in mem en sia dua verko O r ig in o de h o m o . L a koncepto
(*) ĉuste tiel okazis al Huxley en lia lekcio « Evoluo kaj etiko >, en kiu li komence refutis ekziston de ajna morala elemento en vivo de la naturo kaj per tio estis eldevigita konfesi etikan elementon ckster la naturo.
Pli poste tamen li rifuzis ankaŭ de tiu vidpunkto en la
postaldonita noto, en kiu li konfesis ekziston de etika
elemento en socia vivo de animaloj.
de Tennyson kaj H u x ley ne estas plena. Gi estas unuflanka kaj tial falsa. Kaj ĝi estas tiom pli ne scien ca , ke D arw in mem m ontris la alian flankon de la vivo de 1’ naturo en a p a rta ĉapitro de la ĵus m enciita verko.
En la naturo mem, skribis li, ni observas apud reciproka lukto alian kategorion de faktoj kun tute alia senco : la fakton de reciproka helpo interne de la speco mem. K aj ĉi-faktoj eĉ p lig ra vO s ol la u n u a j ĉar ili estas necesaj por konservo de la speco kaj ĝ ia prospero.
T iun ekstrem e grav an penson, kiun plejm ulto da darw inanoj rifuzas atenti kaj kiun A lfred R ussel W allace eĉ neas, — mi penis disvolvi kaj konfirmis p er m ulta fak taro en tu ta vico da artikoloj, kie mi m ontris g ra n d eg an signifon de 1' Interhelpo por konservado de anim alspecoj kaj de la hom aro kaj precipe por ilia p r o - g r e s iv a e v o lu o , por ilia perfektiĝado
Neniom peninte m algravigi la fakton, ke m ultego da animaloj sin n u tras p er specoj el aliaj anim alklasoj, aŭ p er pli m algrandaj specoj de la sam a klaso, mi indikis, ke inter- batalo en la naturo plej ofte esta s lim ita p e r lu k to in te r d iv e r s a j s p e c o j; sed ke in te r n e de ĉiu speco kaj tre ofte eĉ in tern e de grupoj, form itaj el diversaj kunvivantaj specoj la in te r - (* )
(*) La revuo Nineteentli Century, 1890, 1891, 1892, 1894 kaj 1896 jaroj kaj la libro M utual Aid, a Factor o f Evolution, London (Heinemann). (Reciproka Helpo kiel F aktoro de Evolucio).
ĈAPITRO UNUA
31 h elp o e sta s ĝ e n e r a la r e g u lo . K aj tial la socia flanko de anim alvivo ludas m ulte pli gravan rolon en vivo de la naturo, ol reciproka eksterm - ado. Ĝi estas ankaŭ m ulte pli vasta. Efektive, la kvanto de sociemaj specoj in te r la rem aĉuloj, plim ulto d a m ordetuloj, m ultaj birdoj, abeloj, form ikoj k .t.p ., kiuj vivas ne p er ĉasado k ontraŭ aliuj specoj, estas tre signifa, kaj la nombro de individuoj en ĉiu el sociemaj specoj estas ek stero rd in are g ra n d a. K rom e, preskaŭ ĉiuj rabaj bestoj kaj birdoj ankaŭ p ra k tik a s certa- g ra d e la interhelpon kaj precipe ti-kiuj ne degeneras pro ra p id a eksterm ado ĉu flanke de la homo, ĉu alikaŭze. L a in te r h e lp o esta s la s u p e r r e g a n ta f a k t o de la n a tu r o .
S ed se la interhelpo estas tiom vasta, tio re zu ltas n u r el avantaĝoj, kiujn ĝi donas al la uzantaj ĝin anim alspecoj kaj kiuj tute aliigas la in terrilato n de la fortoj m alprofite al rabuloj.
Ĝi p rezen tas la plej bonan arm ilon en la g ra n d a
p o rekzista batalo, en tiu k o n stan ta lukto de
anim aloj kontraŭ klim ato, inundoj (superakv-
egoj), ŝtorm oj, neĝoventoj, frostoj k .t.p ., kiu
konstante postulaŝ de 1’ anim aloj novajn adapt-
iĝojn al kon stan te aliiĝantaj vivkondiĉoj. L a
naturo, kiel tutaĵo, neniukaze jesas la trium fon
de fizika forto, ra p id a kuro, ruzo, aŭ aliaj ecoj
utilaj en lukto. M ale, en la naturo estas observ-
ataj m ultaj specoj absolute m alfo rtaj, kiuj havas
nek kirason, nek fortikan bekon, nek faŭkon
por sindefendi k o n traŭ m alam ikoj kaj ĉiuokaze
ne m ilitem aj. K aj m algraŭ tio ili prosperas
pli, ol aliuj en la p o rekzista batalo, kaj d a n k ’al la p ropra al ili sociemo kaj reciproka defendo ili eĉ elpuŝas rivalojn kaj m alam ikojn, arm itajn senkom pare pli bone, ol ili. Tiaj estas form ikoj, abeloj, kolomboj, anasoj, zizeloj k.a. m ordetuloj kaproj, cervoj, k .t.p . F ine oni povas konsideri tute pruvita, ke dume la porekzista batalo egale kondukas al evoluo progresiva sam kiel al m alprogresiva, t.e. iufoje al plibonigo de la speco kaj alifoje al ĝia m albonigo, -— p ra k tik - ado de la interhelpo p rezen tas la forton, kiu ĉiam kondukas al progresiva evoluo. P o r pro- gresiva evoluado de la anim alio, por disvolviĝo de’ longvivo, saĝo kaj de ti-kio estas nom ata en la anim alĉeno la « supera tipo », por ĉio-ĉi interhelpo prezen tas la ĉefan faktoron. T iun- ĉi m ian aserton ĝis nun nek unu biologo refutis (*).
Do, estante necesa por k o n se rv o , p r o s p e r o k a j p r o g r e s iv a d isv o lv o de ĉ iu speco, la inter- helpa instinkto fariĝis k o n s ta n ta in s tin k to (a perm an en t instinct), kiel ĝin nomis D arw in, la instinkto, kiu ĉ ia m f u n k c i a s en ĉiuj sociemaj anim aloj kaj in te r ili ankaŭ sendube ĉe la homo. Jam en la mem kom enco de 1' anim ala evoluo aperis tiu instinkto kaj sendube ĝi estas m etita en ĉiuj anim aloj, ĉu superaj, aŭ m al- superaj, sam e profunde, kiel la instin k to de
(*) Vidu notojn de Lloyd Morgan pri tiu temo kaj
mian respondon al ili.
ĈAPITRO UNUA
33 patrineco, eble eĉ pli profunde, ĉar ĝi estas p ro p ra eĉ al tiaj anim aloj, k iel moluskoj, certaj insektoj kaj g ra n d p arto da fiŝoj, kiuj apenaŭ posedas ian p atrin e can instinkton. T ial D arw in tute pravis en la aserto, ke la instinkto de la
« recip ro k a sim patio » ĉe sociemaj anim aloj sin elm ontris p l i k o n tin u a , ol la pure egoista instinkto de 1’ individua sinkonservo. O nikone li konsideris ĝin kiel em brion de 1’ m orala konscienco. T ion bedaŭrinde tro ofte forgesas darw in an o j.
S ed an k aŭ ' tio ne sufiĉas. En la sam a ins- tin k to kuŝas em brio de tiuj sentoj de 1’ sim patio kaj p a rta identigo de 1’ individuo kun sia grupo, kiuj estas elirpunkto de ĉiuj altecaj etikaj sentoj.
S u r tiu bazo evoluis pli supera sento de 1’ justo, aŭ egalrajto, e g a le c o ; kaj poste aperis ankaŭ ti-kio estas kutim e nom ata sinofero.
K iam ni observas, ke dekmiloj da diversaj
akvobirdoj alflugas g ran d are de m alproksim a
sudo por nesti sur deklivoj de « birdm ontoj »
sur la bordo de N orda oceano kaj vivas tie
sen iaj m alpacoj pro pli bonaj lo k o j; ke aroj
d a pelikanoj pace kunvivas sur m arbordo kaj
ĉiu aro havas propran m arregionon por fiŝkapt-
ado ; ke miloj d a specoj de birdoj kaj mambestoj
ti-ali-m aniere atingas certan interkonsenton pri
siaj nutroregionoj, nestolokoj, noktopasigejoj
kaj ĉasregionoj sen ia in te rm ilito ; kiam ni fine
observas, ke junbirdo, kiu ŝtelis kelkiom da
pajleroj, aŭ branĉetoj el frem da nesto, estas
pro tio a ta k a ta de siaj sam gentanoj, — ni jam
ekrim arkas en la vivo de socianimaloj la ko- m encon kaj eĉ disvolviĝon de la sento pri egalrajto kaj justo.
K aj fine, kiam ni tran sira s en ĉiu anim al- klaso al la superaj reprezentantoj de tiu klaso (form ikoj, vespoj kaj abeloj ĉe insektoj ; gruoj kaj papagoj in ter birdoj ; superaj remaĉuloj, simioj kaj fine la homo in ter mam bestoj), ni observas, ke identiĝo de individuaj interesoj kun tiuj de la grupo k re sk as laŭgrade de nia transiro al ĉiam pli superaj reprezentantoj de la klaso. K aj tio certe donaŝ neignoreblan indikon pri la naturorigino ne n u r de etik- em brioj, sed ankaŭ de la superaj etiksentoj.
T iel evidentiĝas, ke la naturo ne sole ne
instru as nin pri am oralism o (senmoraleco),
t. e. indiferenta rilato al la m oralo, k ontraŭ-
b atale n d a kaj venkenda de iu m alpropra al
la naturo elem ento ; sed ni estas devigitaj
konfesi, ke la k o n c e p to j m e m p r i bono k a j
m a lb o n o k a j n i a j k o n k lu d o j p r i la « p l e j
s u p e r a bono » estas p runteprenitaj el la vivo
de 1’ naturo. Ili nur estas reflekto sur hom a
rezonado de tio, kion la homo vidis en anim al-
vivo. K aj dum la plua socivivo kaj k aŭze de
ĝi la nomitaj impresoj form iĝis en ĝ e n e r a la n
koncepton pri Bono k al M albono. Necesas
rim arkigi, ke tie ĉi ni tute ne konsideras per-
sonaj juĝojn de eksterordinaraj homoj, sed la
juĝon de 1’ plim ulto. Tiuj juĝoj jam enhavas
la elem entojn de 1’ justo kaj reciproka sim -
patio, kiu ajn el sentuloj ilin posedu, sam kiel
ĜAPITRO UNUA
35 la konceptoj pri mekaniko, deduktitaj el ob- servoj sur la tersurfaco estas aplikeblaj al materio ankaŭ en la interstela spaco.
La samon necesas konfesi koncerne pluan disvolviĝon de la homa karaktero kaj homaj instituaĵoj. La evoluo de la homo okazadis en la sama naturmedio kaj samdirekte. Krome la instituoj mem de 1’ interhelpo kaj subteno, kiuj formiĝis en homsocioj, ĉiam pli kaj pli montris al la homo, kian forton li Ŝuldas al ili. En tia socimedio ĉiam pli kaj pli formiĝis la morala aspekto de la homo. Bazite sur moralaj studoj en la regiono de 1’ historio ni povas nur prezenti la historion de 1’ homaro el vidpunkto de 1’ evoluo de etikelemento, kiel evoluon de la propra al la homo bezono or- ganizi sian vivon sur la principoj de 1’ inter- helpo, komence en familivivo, poste en vilaĝa komunumo kaj en respublikoj de liberurboj.
Kaj tiuj formoj de 1’ sociordo, malgraŭ regre- sivaj (malprogresivaj) intertempoj, mem ek- estadis fontoj de la plua progreso.
Certe ni devas rifuzi de la penso ekspozi *
la historion de la homaro en formo de kon-
tinua (seninterrompa) evoluĉeno, daŭranta de
la ŝtonepoko dumĝis la nunatempo. La evoluo
de homaj socioj ne estis seninterrompa. Ĝi
kelkfoje rekomencadis en Hindio, Egipto, Me-
zopotamio, Grekio, Romio (Roma imperio),
Skandinavio kaj Okcidenta Eŭropo, — ĉiufoje
devenante de 1’ primitiva « tribo» kaj poste
de vilaĝa komunumo. Sed se ni esploros
apartajn evoluliniojn, — ni certe konstatos en ĉiu el ili kaj precipe en la evoluo de la O k- cidenta Eŭropo depost la falo de 1’ R om a im - perio, k o n stan tan pliam pleksiĝon de la ideo pri reciproka subteno de tribo al gento, al nacio kaj fine al universala alianco de nacioj.
A liflanke, m algraŭ kelkatem paj retrom ovadoj, kiuj okazadis eĉ en la plej civilizitaj nacioj, ni vidas tam en (alm enaŭ in te r la rep rezen t- antoj de progresiva penso ĉe civilizitaj popoloj kaj en progresivaj popolmovadoj) la deziron konstante ĝeneraligi la cirkulantajn ideojn pri la hom a reciprokeco kaj justo. Ili evidentigas la tendencon plibonigi la k arak tero n de reci- prokaj rilatoj kaj sam tem pe estas rim ark eb la la aperado, en formo de idealo, de la kon- ceptoj pri ti-kio estas atinginda dum la plua evoluo.
L a fakto m em , ke la m alprogresivaj t. e.
retro-m ovadoj, kiuj okazadis kelkatem pe ĉe diversaj popoloj, estas konsiderataj de la civi- lizita p arto de 1’ socio kiel pasantaj nenor- m alaj fenomenoj, kies reveno estas antaŭfor- iginda, — tiu fakto pruvas, ke la etik a kriterio (mezurilo) nun estas pli supera, ol antaŭe.
K aj sam grade k iel k re sk as la rim edoj por kontentigi la bezonojn de 1’ loĝantaro en civi- lizitaj socioj kaj tiam aniere liberiĝas la vojo al pli a lta kom preno de la justo rilate al ĉiuj,
— laŭ sam a mezuro la etikaj bezonoj neevit- eble ĉiam pli kaj pli subtiliĝas.
Do, el vidpunkto de la scienca realism a
ĈAPITRO UNUA
37 etiko, la homo povas ne nur ltredi la m oralan progreson, sed ankaŭ science bazi tiun kredon, m alg raŭ ĉiuj pesimismaj lecionoj de li ricevitaj.
L i vidas, ke la kredo al la propreso, kvan-
kam ĝi kom ence estis nur sim pla supozo,
hipotezo (ja en ĉiu..scienco la supozo aniaŭ-
iras la sciencan eltrovon), tament ĝi estis tute
ĝusta kaj nun estas p ra v ig a ta de la scienca
kono.
ĈAPITRO DUA
A peretantaj elem entoj d e n ova etiko.
Kio baras la progreson de l' moralo.— Disvolviĝo de la sociema instinkto. — La inspiriva forto de 1'evolua< etiko.— Ideoj kaj moralkonceptoj.— La devosento. — Du specoj de l ’ moralaj agoj. — Signifo de memagivo. — Bezono pri individua kreado. — Interhelpo, Justo, Moralo kiel ĉef- principoj de scienca etiko.
S e em piraj filozofoj b azan te sur la natu r- scienco ĝis nun ne pruvis ekziston de kons- ta n ta progreso en m oralkonceptoj (kiu estas nom ebla la bazprincipo de evoluo) — kulpas pri tio precipe spekulaj filozofoj, t. e. ne- sciencaj. Ili tiel obstine neis la em piran n a- turan originon de 1’ m oralsento ; ili tiom le rt- um adis en subtilaj silogismoj por atribuj al la m oralsento su pernaturan originon ; kaj ili tiom p aroladis pri « antaŭdestino de la h o m o », pri la « celo de la ekzistado », pri la « celoj de la N aturo kaj K re a d o » , ke neevitebla estis la reakcio k o n traŭ la m itologiaj kaj metafizikaj konceptoj, form iĝintaj ĉirkaŭ tiu problem o.
S am tem pe la m odernaj evoluistoj pruvinte, ke
40
ETIKOen animalio ekzistas persista porvivbatalo in- ter diversaj specoj, ne povis allasi, ke tia kruda fenomeno, kaŭzanta tiom da sufero inter la sentuloj estus la esprimo de la Plej Super- ulo. Kaj tial ili neis, ke en ĝi estas trovebla iu ajn etika elemento. Nur nun, kiam oni komencas konsideri la pogradan evoluon de la specoj, de diversaj homrasoj, hominstituoj kaj de la mem etikprincipoj, kiel rezulton de riatura evoluo ; nur nun ebliĝis, sen trafi su- pernaturan filozofion, la studado de diversaj fortoj, partoprenintaj en la evoluo, kaj inter ili de la signifo, kiun havas la interhelpo kaj la kreskanta reciproka simpatio en rolo de natura morala forto.
Sed se tio ĝustas, tiam ni venas al la tre- ege grava momento por la filozofio. Ni rajtas konkludi, ke la leciono, akirata de la homo el la studo de 1’ naturo kaj el sia propra ĝuste komprenita historio, — konsistas en la konscio pri konstanta ekzisto de la duobla aspiro : unuflanke — <zZ sociem o, aliflanke — al la re- zultanta el ĝi pli granda intenso de la vivo kaj sekve pli granda feliĉo por la ZM<fzpz'tfW0 kaj pli rapida ĝia progreso: fizika, intelekta kaj morala.
Tia duobla aspiro estas distinga trajto de
la vivo ĝenerale. Gri estas ĉiam propra al la
vivo kaj prezentas unu el ĉefaj ĝiaj ecoj (unu
el ĝiaj atributoj) sendepende de la vivaspekto
sur nia planedo, aŭ ajnaloke. Kaj tio estas ne
metafizika aserto pri la « universeco de la mo-
ĈAPITRO DUA 4 1
ra la leĝo » kaj ne sim pla supozo. Se ne kons- ta n te k reskus la sociemo kaj sekve la viv- intenso kaj la diverso de la vivsentaĵoj, — la vivo ne estus ebla. En tio kuŝas ĝia esenco.
S e tio m ankas, la vivo m alpliiĝas, kom encas degeneri, m alaperi. Ci-tion oni ra jta s konsideri pru v ita leĝo de 1’ naturo.
T ia l re zu ltas, ke la scienco ne n u r sub- fosas la fundam enton de la etiko, sed m ale ĝi donas k o n k r e ta n (perobjektan) e n h a v o n al nebulozaj, metafizikaj asertoj, farataj de la transcenda, t. e. supern atu ra etiko. K aj laŭ la m ezuro de sia ĉiam pli profunda penetrado en la naturvivon la scienco atribuas al la evolu- ism a e tik o — la etiko de disvolvo — filo ^ o fia n c e r to n tie; kie la transcenda pensulo povis bazi sole sur nebulozaj konjektoj.
A nkoraŭ m alpli b az ita estas ofte rip e ta ta riproĉo al la pensado, apogata sur studo de la naturo. S im ila pensado, oni diras, povas nin venigi n u r al ekkono de iu senemocia, m atem ata* vero. Sed tiaj veroj m alm ulte in- fluas nian konduton. P lejbonkaze la studo de 1’ naturo povas sugesti al ni amon al la v e ro ; sed la in s p ir o por tiaj altaj emocioj (emo- tions), k iel p. e. la « senfina boneco » (infinite goodness) estas liverebla n u r de la religio.
N e estas m alfacile pruvi, ke tia aserto est- as sur nenio b az ita kaj tial estas m alvera. La amo al la vero jam konsistigas la pliparton — la plibonan parton — de ĉiu m orala instruo.
L a saĝaj religiuloj tion plene kom prenas.
K oncerne la koncepton pri « b o n o » kaj pri aspirado al ĝi, la ĵus m enciita « v e ra ĵo » , t. e.
ke la interhelpo estas la ĉeftrajto en la vivo de ĉiuj estuloj, — sen ajn a dubo prezentas inspirivan veraĵon ; kaj tiu veraĵo siatem pe trovos indan esprim on en la poezio de 1’naturo, ĉar ĝi havigas al la ekkono de 1’naturo novan trajton, — la trajton hum anecan. Gcethe kun sia penetrem o de 1’ panteista genio tuj kom - prenis tutan ĝian filozofian signifon, kiam li estis aŭ d in ta de la zoologo E ckerm ann la unuan aludon pri ĝi(*).
Ju pli proksim e ni k onatiĝas kun la pri- m itiva homo, des pli kaj pli ni konvinkiĝas, ke el la vivo de anim aloj, kun kiu li vivis en intim a kom uneco, — li akiris unuajn le- cionojn pri k u ra ĝ a defendo de siaj sam fam ili- anoj, pri sinoferado porutile al sia grupo, pri senlim a, g ep a tra amo kaj pri la utilo de la sociemo ĝenerale. La konceptoj pri « v irto »
(*) Vidu Eckermann « Konversadoj kun Goethe »
(« Gesprache ») 1848, Vol. III, Pĝ. 219-222. Kiam Ec-
kermann rakontis al Goethe, ke birdido elnestiĝinta,
post kiam li mortpafis ĝian patrinon estis rifuĝita de
patrino alispeca, — Goethe forte emociiĝis. « Se, li
diris, tiu fakto okazeblos ĉiuloke, ĝi kiarigos l’on
diecan en la naturo». La zoologoj komence de la XIX
jarcento, kiuj studis la vjvon de animaloj sur la amerika
kontinento, ankoraŭ neloĝita de la homoj, kaj tia natur-
isto, kiel Brehm, konfirmis, ke efektive la fakto, notita
de Eckermann, sufiĉe ofte renkontiĝas en la vivo de
animaloj.
ĈAPITRO DUA
43 kaj « m a lv irto » estas konceptoj zoologiaj, sed ne ekskluzive hom aj.
K rom e, apenaŭ necesas insisti pri la in - fluo. de ideoj kaj idealoj sur m oralkonceptojn, sam k iel pri la in v ersa influo de 1’m oralaj kon- ceptoj su r in telek tan fizionomion de Ĉiu epoko.
L a m enskonstituo kaj m ensevoluo de certa socio povas iafoje alpreni tute falsan direkton influite de diversaj eksteraj cirkonstancoj : avido de riĉiĝo, militoj, k. s. A ŭ m ale, ili povas atingi g ra n d an alton. Sed am baŭokaze la intelekteco (intelektnivelo) de certa epoko ĉiam profunde influas sur la form iĝon de mo- ralaj konceptoj en la socio. L a samo veras rila te al apartaj individuoj.
Sendube, la pensoj — la id e o j — prezent- as f o r t o j n , laŭ diro de F o u illĉ e ; kaj ili estas etikaj, m oralaj fortoj, kiam ili estas ĝustaj kaj sufiĉe ĝ en e ralaj, por esprim i la v eran vivon de 1’ n atu ro en ĝ ia tu ta kom pleto, sed ne sole unu ĝian flankon. ĉ i-tia l unua paŝo por kons- tru i m oralon, k ap ab lan daŭre influi la socion, estas fondi ĝin sur firme starigitaj veraĵoj.
E fektive, unu el ĉefaj baroj por ellaborado de kom pleta etiksistem o konform a al modernaj postuloj, estas, ke la sociologio ankoraŭ trov- iĝas en infanperiodo. L a sociologio ĵus finis kolektadon de m aterialoj kaj n u r kom encas ilin esplori por difini probablan direkton de l ’p lu a hom arevoluo. S ed tie-ĉi ĝi ankoraŭ ĉiam trovas am ason de fortiĝintaj antaŭjuĝoj.
L a ĉefa postulo nun m etata antaŭ la etiko
estas trovi en filozofia studado de 1’ objekto ko- munecon in ter du vicoj de m alaj sentoj en homo kaj tiam aniere helpi al homoj trovi ne kom - prom ison, ne interkonsenton, se d ilia n sintezon, ilian ĝeneraligon. K elkaj el tiuj sentoj logas la. homon subigi al si personacele aliujn ; dum la altaj sentoj logas lin unuiĝi kun aliuj por kom unapene atingi certajn celojn. L a unuaj respondas al unu elem enta bezono de l ’homo
— al la bezono de batalo, dum la duaj res- pondas al alia, ankaŭ elem enta bezono : la deziro de unuiĝo kaj reciproka sim patio. Tiuj du sentogrupoj certe devas in te rb a ta li; sed trovi ilian sintezon en ia formo estas absolute necesa. Tio des pli necesas, k e la m oderna homo, kiu ne havas certajn konvinkojn por kom preni tiun konflikton, p erdas sian aktivan forton. L i ne povas allasi, ke la sangverŝa b atalo por posedo, k o n d u k ata in ter apartaj homoj kaj nacioj, estu la la s ta vorto de 1’scienco.
K aj sam tem pe li ne kredas, ke la problem o estas solvebla p e r predikado de frateco kaj abnego, kiun estis fa ra n ta en daŭro de tiom d a ja rc e n to j la kristanism o, neniam sukcesinte atingi fratecon de popoloj kaj homoj kaj eĉ ne la reciprokan tolerem on de diversaj k ristanaj doktrinoj. Kaj kio koncernas la doktrinon de kom unistoj, — g ra n d a plim ulto da homoj sam - kaŭze ne k redas la kom unism on.
Do, la ĉefa tasko de 1’ etiko estas nun helpi
al la homo trovi solvon de tiu fundam enta
kontraŭdiro.
ĈAPITRO DUA
Tiucele ni estas zorge studontaj antaŭ ĉio la rimedojn, kiujn uzis la homoj diversepoke por el penaro de apartaj individuoj akiri la plejan bonstaton por ĉiuj sen paralizi sam- tempe la individuan energion. Ni devas ankaŭ studi la tendencojn, kiuj aperas nun en la sama direkto ĉu en formo de la jam farataj timemaj provoj, ĉu en formo de ankoraŭ la- tentaj farebloj, entenataj en la moderna socio, por atingi la bezonatan sintezon. Kaj ĉar neniu nova movado okazis sen vekiĝo de certa entuziasmo, necesa por venki inerton de mensoj, tial la fundam enta tasko de nova etiko devas prezenti sugestadon al la homo de la idealoj', k iu j ka p a b la s veki entu-
^iasm on, kaj doni al homoj fortojn porefektiv- igo de ti-kio povas unuigi individuan energion kun laboro por komuna bono.
L a bezono pri reala idealo igas nin ekza- meni la ĉefan kontraŭdiron, m etatan al ĉiuj sistemoj de nereligia etiko. A1 ili mankas, oni al ni diras, necesa aŭtoritato ; iliaj kon- kludoj ne povas veki sentojn de la devo, de sin d e v ig o .
Estas tute ĝuste, ke la empira etiko neniam pretendis tian sindevigon, kian, ekzemple, postulas la dekalogo de Moseo... Estas vere, ke kiam K an t almetis kiel « kategoria impe- rativo » de ĉiu moralo la regulon : « agu tia- m aniere, ke la maksimumo de via volo povu samtempe servi kiel ĝenerala leĝo », li estis pruvanta, ke ĉi-regulo bezonas nenian superan
45
sankcion por esti rek o n ita kiel universale deviga. « Gi prezentas, — li diris, — necesan forraon de pensado, — « kategorion » de nia in te le k to ; ĝi ne estas deduktita el iuj util- ismaj konsideroj, t. e. el konsideroj pri utilo.
L a m oderna k ritiko, kom encante de Scho- p enhauer tam en m ontris, ke K a n t eraris. L i ne p r u v i s , k ial la homo devas obei lian
« ordonon », lian im perativon. K aj estas in- terese, ke el la mem rezonado de K a n t rezu lt- as, ke la sola motivo, pro kiu lia ordono povas pretendi ĝ en eralan aprobon, estas ĝia socia u tilo . K aj tam en kelkaj el la plej bonaj paĝoj de K ant-verkoj estas ĝuste tiuj, kie li pruvas, ke neniukaze la motivoj pri utilo estas konsiderendaj, k iel fundam ento de 1’ m oralo. Esence li verkis belan ditiram bon pri devosento., sed li trovis por tiu sento neniun alian bazon, escepte la in tern a n kons- ciencon kaj lian deziron konservi harm onion in ter siaj intelektaj konceptoj kaj siaj agoj (*).
L a em pira m oralo certe ne celas k ontraŭ- m eti ion-ajn al la relig ia ordono, esprim ata
(*) Pliposte li, cetere, iris pluen. E1 lia filozofia teorio de kredo (« Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft ») eldonita de li en 1792 j. oni vidas, ke se li komencis per kontraŭmetado de racia etiko al anti- kristanaj doktrinoj tiutempaj,— li finis per konfeso de la « nekoncepteblo de morala kapablo, kio indikas ĝian diecan originon ». V. : Kant-verkaro, eld. de Hartenstein,
▼. VI, pĝ. 143-144.
ĈAPITRO DUA
