AMBROŻY B O G U C K I
„Rittermeszig m an” w najstarszym zw o dzie prawa polskiego
Jednym z najbardziej kontrowersyjnych określeń w najstarszym zwodzie pra
w a polskiego („Księdze elbląskiej”) jest termin ritterm eszig man. Ustęp dzie
siąty artykułu 15 NZ zawiera stw ierdzęnie, że jeśli na drodze w iejskiej zostanie za
bity eyn r itte r adir ey n ritterm eszig man, w tedy zabójca płaci krew nym zabitego 50 g rz y w ien 1. Zdaniem O. B a l z e r a wyrażenie ritterm eszig man jest am plifikacją stylistyczną lub tautologią wyrazu r i t t e r 2. Niektórzy historycy uważali termin rii- term eszig m an za określenie przynależności do niższej w arstw y rycerstwa: W. S e m- k o w i c z i H. Ł o w m i a ń s k i uznawali go za synonim w ło d y k i3, a M. F r i e d - b e r g i B. G r e k ó w sądzili, że oznacza on rycerza służebnego 4. Uczeni ci opierali się na nie zawsze w yraźnie sform ułowanej przesłance, że ritte r jest przedstawicielem wyższej w arstw y rycerstw a. Inni badacze doszli do wniosku, że wyraz r itte r oznacza każdego rycerza, a w yrażeniem rittem eszig m an objęte są osoby nie należące do rycerstwa, ale m ające prawo do rycerskiej główszczyzny i nawiązki. J. M a t u s z e w - s к i zaliczył do tej grupy osób w pierwszym rzędzie włodarza, którego uważał za chłopa zarządzającego m ajątkiem feudała 5. Zdaniem S. R u s s o c k i e g o , K. B u c z ka , K. T i s c h e r a i O. K o s s m a n n a term in ritterm eszig m an oznacza kupca i „gościa” e. K. Buczek stwierdza, że włodykam i nazywano w Polsce w czasie pow stania NZ nie tylko drobne rycerstwo, lecz w szystkich posiadaczy prawa rycer
skiego. Odpowiednikiem w yrazu w łodyka w NZ jest ritte r (a nie ritterm eszig man), a w innych źródłach polskich m iles 7.
Przyczyną trudności w interpretacji om awianego terminu jest wieloznaczność w yrazu r itte r i jego łacińskiego odpowiednika m iles. H istorycy uważają termin
1 N a j s t a r s z y z w ó d p r a w a p o l s k i e g o Г c y t . d a l e j : N Z 1 , w y d . J . M a tu s z e w s k i, W a r s z a w a 1959, s . 189.
2 О . В a 1 z e r , r e c e n z j a p r a c y M . W i n a w e r a , K H IV , 1890, s. 158.
s W . S e m k o w i c z , W ło d y c y p o l s c y n a t l e p o r ó w n a w c z y m s ł o w i a ń s k i m , K H X X I I , 1908, s . 591 п .; H . Ł o w m i a ń s k i , P o c z ą t k i P o l s k i t. I I I , W a r s z a w a 1967, s. 444 n .
4 M . F r i e d b e r g , K l i e n t e l a ś w i e c k a b i s k u p a k r a k o w s k i e g o w w . X I I—X I V , [ w : ] S t u d ia h i s t o r y c z n e k u c z c i S t a n i s ł a w a K u t r z e b y t . I, K r a k ó w 1938, s . 204; B . G r e k ó w , P o l s k a j a P r a w d a , [ w : ] I z b r a n n y j e t r u d y t. I, M o s k w a 1957, s. 364.
5 J . M a t u s z e w s k i , R z e k o m e r y c e r s t w o n i ż s z e w n a j s t a r s z y m z w o d z i e p r a w a p o l s k i e g o , „ B o c z n i k i H i s t o r y c z n e ” X X I I I , 1957, s. 137—154. S ą d z ę , ż e t e r m i n v l o d e r w N Z o z n a c z a w ł o d a r z a g r o d o w e g o , k t ó r y z a p e w n e p o c h o d z i ł z r y c e r s t w a ; n i e b y ło w i ę c m o im z d a n i e m p o t r z e b y w y m i e n i a n i a g o p o d n a z w ą r i t t e r m e s z i g m a n . P o r . A . B o g u c k i , T e r m i n h e r r e w n a j s t a r s z y m z w o d z i e p r a w a p o l s k i e g o , „ P r a c e K o m i s j i H i s t o r i i B y d g o s k ie g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o ” t . X I , 1975, s. 67—74. w s p r a w i e u r z ę d u w ł o d a r z a g r o d o w e g o p o r . Κ . M o - d z e l e w s k i , O r g a n i z a c ja g o s p o d a r c z a p a ń s t t u a p i a s t o w s k i e g o X —X I I I w i e k , W r o c ła w —W a r s z a w a —K r a k ó w —G d a ń s k 1975, s . 120 n n .
e S. R u s s o c k i, K i l k a u w a g o t a k z w a n y m r i t t e r m e s z i g m a n w K s i ę d z e e l b l ą s k i e j , P H t . X L V I I I , 1957, z. 4, s. 769 п п .; K . B u c z e k , O t a k z w a n y m r i t t e r m e s z i g m a n i o „ g o ś c iu"
w n a j s t a r s z y m s p i s i e p r a w a p o l s k i e g o , C z. P - H t . X I I , 1960, s . 141—164; K . T i s c h e r , D a s ä l t e s t e p o l n i s c h e G e w o h n h e i t s r e c h t s b u c h , F r e i b u r g 1969, s. 41; o . K o s s m a n n , B a u e r n u n d F r e i e i m H e i n r i c h a u e r G r ü n d u n g s b u c h u n d i n d e r „ E lb in g e r H a n d s c h r i f t”, „ Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g ” t . X I X , 1970, z. 2, s . 280 n . P o r . J . M a t u s z e w s k i , N o r m y r e c y p o w a n e i r o d z i m e w N a j s t a r s z y m Z w o d z i e p r a w a p o l s k i e g o , C z P -H t . X X I I , 1970, z. 2, s. 223.
i К . В u с z e k , o p . c i t ., s. 145 n n .
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I X , 1978 z e s z . 1.
122 A M B R O Ż Y B O G U C K I
r itte r w NZ za określenie przynależności do w arstw y społecznej, różnią się tylko w poglądach na zakres tego pojęcia. Term iny m iles i r itte r są jednak także tytułam i rycerza pasowanego. We wcześniejszym średniowieczu w N iem czech m ianem m iles określano każdego dorosłego członka stanu rycerskiego. Pasow anie na rycerza nie powodowało w tedy jeszcze zróżnicowania wśród rycerstwa, m ógł je otrzym ać każ
dy m łodzieniec ze stanu rycerskiego po osiągnęiciu pełnoletności i zdolności do pełnienia konnej służby w ojskow ej. Około połowy XIII w. nastąpiło w Niemczech ograniczenie zakresu term inów m iles i ritter, a tym sam ym podw yższenie ich rangi. Odtąd pasowano na rycerzy tylko niektórych członków stanu rycerskiego i to dość często dopiero w starszym wieku. Związane z pasowaniem rycerskim okre
ślenia m iles i ritte r stały się dożyw otnim i tytułam i honorowym i, nadawanym i przez w ładców za długoletnią słu żb ę8. Niepasow any członek stanu rycerskiego czyli gier
mek nazywany był po niem iecku knecht lub kn appe, a po łacinie arm iger, fam ulus, cliens, serviens. W Niemczech południowych przed połową X III w. termin m ilites w ściślejszym znaczeniu oznaczał najniższą warstw ę rycerstwa, niższą od m iniste- riałów. Od poftowy X III w . w arstw a ta określana jest w źródłach wyrażeniam i m ilite s et clientes, r itte r und knechte, ponieważ tylko niektórzy jej członkowie byli rycerzami pasowanym i *. Na rycerzy pasowanych i gierm ków dzielili się także człon
kow ie wyższych w arstw rycerskich. W Niemczech północno-w schodnich (Branden
burgia, Łużyce) w X III w. zacierał się podział na w arstw y rycerskie zależne od po
chodzenia 10. Od drugiej połow y XIII w . wśród rycerstwa tych ziem wyróżniano rycerzy pasowanych od niepasow anych jeszcze gierm ków. Św ieccy św iadkow ie do
kum entu górnołużyckiego z 1283 r. są podzieleni na dwie grupy; pierwszą z nich sta
nowią m ilites. Do m ilite s zaliczony jest m.in. Albert de Porsnitz, natom iast jego brat Mikołaj należy do grupy drugiej “ . N ie ulega w ątpliw ości, że wyraz m iles jest tu tytułem rycerza pasowanego, a nie określeniem przynależności do w arstw y rycer-' skiej.
H. v o n L o e s c h stw ierdza, że także na Śląsku w X IV w. tytuł m iles (ritter) nosili tylko rycerze pasowani: pozostali członkowie stanu rycerskiego byli nazyw ani K nechte, K nappen, Sch ildkn appen oder r i t t e r m ä s s i g e L e u t e 12. Jeszcze w XIV w. spotykamy jednak niekiedy w źródłach niem ieckich term in m ilites w szer
szym znaczeniu, jako określenie zbiorow e obejm ujące zarówno rycerzy pasowanych jak i gierm k ów ,s.
Termin ritterm essig m ann oznacza w źródłach niem ieckich, czeskich i śląskich w szerszym znaczeniu każdego członka stanu rycerskiego, a w ściślejszym giermka.
Z dokumentu księcia św idnickiego Bolka II z 1342 т. dowiadujem y się, że na dworze książęcym doszło do konfliktu m iędzy Henrykiem z Bibersteinu a Hansem z Dorn- heim. Henryk postanow ił w yzw ać Hansa na pojedynek, jeżeli zostanie stw ierdzone jego rycerskie pochodzenie. Zebrał się w ówczas sąd rycerski (ritte r-recht), złożony z rycerzy pasowanych i gierm ków {r itte r und knechte), przed którym Hans udo
w odnił, że Dornheim owie są gu te ritterm ä ssig e leute. Sąd uznał też, że każdy rit-
β E . O t t o , Von d er A bschliessung des R itterstan des, „ H i s t o r i s c h e Z e i t s c h r i f t " t . 162, 1940, S. 33.
* O . Z a I И n g e r , M inisteriales un d M ilites, I n n s b r u c k >1878, s . 28 η .
ίο G . P f e i f f e r , Das B reslauer P atriziat im M ittelalter, „ D a r s t e l l u n g e n u n d Q u e l l e n z u r s c h l e s i s c h e n G e s c h i c h t e " t . X X X , B r e s l a u 1929, s . 23 n n . ; H . v o n L o e s c h , Die Verfassung im M ittelalter, >[w:j G eschichte Schlesiens t. I, B r e s l a u 1933, s . 2i6.
11 C odex diplom aticus Lusatiae su perioris t. I t c y t . d a l e j : C D L u s .J , w y d . G . K ö h l e r , G o e r l i t z 1856, n r 70: G regorio d e C operitz e t Nicolao fra tre i p s i u s , A lb erto de P orsn itz m iliti- b u s , e t Nicolao fra tre s u o--- .
12 H . v ο n L о e s c h , o p . c i t ., S. 286. ,
is K . H . R o t h v o n S c h r e c k e n s t e i t L , Die R ittervjü rd e und der R ittersta n d , F r e i b u r g 1886, s. 331.
term ässig m an może pojedynkować się z Henrykiem z Biberstein u u . W dokumen
cie tym określeniem ritterm ässige leute objęci są w szyscy członkowie stanu rycer
skiego, a w ięc zarówno rycerze pasowani jak i gierm kowie. W ęższy zakres ma ter
m in ritterm ässig mann w przyw ileju króla czeskiego Jana z 1329 r. dla ziemi zgorze
leckiej na Górnych Łużycach: w e r daz ein burger schu lt gebe einem r itte r oder einem r itte r m ezzigen m a n n e ---ob ein burger beclagen w o lt eines ritte r oder r it
te r m ezzigs le h m a n n 15. R itterm äsig m ann (lehm ann) jest tu przeciwstaw iony m iesz
czaninowi (burger); słuszny jest w ięc pogląd H. Łowmiańskiego, że om awiany termin nie może oznaczać kupca. Zdaniem tego uczonego wyrażenie ritterm ässig mann określało serbo-łużyckich w itęziów , odpowiadających polskim w łod yk om 14. Sądzę jednak, że w dokumencie z 1329 r. chodzi o podział rycerstwa na rycerzy pasowanych (ritter) i gierm ków (ritterm ässig mann), tak samo jak w cytow anym wyżej doku
mencie górnołużyckim z 1283 r. Za w nioskiem tym przem awia porównanie dwóch dokumentów bawarskich, w których w ym ienione są w arstw y rycerstwa: z 1307 r. — grafen, vreien, dienstm annen, rittern , ritterm aezzigen mannen; i z 1317 r. — grafen, freyen , dyn stm an , r itte r und chnechte. W obu dokumentach w yliczone są te same w arstwy: hrabiowie, w olni panowie, m inisteriałow ie (dienstm annen) i niższe rycer
stw o służebne, podzielone na rycerzy pasowanych (ritter) i gierm ków (ritterm ässige m annen = k n e c h te )17. Łacińskim odpowiednikiem terminu ritterm ässig m ann jest termin m ilita ris (homo m ilitaris, v ir m ilita r is )1S. Czeskim synonim em om awianego terminu jest w yrażenie rittirzs k i m u l (rycerski mąż), w ytępujące w dokum encie księcia oleśnickiego i kozielskiego Konrada z 1359 r. jako określenie osób należących do ry cerstw a le.
W edług glossarium z XYIII w. ritterm ä ssig er m an di ffert a m ilite quippe m iliti prope aequalis, homo m ilitaris, m in iste ria lis20. J. M atuszewski uznał termin m iles w tej definicji za określenie każdego w ojow nika konnego i dlatego doszedł do wniosku, że ritterm eszig m an to „człowiek równy rycerzowi”, 'który nie należy jednak do ry
cerstw a 21. Z interpretacją tą nie można się zgodzić. Term in m iles (ritter) był w N iem czech od późniejszego średniowiecza przede w szystkim tytu łem rycerza pasowanego.
Wobec tego ritterm ä ssig er m an, który „różni się od rycerza, chociaż jest mu prawie rów ny” to członek sitanu rycerskiego (homo m ilitaris), nie będący rycerzem paso
wanym. Wyraz m in isterialis nie jest tu określeniem m inisteriałów , niższej w arstw y rycerstwa niemieckiego·, która w XIV w . w eszła w skład szlachty. Sądzę, że wyraz m in isterialis w tej definicji oznacza giermka; niektóre określenia gierm ka są b o w iem identyczne z nazw ą sługi (knecht, cliens, fam ulus, serviens). Przeciw hipote
zom uczonych negujących przynależność tak zwanego ritterm eszig m an do rycerstwa przem awia też kazuistyka NZ. Autor NZ powtarza np. w art. 15 (p. 4, 6 i 8) kilka razy, że za zabicie gościa, kupca, rycerza i chłopa na drodze książęcej płaci się k się
ciu 50 grzyw ien, zam iast powiedzieć krótko, że za każde zabójstwo na drodze k sią
żęcej grozi kara 50 g rz y w ien “ . Trudno uwierzyć, że ten sam autor użył w art. 15/
/10 uogólniającego określenia, obejm ującego kupców, gości, w zględnie klientelę feu- dałów.
14 C D S il. t . X X V I I , S. 168 n . 15 C D L u s . t . I, n r 201.
i« H . Ł o w n r i a ń s k i , o p . c i t . t . I I I , s. 444.
<’ O . Z a 11 i n g e r , o p . c i t ., s . 30.
ie C D S il. t . X X X , S a c h r e g i s t e r , s . 373, p o r . p r z y p . 20.
1» C z P -H t . I I , 1949, s . 456 n .
2« Ch . H. H a l t h a u s , Glossarium Germ anicum m edii a e vi t. I—I I , L i p s c i a e 1758, s . I i 5 l ; c y t . w g . J . M a t u s z e w s k i e g o , R zekom e ryc erstw o , s . 144.
21 J . M a t u s z e w s k i , R zekom e rycerstw o , s. 143 η.
22 N a k a z u i s t y k ę w N Z z w r a c a u w a g ę J . M a t u s z e w s k i , w s t ę p d o N Z , s . 103.
124 A M B R O Ż Y B O G U C K I
NZ datowany jest na drugą połowę X III w. lub na początek X IV w. Mało praw
dopodobna jest teza A. V e t u l a n i e g o , że NZ pow stał na Ś lą sk u 23. Pow staje więc pytanie, czy na ziem iach polskich poza Śląskiem w latach 1250—1320 pasowanie rycerskie powodowało zróżnicowanie wśród rycerstwa, które by uzasadniało uży
cie w yrażenia eyn r itte r adir eyn ritterm eszig man. Termin m iles w źródłach ziem polskich poza Śląskiem z X III i X IV w. jest przeważnie określeniem przynależności do rycerstwa. W dokumentach z XIII w . zbiorową nazwą m ilite s obejm ow ane są w szystkie osoby należące do rycerstwa. Natom iast m iles jako tytu ł indyw idualny w ystępuje najczęściej przy imionach osób mniej zamożnych, nie piastujących urzę
dów. Dostojnicy książęcy i inni możni feudałow ie w ym ieniani są zw ykle z wyższym tytułem com es. Począwszy od końca X III w . termin m iles w niektórych źródłach polskich używ any jest w zupełnie odm iennym znaczeniu. Jest um ieszczony przy im ionach dostojników, np. dom inus N. m iles, palatinus albo strenuus m iles N.
palatinu s, przy czym nie w szyscy przedstaw iciele szlachty w ym ienieni w danym źródle noszą tytuł m iles 24. Wyrażenia strenuus m iles lub dom inus N. m iles używ ane b yły w Niemczech jako tytuły rycerza pasowanego 25; sądzę w ięc, że takie sam o zna
czenie m iały one w Polsce *·. O pasowaniu rycerskim w Polsce św iadczy Określenie w ystępujące w dokumencie księcia mazowieckiego Bolesław a II z 1298 r.: m iles noster cinctus Paulecz эт.
Termin m iles był w ięc w pew nych okresach jednocześnie określeniem przy
należności do rycerstwa i tytułem rycerza pasowanego. W obu znaczeniach jedno
cześnie termin ten w ystęp uje w Niem czech od połowy X III w., a w Polsce od koń
ca X III w. N iem ieckim synonim em terminu m iles w obu znaczeniach był wyraz ritter. Natom iast w języku polskim term inowi m iles w każdym ze znaczeń odpo
w iadał prawdopodobnie inny wyraz: rycerza pasowanego oznaczał zapewne termin
„rycerz”, a określeniem przynależności do rycerstwa był „włodyka”. W łodykami w szerszym znaczeniu nazywano całe rycerstwo, a w ściślejszym znaczeniu drobne ry
cerstw o и .
Sądzę, że termin r itte r w ystępuje w NZ w dwóch różnych znaczeniach. Poza art.
15/10 ritte r jest określeniem przynależności do rycerstwa, niem ieckim odpowied
nikiem polskiego włodyki w szerszym znaczeniu. W art. 12/7, 12/10, 15/14, 15/16, 15/18, 15/20, 15/22, 21/1, 22, 23/3 autor NZ porównuje uprawnienia w łodyków (ritte r) i ch ło
pów (gebuer), mówi o pojedynkach sądowych w łodyków z chłopami i o pobycie jednych i drugich w karczmie. W artykułach tych nie spotykam y określenia r itte r m eszig man. Jak słusznie stwierdza J. M atuszewski, nie ma tu m iejsca na niższą w arstw ę rycerstwa, pośrednią m iędzy ritte r a g e b u e r20. Term inem ritte r w NZ poza art. 15/10 objęte jest w ięc także drobne rycerstwo. NZ potwierdza tezę K. Buczka, że nie istniała w tym czasie w Polsce praw nie wyodrębniona grupa niższego rycer
stw a :ra. Nie można się w ięc zgodzić z poglądem, że r itte r oznacza w NZ tylko przed
staw iciela w yższej w arstw y rycerstwa, a ritterm eszig m an jest określeniem rycerza służebnego lub włodyki. Wyrazy m iles i r itte r jako określenia przynależności do w arstw y społecznej oznaczają w ściślejszym znaczeniu n i e w y ż s z ą , l e c z n i ż
23 A . V e t u 1 a n i, N iem iecki spis polskiego praw a zw ycza jo w eg o , C z P - H t . V, 1953, s. 191 n n . ; p o r . J . M a t u s z e w s k i , W spraw ie śląskiego pochodzenia najstarszego spisu praw a polskiego, t a m ż e , s . 198 n n .
24 a . B o g u c k i , K om es w polskich źródłach średn iow ieczn ych , W a r s z a w a —P o z n a ń 1972, s. 40 n ., 56.
25 G . P f e i f f e r , o p . c i t ., s. 20.
2β Z a m i e r z a m u z u p e ł n i ć t ę t e z ę w i n n e j p r a c y . 27 K D M a z . L u b ., n r 43.
28 A . B o g u c k i , K om es, s. 44 n n ., 104.
29 j . M a t u s z e w s k i , R zekom e ryc erstw o , 148. B ł ę d n a j e s t h i p o t e z a O . K o s s m a n - n a , o p . c i t ., s. 285, ż e gebuer o z n a c z a w ł o d y k ę .
30 к . В u с z e k , o p . c i t ., s . 145 n n .
s z ą w a r s t w ę r y c e r s t w a . M ilite s-ritte r byli w Niem czech w e w cześniejszym średniow ieczu w asalam i m inisteriałów; w źródłach polskich X III w. termin m iles jest przede w szystkim tytułem mniej zamożnych ziemian; na Mazowszu w końcu X IV i w X V w. m iiites-w łodycy byli prawnie upośledzeni w porównaniu z nobiles- -szlachtą sl.
Termin ritte r w art. 15/10 NZ oznacza najprawdopdobniej rycerza pasowanego, a ritterm eszig m an — gierm ka **. Wniosek taki jest uzasadniony tylko w tym w y padku, jeżeli NZ pow stał nie wcześniej niż w końcu X III w.; dopiero w tedy bowiem pojawia się w źródłach polskich poza Śląskiem tytulatura wyróżniająca rycerzy pa
sow anych. M ożliwa jest także nieco inna interpretacja. Ograniczenie zakresu ter
m inów m iles i r itte r w Niem czech spowodowało konieczność używania w określe
niach całego rycerstwa dwóch term inów, oznaczających rycerzy pasowanych i gierm ków, np. ein r itte r oder ein ritte r m ezzig mann, r itte r und knechten, m ilites ac etiam m ilita res, m ilites vel clientes ®*. Autor NZ, najprawdopodobniej Niemiec, mógł użyć całego w yrażenia eyn r itte r adir eyn ritterm eszig m an jako określenia każdego członka stanu rycerskiego naw et w tym wypadku, gdyby w Polsce pasowanie ry cerskie nie powodowało jeszcze rozróżniania dwóch grup rycerstwa. Całe wyrażenie eyn ritte r adir eyn ritterm eszig m an w art. 15/10 NZ znaczy moim zdaniem to samo, co wyraz ritte r w innych artykułach NZ.
31 P o r . p r z y p . 9, 24 o r a z W . S e m k o w i c z , o p . c i t ., s. 593.
32 B y ć m o ż e t a k s a m o r o z u m i a ł t e t e r m i n y A . H e 1 с e 1, S tarodaw ne praw a polskiego
• pom niki t . I I , K r a k ó w 1870, s. 22, k t ó r y p r z e t ł u m a c z y ł j e p r z e z „ r y c e r z l u b s z l a c h c i c ” . M o ż li
w o ś ć t a k i e j i n t e r p r e t a c j i r o z w a ż a ł t a k ż e J . M a t u s z e w s k i , R zekom e rycerstw o , s. 148; o d r z u c i ł j ą j e d n a k , p o n i e w a ż z a n i e m i e c k i e o k r e ś l e n i e g i e r m k a u w a ż a ł t y l k o t e r m i n knecht.
33 P o r . p r z y p . 9, 15 o r a z O . Z a l l i n g e r , o p . c i t ., s . 43.
