Rozprawy z dziejów oświaty I XLV PI. ISSN 0 0 8 0 - 4 7 5 4
ZBIGNIEW WÓJCIK
STASZIC - GEOLOG
Ukazanie się w Warszawie w 1815 r. książki Stanisława Staszica O
ziemio-roclztwie Karpatów i innych gór i równin Polski stanowiło ewenement w naszym
piśmiennictwie naukowym. Obszerny tom wzbogacony został w atlas, w
które-go skład wchodziła czteroarkuszowa mapa geologiczna środkowej Europy,
przekrój geologiczny od Tatr po Bałtyk, liczne zestawienia tabelaryczne oraz
ry-ciny (tu m. in. panorama Tatr od północy i rysunki skamieniałości). Tego roku
w Warszawie na audiencji cesarz i król Aleksander 1 przyjął członków
Towarzy-stwa Przyjaciół Nauk, ze Staszicem jako prezesem. Samuel Bogumił Linde
wręczył monarsze swój Słownik języka polskiego, a przewodniczący delagacji
„Roczniki" Towarzystwa oraz książkę Oziemiorodztwie Karpatów [...] —
najbar-dziej znaczące osiągnięcia twórcze stowarzyszenia.
Tak się złożyło, że największe dzieło geologiczne Staszica zamyka w
Pol-sce okres geologii oświeceniowej. W 1816 г., powstała w Kielcach Główna
Dy-rekcja Górnicza wraz ze Szkolą Akademiczno-Górniczą. Zatrudniono w niej
głównie znakomitych specjalistów saskich, a w tym Georga Gottlieba (Jerzego
Bogumiła) Puscha. Pusch już w 1829 r. w warszawskim „Sławianinie" ogłosił
Geognostyczny opis Polski (w następnym roku wydany w osobnej odbitce pt.
Krótki rys geognostyczny Polski i Karpat Północnych) z przekrojem
geologicz-nym. Podkreślił tam zasługi Staszica dla poznania geologii ziem polskich.
Przedstawił chronologię formacji skalnych w większym stopniu opartą na
ska-mieniałościach, co pociągnęło za sobą nieco inny podział stratygraficzny.
Nie-wiele jednak poszedł dalej w dziedzinie tektoniki (ułożenia kompleksów
skal-nych). W tej i innych pracach, zwłaszcza monografii Geognostische
Beschreibung von Polen [...] z lat 1833-1836 dał nieporównanie szczegółowszy
opis odsłonięć. Odszedł, przynajmniej częściowo, od koncepcji tworzenia się
większości skał w środowisku wodnym, czemu S t a s z i c - z a Abrahamem
Gottlo-bem Wernerem z Saksonii - wręcz hołdował, uważając w swej pracy z 1815 r.
np. że na ziemiach polskich w przeszłości nie było wulkanów.
Niezależnie od Puscha i innych profesorów kieleckiej Szkoły
Akademicz-no-Górniczej w latach pracy Staszica w magistraturach oświatowej oraz spraw
156 Z B I G N I E W W Ó J C I K w e w n ę t r z n y c h w y s y ł a n o na u z u p e ł n i a j ą c e studia s p e c j a l i s t y c z n e z d o l n y c h ab-s o l w e n t ó w ab-szkół w y ż ab-s z y c h . J ó z e f T o m a ab-s z e w ab-s k i , po n a u c e w e Freibergu i Paryżu, w 1814 r. o b j ą ł k a t e d r ę m i n e r a l o g i i w u n i w e r s y t e c i e w K r a k o w i e . M a r e k A n t o ni P a w ł o w i c z , p o z a g r a n i c z n y c h u z u p e ł n i a j ą c y c h n a u k a c h g ó r n i c z y c h , w U n i -w e r s y t e c i e W a r s z a -w s k i m d o k t o r y z o -w a ł się -w 1822 r. na p o d s t a -w i e r o z p r a -w y
O własnościach i początkach bazaltów. J u ż w t e d y z a t e m p o d n o s z o n o pluton izm
j a k o j e d e n z w a ż n y c h c z y n n i k ó w s k a ł o t w ó r c z y c h . W 1828 r. L u d w i k Z e j s z n e r , ins p i r o w a n y w czainsie ins t u d i ó w d o r o b k i e m g e o l o g i c z n y m Stainszica, w 1824 r. w y j e -chał za granicę, a po p o w r o c i e w W a r s z a w i e ogłosił w 1829 r. s t u d i u m O
powsta-niu i względnym wieku formacji bazaltowej. Dzięki Puscha, Pawłowicza,
Z e j s z n e r a i innych nastąpiło e w o l u c y j n e przejście od o ś w i e c e n i o w y c h koncepcji n e p t u n i s t y c z n y c h d o p o s t r z e g a n i a p r o c e s ó w f o r m u j ą c y c h s k o r u p ę z i e m s k ą w s k u -tek r ó ż n y c h c z y n n i k ó w e g z o g e n i c z n y c h i e n d o g e n i c z n y c h . D o d a j m y , ż e Z e j s z n e r , w i e l e lat po z g o n i e Staszica, opisał w w a p i e n i a c h na Podhalu s k a m i e n i a ł o ś c i , których n a z w y g a t u n k o w e e k s p o n o w a ł y n a z w i s k o j e g o w i e l k i e g o poprzednika:Terebratula Staszicii, Ammonites Staszicii, Actaenon Staszici, Turritrlla Staszici'.
Przed 1815 r. p o w s t a ł o kilka z n a c z ą c y c h r o z p r a w g e o l o g i c z n y c h d o t y c z ą c y c h d z i e j ó w f o r m o w a n i a się s k o r u p y z i e m s k i e j o b s z a r u R z e c z y p o s p o l i t e j . C y -t o w a ł j e S -t a s z i c w s w y m dziele. B y ł y -to z w ł a s z c z a : J e a n E -t i e n n e G u e -t -t a r d -
Me-moire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu 'il renferme
z I 764 г., Johann Philip Carosi - Reisen durch verschiedene polnische Province»,
mineralogischen und anderen Inhalts z lat 1 7 8 1 - 1 7 8 4 o r a z B a l t a s a r H a c q u e t
- Neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und Sarmatischen
oder nördlichen Karpathen z lat 1 7 9 0 - 1 7 9 6 . P r a c e t e d o t y c z y ł y s t r a t y g r a f i i o r a z
w y s t ę p u j ą c y c h w s k o r u p i e z i e m s k i e j k o p a l i n . G u e t t a r d z a r y s s w y c h p o g l ą d ó w p r z e d s t a w i ł n a w e t na o d n o ś n e j m a p i e . N a j s t a r s z e u t w o r y , w y s t ę p u j ą c e w B e s k i -d a c h , z a l i c z y ł -d o o g n i w a m e t a l i c z n e g o , m ł o -d s z e n a b r z e g u K a r p a t - s o l n e g o , j e s z c z e m ł o d s z e na w y ż y n a c h - m a r g l o w e g o i n a j m ł o d s z e j u ż na N i ż u - piasz-c z y s t e g o . W o d y w y m y w a j ą piasz-c e z B e s k i d ó w s u b s t a n piasz-c j e m i n e r a l n e m i a ł y j e o s a d z a ć na p ó ł n o c od gór. N a j c e n n i e j s z e b y ł o z a t e m to c o o s a d z a ł o się w p o b l i ż u Karpat: sole i m e t a l e . Ta k o n c e p c j a , S t a s z i c a j a k o „ w y c h o w a n k a " s z k o ł y g e o l o g i c z n e j F r a n c j i , i n t e r e s o w a ł a n a j b a r d z i e j . Ż e b y j ą n o w a t o r s k o w z b o g a c i ć m u s i a ł p o z n a ć n a j w y ż s z ą g r u p ę K a r p a t - Tatry. Z t e g o w z g l ę d u w p r z y s z ł o ś c i p o ś w i ę c i w i e l e u w a g i w ł a ś n i e tej g r u p i e g ó r s k i e j , m a j ą c j a k o p r z e w o d n i k k s i ą ż k ę ( w r a z z ryci-n a m i ) H a c q u e t a . D o w y ż y ryci-n ś r o d k o w e j Polski d y s p o ryci-n o w a ł d z i e ł e m C a r o s i e g o . O b s e r w a c j i p o p r z e d n i k ó w nie p r z e p i s y w a ł m e c h a n i c z n i e . W r ę c z p r z e c i w n i e - d o c i e k l i w i e s p r a w d z a ł w s z y s t k o w t e r e n i e , w y c h w y t u j ą c b ł ę d y w ich o p i s a c h . Z r e s z t ą p o z n a ł o b s z a r ś r o d k o w e j E u r o p y d o k ł a d n i e j niż k t o k o l w i e k przed nim. W c h o d z i ł n a w e t na t r u d n e s z c z y t y t a t r z a ń s k i e , a n a Ł o m n i c y z a t r z y m a ł się na ' l'or. S. C z a r n i e c k i . Posiać Staszica utrwalona w nazewnictwie nauk o Ziemi. Pila 1994,
STASZIC - GL-Ol.OG 157 noc do p r z e p r o w a d z e n i a p o m i a r ó w p a r a m e t r ó w m i k r o k l i m a t u . W t e k ś c i e książki O ziemioroclzlwie Karpatów [...] oraz na załącznikach g r a f i c z n y c h wy-dzielił: pięć o g n i w stratygraficznych, z n a j s t a r s z y m i w górach w y s o k i c h - na po-łudniu, oraz n a j m ł o d s z y m i na Niżu Polskim. Były to, zgodnie z zapisem z 1815 г.:
„ G ó r y p i e r w o r o d n e : których skała j e s t j e d n o s t a j n ą bryłą; nie leży ławica-mi, albo p r z y n a j m n i e j nie u k a z u j e ławic w wielkich m a s a c h , i nie prześciela się z skałą innego g a t u n k u . [ L o k u j e j e g ł ó w n i e w Tatrach].
Góry ościenne czyli pierwotno-warstwe: których skały są ułożone ławicami; która składa się z różnego skał gatunku, bez śladu w nich roślinnych lub żywot-nych jestestw. [Na mapie lokuje j e m. in. w Beskidach i Górach Świętokrzyskich],
P a s m o g ó r p r z e d w o d o w y c h : które ś r e d n i c z y m i ę d z y g ó r a m i o ś c i e n n y m i i górami p o m o r s k i m i , a często gór p o m o r s k i c h b y w a j ą p o d s t a w ą . [ O b e j m u j e ono p o g ó r z e Karpat z pokładami soli kamiennej, solankami].
G ó r y p o m o r s k i e : udziałane w m o r z a c h , w których m n o ż y ł y się gatunki m a ł ż ó w i dziarstwin j u ż zaginionych, i gatunki m a ł ż ó w i dziarstwin dotąd j e s z -cze się w m o r z u m n o ż ą c y c h . [Są to g ł ó w n i e serie w ę g l a n o w e Wyżyn],
Góry o s e p o w e : udziałane najpóźniej z s a m y c h zamętów, z zamieci piasku, glin, i r u m o w i s k różnego skał, opok gatunku. [Osady piaszczyste i gliniaste z gła-zami N i ż u ] "2.
Wszystkie osady wymienionych jednostek tworzyły się w morzu, gdy sięgało ono p o w y ż e j najwyższych szczytów gór. W miarę j e g o obniżania się powstawały zbiorniki w ś r ó d g ó r s k i e . Z czasem uciekała z nich u w i ę z i o n a w o d a , p o w o d u j ą c e r o z j ę p o d ł o ż a o r a z z a s y p y w a n i e o w y m i „ z a m i e c i a m i p i a s k u " t e r e n ó w p o ł o ż o -nych niżej.
S t a s z i c o w y podział c h r o n o l o g i c z n y o g n i w stratygraficznych tym s a m y m różnił się od B u f f o n a z Epok natury, ale także n a z e w n i c t w a Guettarda. Miał du-żo w s p ó l n y c h e l e m e n t ó w z oznaczeniami C a r o s i e g o i Hacqueta. Podziały tej ge-neracji b a d a c z y o d p o w i a d a ł y ó w c z e s n e m u p o z i o m o w i w i e d z y g e o l o g i c z n e j w Europie. N i c więc d z i w n e g o , że gdy Staszic ogłosił w 1806 r. p i e r w s z y
roz-dział swej książki pt. O ziemioroclzlwie gór dawniej Sarmacji, a później Polski
ze strony recenzenta w N i e m c z e c h w y p ł y n ę ł a sugestia przełożenia j e j na j ę z y k niemiecki3. Sam fakt prezentacji publicznej przez Staszica tej rozprawy w 1805 r. został o d n o t o w a n y w c z a s o p i s m a c h , m. in. w wiedeńskim „ A n n a l e n der Litera-tur und K u n s z t " . S p r a w o z d a w c a - p r a w d o p o d o b n i e sławny Linde - zapisał:„Na ostatnim publicznym posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół N a u k w War-szawie 13 grudnia 1805 r. ksiądz Staszic, autor wielu znanych dzieł, którego tłu-m a c z e n i e Epok natury B u f f o n a z o s t a ł o z r e c e n z o w a n e w r o c z n i k u „ A n n a l e n "
- S. S t a s z i c . O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski, Warszawa 1815. s. VII-VIII.
1 Zestawienie niektórych recenzji zagranicznych zamieściła R. F l e s z a r o w a w książce
158 ZBIGNIliW WÓJCIK
z 1804 г., przeczytał naukową rozprawę o geologii Polski, owoc długich podróży i intensywnych badań. W tym szacownym dziele autor rozważa przede wszy-stkim ogólne położenie Polski, przemierzając jej całą przestrzeń od jej najniż-szych wybrzeży Morza Bałtyckiego do najwyżnajniż-szych szczytów Karpat, dzieli całą powierzchnię z punktu przyrodniczego na odpowiednie formacje, opisuje różne gatunki podziemnych surowców, które tam się znajdują, bada ich położenie, kie-runek, głębokość i porządek, według którego musiały one powstać"4.
Pierwszą geologiczną rozprawę Staszica z 1806 r. odnotowały liczące się wówczas w świecie naukowym czasopisma specjalistyczne5. Bariera językowa nie stanowiła istotnej przeszkody dla zainteresowanych.
Skrajnie neptunistyczne koncepcje geologii oświeceniowej łączącej w so-bie elementy myśli górników saskich i geologów francuskich zdezaktualizowa-ły się już w latach trzydziestych X I X w. Książka O ziemiorodztwie Karpat ów [...] co najmniej do połowy tego stulecia była cytowana w rozprawach specjali-stycznych. Z uwagi na cenne spostrzeżenia faktograficzne przywoływana jest także do dziś, czemu trudno się dziwić, gdyż to Staszic pierwszy dostrzegł ru-mowiska rzeczne w wysoko w Pieninach (i w ogóle zwrócił uwagę na fenomen w Karpatach pienińskiego pasa skałkowego), czy brak w wyższych partiach Ły-sogór owych głazów osepowych, powszechność występowania w Swiętokrzys-kiem żużli dymarskich itd. Choćby dlatego historycy geologii uważają go za oj-ca geologii polskiej, czemu dał wyraz już w 1915 r. Tadeusz Wiśniowski6.
Z wielu względów interesujące jest ujęcie Walerego Goetla, wydawcy ree-dycji książki O ziemiorodztwie Karpatów [...] w 1955 r. Obszerny wstęp do te-go dzieła zamknął on takim oto stwierdzeniem:
..Stanisław Staszic dokonał przełomu w geologii polskiej opracowując wiel-kie dzieło „O ziemiorodztwie Karpatów", w którym przed 150 laty zastosował po raz pierwszy nowe a częściowo do dziś żywotne metody pracy geologicznej za-równo w zakresie teorii jak i praktyki. Dzięki jego dziełom niski w owym czasie poziom geologii polskiej podniósł się i zrównał z poziomem geologii światowej. W swej działalności związał naukę z życiem stwarzając naukowe podstawy geo-logiczne do rozwoju górnictwa i hutnictwa polskiego, w których rozbudowie wziął czynny i skuteczny udział. Dzięki swej naukowej i społecznej działalności stał się wzorem dla współ-czesnego pokolenia geologów - zasługuje więc w peł-ni na to, aby nazywać go O J C E M G E O L O G I I POLSKIEJ"7.
A l'or. .1. Sta r n a w s к i . O Staszicu na lamach ..Annalen der Literatur und Kunst" (Wiedeń),
..Zeszyty Staszicowskie". 3/2002. s. 193.
N Dotyczyło to kręgu językowego francuskiego i niemieckiego. Pełna lista tych recenzji nie jest jednak znana.
' Por. T. Wiśniowski. W setną rocznicą pierwszej geologii polskiej. O Staszicu jako
geolo-gu. ..Kosmos". R. 40. 1915. Autor spopularyzował ten tytuł również w literaturze zagranicznej.
7 Por. W. G o e t e l . Znaczenie .. Ziemiorodztwa Karpatów " Stanisława Staszica iv historii
STASZIC - GEOLOG 159 T ł u m a c z e n i a Staszica z XVIII w. c h a r a k t e r y z o w a ł y się p r o s t ą i p o p r a w n ą p o l s z c z y z n ą . W a n o n i m o w y c h pismach politycznych, z a p e w n e dla z m y l e n i a tro-pu policji, zaczął u ż y w a ć j ę z y k a p r o w i n c j o n a l n e g o szlachcica, s t o s u j ą c prymi-t y w i z m y j ę z y k o w e . Później proces się pogłębiał. Wyprymi-tknął mu prymi-to w i e d e ń s k i re-c e n z e n t d r u g i e j edyre-cji Epok natury z 1803 r. Tekst z a m i e s z re-c z o n y w „ A n n a l e n der Literatur und K u n s t " z 1804 r. - p r a w d o p o d o b n i e L i n d e g o - gani tę pol-szczyznę. D a j e j e d n a k na początku interesujący rys pisarstwa Staszica:
„Pan Stasic, znany j u ż dzięki innym literackim p r a c o m , sprawił publicznoś-ci tym milszy prezent poprzez d o p r o w a d z e n i e do skutku t e g o d r u g i e g o w y d a n i a , że pierwsze w y d a n i e (Warszawa 1786, Michał Groll) j u ż d a w n o było w y c z e r p a -ne. Już w t e d y j e g o praca spotkała się z uznaniem, teraz m o ż e on na to tym bar-dziej liczyć, im barbar-dziej się spostrzega j e g o troskę o to, żeby w y d a ć coś dosko-nałego. [...] Jego tłumaczenie j e s t wierne, ale o b d a r z o n e t a k ą z n a j o m o ś c i ą j ę z y k a , t a k ą o b f i t o ś c i ą wyrazów, że nigdzie nie karci się tłumaczenia. Jednak panu Stasi-cowi trzeba być w d z i ę c z n y m zwłaszcza za to, że on nie z w a ż a ł na z a k o r z e n i o n e przesądy swoich ziomków, w b r e w p r z e d m o w o m i ocenom, a także za to, że wzbo-gacił dzieło Bu.ffona kilkoma przypisami. Z a w i e r a j ą one niejeden w a ż n y przy-czynek do historii naturalnej i geografii Polski, i będą mile w i d z i a n e przez bada-cza. p o n i e w a ż z d r a d z a j ą ogólnie bystrość i d o k ł a d n ą z n a j o m o ś ć terenu".
M e r y t o r y c z n i e recenzent t ł u m a c z a bardzo pochwalił. Z g a n i ł s p e c y f i c z n ą logikę s t o s o w a n i a s a m o g ł o s e k : y, i oraz j. Z a k o ń c z y ! serdecznie:
„ Z r e s z t ą recenzent nie m o ż e lepiej z a k o ń c z y ć o m ó w i e n i a , j a k p o p r z e z wy-rażenie życzenia, aby pan Stasic chciał w y d a ć w k r ó t c e s w o j e dzieło o Z i e m i , na którego t e m a t robi on nadzieję w przypisie na s. 77. W s z y s c y rodacy pana Ssica p e w n i e z g o d z ą się z tym ż y c z e n i e m , bo s ą oni p r z y z w y c z a j e n i , aby od ta-kiego u c z o n e g o j a k pan Stasic nie o c z e k i w a ć nic przeciętnego"8.
Dwa lata później zainteresowani mogli j u ż przeczytać rozprawę O
ziemiorodzIwie gór dawniej Sarmacji, a później Polski. N i e s t e t y , l i c z b a n o w o t w o r ó w j ę z y k o
-wych oraz pisownia w s k a z u j ą , iż autor nie przejął się recenzją z w i e d e ń s k i e g o c z a s o p i s m a . C o w i ę c e j , w O ziemiorodztwie Karpat ów [...] w większości z a m i e nił ó na o, c o zresztą uczynił podczas ostatecznej korekty, bo p o s z u k i w a ł w ó w -czas w s p ó l n e j wykładni dla j ę z y k ó w : polskiego i r o s y j s k i e g o .
P e w n e e l e m e n t y geologii interesowały Staszica od w c z e s n e j młodości, cze-go p r z y k ł a d e m jest nasycenie treści m a p y g e o l o g i c z n e j w okolicy r o d z i n n e j Pi-ły. W szkole średniej miał doskonałych nauczycieli przyrodników, z w ł a s z c z a J ó z e f a R o g a l i ń s k i e g o (z uczniami np. zbierał bursztyny na brzegach w i e l k o p o l -skich j e z i o r ) . Studia paryskie w latach 1 7 7 9 - 1 7 8 1 z p e w n o ś c i ą o b e j m o w a ł wszystkie te przedmioty, które niezbędne były nauczycielowi d o m o w e m u , w tym także h u m a n i s t y k ę , prawo. Szansę samorealizacji t w ó r c z e j znalazł w czasie
1 6 0 Z B I G N I E W W Ó J C I K
taktów z niektórymi nauczycielami, zwłaszcza Daubentonem, wybitnym
przy-rodnikiem. Poznanie dzieła Les épocques de Ici nature Buffona ukierunkowało
profil j e g o późniejszej twórczości geologicznej. Wcześnie dał temu wyraz
wy-dając w 1786 r. przekład tej książki pt. Epoki natury. Później były jeszcze dwie
edycje, druga z dużymi notami o geologii ziem polskich oraz jednoznacznym
opowiedzeniem się za dowodami kopalnego wulkanizmu na ziemiach polskich,
z czego zresztą później się wycofał.
Niejako porządku geologicznego trzymał się także w innych swych
pra-cach, także w historiozoficznym Rodzie ludzkim z 1819-1820 r. Interesował się
geologią w czasie każdej podróży. Był w tym wyjątkowo dociekliwy skoro
na-wet w j e d n e j z rozpraw, gdy opisał południowo-wschodni brzeg Karpat przy
Du-naju zapisał: „Dalej śledzić góry pierworodne nie dozwalał mi czas, a bardziej
jeszcze podejrzliwych ludzi przeszkody"
9.
Gdyby więc nie ogłosił nic więcej poza O ziemiorodztwie Karpatów [...]
zape-wniłby sobie trwałe miejsce w historii nauki. Zrobił więcej. Stworzył bowiem,
opar-ty na podstawach geologicznych, przemysł górniczo-hutniczy, wraz z całą
infrastruk-turą: niezbędnymi urzędami, szkołami specjalistycznymi, a przede wszystkim
wykształconymi specjalistami, takimi jak Pusch czy Zejszner, którzy stanowili
ów-czesną czołówkę nauki europejskiej. Przy tym wszystkim studia geologiczne - tak
przecież owocne - stanowiły ledwie wycinek jego działalności społecznej.
Zbigniew Wójcik
S t a s z i c - G e o l o g i s t
S U M M A R Y
Stanislaw Staszic ( 1755 - 1826) was a follower of the French geological school of the second half of the 18th century. The main inspiration for his studies was Buffon's book entitled Les époques de ta nature ( 1778). I le translated this book into Polish and published thrice ( in 1786.
1803 and 1816). always including his own foot - notes that concerned the Polish territories' geology. Since 1781 he was engaged in reconnaissance of Alpine. Apenine and Carpathian area, and Kuropean Lowland. Iiis main work was a book of 1815 entitled O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (Carpathian and Other Polish Mountains' and Plains' Geology). The composition included a geological map of Central Europe and presented a geological prollle of the territories spreading over the distance from Carpathian to Baltic area. On the area he distinguished 6 stratigraphie points that partly converged A. G. Werner's assignations.
In his earliest writings (since 1803) Staszic declared for fossil volcanicity on Polish ter-ritories. Later, he declared for its existence in South - Eastern Carpathian area only.
His stratigraphy based on lithologieal assumptions mainly, though he appreciated of fos-sils' importance. Moreover. Staszic w as passionately fond of the big mammals that, in his opinion, descended from the earliest geological age.
