Zbigniew Szeloch
Podstawowe zasady i elementy
zarządzania jednostkami
inicjującymi
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 8,
169-183
A N N A LES U N IV E R SIT A T IS M A RIA E CU R IE-SK ŁO D O W SK A • L U B L IN
POLSKA • ПОЛЬША • POLAND
Vol. VIII, 12 Sectio H 1974
I n s t y t u t E k o n o m ik i P r o d u k c ji. W y d z ia ł E k o n o m ic z n y U M C S
Z b i g n i e w S Z E L O C H
Podstawowe zasady i elem enty zarządzania jednostkami in icjującym i1
Основные принципы и элементы управления иницирующими единицами
The Basic Principles and Elements of the Management of Initiative Units
Od 1 sty czn ia 1973 ro k u rozpoczęliśm y w p ro w a d zan ie k o m p lek so w y ch zasad ek o nom iczno-finansow ych w n ie k tó ry c h w y b ra n y c h je d n o stk ach g o sp o d a r czych.2 Je d n o stk i te n azw a n e zostały in icju jący m i. In ic ju ją one b o w iem zm ia n y w sy stem ie zarząd zan ia, w ytyczone przez VI Z jazd P o lsk iej Z jednoczonej P a r tii R obotniczej. P rz y ję ta została zasada, że zm ian y te n ie będ ą w d ra ż a n e jednocześnie lecz stopniow o i w ty ch tylko jed n o stk ach , k tó re sam e w y ra z iły w olę i gotow ość w p ro w a d z a n ia ich u siebie. Z arząd zan ie ty m i jed n o stk a m i sta n o w i p rze d m io t niniejszego o p ra c o w a n ia.3
KIERUNKI ZMIAN W SYSTEMIE ZARZĄDZANIA
R ozpoczęty w 1956 r. proces d o sk o n alen ia zarz ą d za n ia p rzem y słem nie s tra c ił nic n a ak tu aln o ści. S y stem z a rząd zan ia w y m ag a b ow iem ciągłego u n o w ocześnienia i d ostosow yw ania go do p o trzeb ro zw o ju społeczno-gospodarczego. Jeg o sens polega na d o sto so w y w an iu sto su n k ó w p ro d u k c ji i n ad b u d o w y do ro z w o ju sił w ytw órczych.
N ow e k iero w n ictw o po lity czn e i a d m in istra c y jn e już n a V III P le n u m К С P Z P R , k tó re odbyło się w lu ty m 1971 r., p o staw iło — ja k o jedno z n a jw a ż n ie jszy ch z a d a ń — p rzy g o to w an ie k o m pleksow ych re fo rm fu n k c jo n o w a n ia go sp o d a rk i i p a ń stw a . K onieczność ich p rzy g o to w an ia i p rze p ro w a d ze n ia w y n ik a ła z u je m n y c h cech dotychczasow ego fu n k c jo n o w a n ia gosp o d ark i, stan o w ią cy ch jed nocześnie p rz e sła n k i, zm ierzające do zain icjo w a n ia zasadniczych zm ian w sy ste m ie z a rz ąd zan ia gospodarką.
1 A r t y k u ł te n z o s ta ł o p r a c o w a n y na p o d s ta w ie r e f e r a tu p o d t y t u łe m N o w y s y s t e m z a r z ą d z a n i a p r z e d s i ę b i o r s t w a m i p r z e m y s ł o w y m i , p r z y g o to w a n e g o p r z ez a u to r a n a s y m p o z ju m n a u k o w e na te m a t N o w y s y s t e m z a r z ą d z a n i a p r z e m y s ł e m i d o ś w i a d c z e n i a j e d n o s t e k i n i c j u j ą c y c h , z o r g a n iz o w a n e w d n iu 18 III 1974 r o k u w L u b lin ie p r z e z P o ls k ie T o w a r z y s t w o E k o n o m ic z n e . * U c h w a ła n r 329/72 R a d y M in is tr ó w z d n ia 22 X II 1972 r. w s p r a w ie w p r o w a d z a n ia k o m p le k s o w y c h z a s a d e k o n o m ic z n o - fin a n s o w y c h w n ie k t ó r y c h je d n o s tk a c h i o r g a n iz a c ja c h g o s p o d a r c z y c h . * W o p r a c o w a n iu n in ie j s z y m o g r a n ic z o n o s ię t y lk o d o j e d n o s t e k p r z e m y s ło w y c h .
W ty m celu p ow ołana zo stała P a rty jn o -R z ą d o w a K om isja d la U now ocześnie nia S y ste m u F u n k c jo n o w a n ia G o sp o d ark i i P a ń stw a , k tó ra o p raco w ała tezy w y ty cza jące p o d staw o w e k ie ru n k i ty c h zm ian. Z godnie z ty m i tezam i, o p a rty m i w sw y ch g e n e ra ln y c h zało żen iach na U ch w ale V I Z jazd u P a r tii z g ru d n ia 1971 r. z m ia n y te m a ją c h a ra k te r system o w y . Ich sens n ie polega n a sz u k a n iu ja kiegoś innego m o d elu g o sp o d ark i so cjalisty czn ej, lecz n a u sta le n iu — w o p a rc iu o ocenę dotychczasow ego fu n k c jo n o w a n ia g o sp o d a rk i — stra te g ic z n y ch celów zm ian. Za cele te u znano: 1) zw iększenie d łu g o falo w ej społeczno-ekonom icznej racjo n a ln o ści ro zw o ju całego k r a ju i w szy stk ich o rg a n iz a c ji gospodarczych oraz w zm ocnienie stra te g ic z n e j ro li p la n o w a n ia c en traln eg o ; 2) w y zw o len ie społecz n y ch czy n n ik ó w d y n a m iz u ją c y ch postęp; 3) stw o rze n ie w a ru n k ó w sp rz y ja ją c y c h rozw ojow i in n o w a c ji; 4) w y k o rz y sta n ie h a n d lu zag ran iczn eg o i ro z w ija n ie so cja listy czn e j in te g ra c ji d la p o d n ie sie n ia efek ty w n o ści g o sp o d aro w an ia i p rz y sp ie szan ia p o stęp u technicznego.
G łów ne k ie ru n k i zm ian w y ty czo n e p rzez K o m isję p rz e w id u ją : a) stopniow e odchodzenie od d y re k ty w n e g o ty p u p la n o w a n ia n a rzecz p a ra m e try cz n e g o s te ro w a n ia przez C e n tru m d ecy zjam i p lan isty c z n y m i w je d n o stk a c h gospodarczych; b) dalsze u a k ty w n ia n ie in s tru m e n tó w ek o n om icznych i u czy n ien ie z r a c h u n k u ekonom icznego p o d staw o w ej m e to d y p o d ejm o w an ia decyzji gospodarczych; c) u re a ln ie n ie w sz y stk ic h k a te g o rii ekonom icznych, celem u z y sk iw a n ia p ra w id ło w ej in fo rm a c ji o fa k ty c z n y c h k o sztach społecznego p ro cesu re p ro d u k c ji, ja k i k a te g o rie te o d z w iercied lają; d) p ełn iejsze w y k o rz y sta n ie ek o n om icznych fu n k c ji płac (m.in. p o p rzez sto p n io w e odchodzenie od lim ito w a n ia fu n d u sz u płac); e) sto p n io w e o dchodzenie od lim ito w a n ia in w e sty c ji i ste ro w a n ia działaln o ścią in w e sty c y jn ą p rz e d się b io rstw p rzez o d p o w ied n ią p o lity k ę b an k o w ą; f) sto p n io w ą lik w id a c ję d y re k ty w n o śc i z a d a ń w z a k re sie e k sp o rtu ; g) sto p n io w e odchodzenie od sy ste m u ro zd z ieln ic tw a i zastę p o w a n ie go u m o w am i sw obodnie zaw ie ra n y m i m ięd zy o rg a n iz a c jam i gospodarczym i.
W m yśl w sk a z a ń K om isji, p o d sta w o w y m o gniw em , n a k tó ry m w p ierw szej kolejności m a ją się sk o n c e n tro w a ć w p ro w ad zo n e now e ro z w iązan ia system ow e,
m a ją być duże o rg a n iza cje gospodarcze. Z w iązan e je s t to p rz e d e w szy stk im z
w y m o g am i now oczesnej o rg a n iz a c ji p rocesów gospod arczy ch o raz n iezbędnością p o w iąza n ia n a u k i i b a d a ń z p ro d u k c ją . T y lk o duże o rg a n iz a c je są w sta n ie r a cjo n a ln ie zo rg an izo w ać całość c y k lu działaln o ści g ospodarczej — od b a d a ń i ro z w o ju o raz tech n iczn eg o p rz y g o to w a n ia p ro d u k c ji, p o p rzez je j re a liz a c ję w skom p lik o w a n y c h w ięzach k o o p e ra c ji i sp e c ja liz a cji, po z b y t k ra jo w y i zag ran iczn y . O p arcie za rz ą d za n ia p rz e m y słe m n a d u ży c h o rg a n iz a c jac h gospod arczy ch p rz y n iesie je d n a k ż e o d p o w ied n ie e fe k ty ty lk o w ted y , g d y sta n ą się one n a p ra w d ę o rg an izm a m i ekonom icznym i, tj. p rz e d się b io rstw a m i o w y ra ź n ie o k reślo n y m za k re sie sam odzielności i odpow iedzialności. J e s t to g łó w n y sens zm ian p rz e p ro w ad z a n y c h w je d n o stk a c h in ic ju ją c y c h .
C echą c h a ra k te ry s ty c z n ą ty c h zm ian je st su k c esy w n e w d ra ż a n ie ich w życie w w y b ra n y c h o rg a n iz a c ja c h gospodarczych. S ens te g o stopniow ego w d ra ż a n ia w y ra ż a się w ty m , że dzięki n ie m u : — p rz y za c h o w a n iu p ew n y c h zasad ogól n y ch — now e z a sa d y z a rz ą d za n ia m ożna dostosow ać do k o n k re tn y c h zróżnico w a n y c h w a ru n k ó w k ażd ej b ra n ż y , u n ik a ją c n iezg o d n ej z ró żn o ro d n o ścią k o n k re tn y c h w a ru n k ó w , sc h em aty czn ej jednoltości; m ożna lep iej w y k o rz y sta ć in i c ja ty w ę i w ła sn e ro zp o zn a n ie p ra c o w n ik ó w poszczególnych je d n o ste k ; zm ian y zaś w p ro w a d z a się ty lk o w ty c h jed n o stk ach , k tó re ro k u ją n a d z ie je n a o sią g
P o d s t a w o w e z a sa d y i e le m e n t y z a rz ą d z a n ia j e d n o s tk a m i in i c j u j ą c y m i 171
nięcie lepszych efektów , to zaś zapew nić m oże jed y n ie ek sp e ry m e n to w a n ie
rozw ażne i celo w e.4
Z m ian y te w d ra ż a n e są w ty ch jed n o stk ach , k tó re w y ra z iły w olę i gotow ość w p ro w ad zen ia u siebie now ych m etod gosp o d aro w an ia, s ta ją c się przez to je d n o stk am i in icju jący m i.
N ow e zasad y zarząd zan ia stosow ane są w ta k ic h zjednoczeniach i k o m b in a tach , k tó re m ogą działać sp ra w n ie bez w p ro w a d zan ia p o w ażn iejszy ch zm ian o rg a n iz a c y jn y ch w sto su n k u do obecnego stan u , w obec czego zm ian y te dotyczą głó w n ie zasad ekonom iczno-finansow ych. O czyw iście w y w rz e to p o w ażn y w p ły w na sto su n k i m iędzy je d n o stk a m i w d ra ż a ją cy m i te zm ian y a a d m in is tra c ją cen tr a ln ą , ja k rów nież oddziała na ich w e w n ę trz n ą o rg an izację zarz ą d za n ia i n a pozycję p rzed sięb io rstw .
W p ro w ad zan e zm ian y p o d p o rzą d k o w an e są ogólnej sp raw n o ści d zia łan ia. O znacza to w p ro w ad zen ie n o w ych k ry te rió w i m iern ik ó w działaln o ści oraz no w ych zasad fu n k cjo n o w an ia. P o le g a ją one głó w n ie n a tym , że:
a) zw iększa się z a k re s sam odzielności i odpow iedzialności jed n o ste k in ic ju jących; z a g w a ra n to w a n a je st jednocześnie o d p ow iednia skuteczność p la n o w a n ia i zarząd zan ia c e n traln eg o , p rz y pow ażnej zm ian ie jego in stru m e n tó w ; b) d ziała n ie je d n o ste k in ic ju ją c y c h o p iera się n a ro z ra c h u n k u gospodarczym , co oznacza, że podstaw o w e m ie rn ik i efek ty w n o ści (p ro d u k cja d o d an a i zysk) sto sow ane są do n ich jak o całości; z o rg a n am i c e n tra ln y m i ro zliczają się one w całości, co dotyczy szczególnie rozliczeń z b u d żetem p a ń stw a ; c) jed n o stk i in i cju jące d y sp o n u ją (o rg an izacy jn ie i ekonom icznie) od p o w ied n im a p a ra te m za plecza n au k o w o -tech n iczn eg o , o b ro tu tow arow ego itp., co p o zw ala im n a r a c jo n aln e d ziałan ie i p o d ejm o w an ie odpow iedzialności w z ak resie całego cy k lu przem ysłow ego; d) w ra m a c h jed n o ste k in ic ju ją c y c h sto su je się zróżn ico w an e ro zw ią zan ia w zak resie c e n tra liz ac ji i d ece n tra liza c ji decyzji. W zn acznej w ię k szości p rz y p a d k ó w p rz e d się b io rstw a w chodzące w sk ład je d n o ste k in ic ju ją c y c h o trz y m u ją w iększe k o m p e ten c je niż dotychczas, po d d an e są o b ie k ty w n y m k r y
te rio m oceny i są siln ie zain te re so w an e w postępie tech n iczn o -ek o n o m iczn y m.5 F u n k c jo n o w a n ie jed n o ste k in ic ju ją c y c h o p a rte zostało n a ogólnej zasadzie p o d p o rząd k o w an ia ich d ziałalności g e n e ra ln e j s tra te g ii ro zw o ju społeczno-go spodarczego k ra ju . Z asadę tę sto su je się w ta k i sposób, a b y jednocześnie w y zw alać w m a k sy m a ln y m sto p n iu in ic ja ty w ę jed n o ste k gospodarczych i n a s ta w iać ich d ziałalność na szybszy p o stęp n a u k o w o -tec h n iczn y , oszczędność su ro w có w i m a te ria łó w , podnoszenie w y d ajn o ści p racy , w p ro w ad zan ie n a r y n k i n o w y ch p ro d u k tó w oraz d y n am iczn y rozw ój opłacalnego ek sp o rtu .
W y ja śn ie n ia w y m ag a decyzja, że zm ian y te w p ro w ad zan e są su k cesy w n ie, a n ie jednorazow o. Otóż w w iększości k ra jó w so cjalisty czn y ch re a liz u ją c y c h sw e re fo rm y gospodarcze stosow ano ró w n ież m eto d ę stopniow ego w p ro w a d z a n ia w życie n o w ych rozw iązań. S tosow ano p rz y ty m d w ojakiego ro d z a ju e ta - pow ość: p ierw sz a (NRD, ZSRR, B u łg aria) — p o leg ała na su k cesy w n y m stoso w a n iu n o w y ch rozw iązań; d ru g a (ZSRR, B u łg aria) — n a k o lejn y m o b ejm o w a n iu re fo rm ą p ew n ej liczby p rzed sięb io rstw . J e d y n ie n a W ęgrzech re fo rm a zo stała w d ro żo n a kom pleksow o i rów nocześnie.
Za sto p n io w y m p rz e p ro w ad zan iem re fo rm y p rzem aw ia zaró w n o m ożliw ość lepszego d o sto so w an ia je j ogólnych zasad do specyficznych p o trz e b i c h a ra k
* P o r . Z a r y s s y s t e m u f u n k c j o n o w a n i a j e d n o s t e k i n i c j u j ą c y c h [w :] (p r. z b io r o w a ) P r a c e
I n s t y t u t u P l a n o w a n i a , W a r sz a w a 1973.
te r u poszczególnych je d n o stek , ja k też szansa u n ik n ię c ia szkodliw ej u n ifo rm i zacji i szablonow ości b ran ż o w y c h sy stem ó w zarząd zan ia. T ak i try b p o stęp o w a n ia um o żliw ia rozpoczęcie p ro cesu w d ra ż a n ia n o w y ch zasad od siln y ch eko nom icznie o rg a n iz a c ji g ospodarczych, p o siad ający ch m ożliw ie sp rz y ja ją c e w a r u n k i dla sk u teczn eg o d z ia ła n ia zasad sy stem o w y ch . P o n a d to um o żliw ia on osiągnięcie n a e ta p ie p rz y g o to w y w a n ia n o w y ch zasad m ożliw ie dużego sto p n ia ich k o n k re ty z a c ji poprzez ich zin d y w id u alizo w an ie. W reszcie zap ew n ia d y w e r s y fik a c ję ro z w ią z a ń sy ste m u ekonom iczn o -fin an so w eg o stosow nie do specyficz n y c h cech, c h a ra k te ry s ty c z n y c h d la poszczególnych b ran ż.
N ależy oczyw iście zd aw ać sobie sp ra w ę z u je m n y c h stro n stopniow ego w d ra ż a n ia zm ian system o w y ch . P o le g a ją one p rz e d e w szy stk im na ty m , że je d n o stk i in ic ju ją c e fu n k c jo n u ją w otoczeniu sta re g o sy ste m u ekonom icznego i in sty tu c jo n a ln e g o .
R e a liz u je m y z m ian y m e to d ą stopniow ego w d ra ż a n ia d lateg o , że m a ona w p o ró w n a n iu z in n y m i m eto d am i w ięcej stro n d o d a tn ic h niż u jem n y ch . O czy w iście skuteczność w d ra ż a n ia zm ian sy stem o w y ch zależy n ie ty lk o od p o p ra w ności i p raw id ło w o ści p rz y jm o w a n y c h rozw iązań , lecz ró w n ież od k sz ta łto w a n ia w a ru n k ó w otoczenia. D lateg o też p rz y ję te zo stały trz y lin ie d ziałan ia: P i e r w s z a — to re g u lo w a n ie p ew n y c h sp ra w w sk ali całej g o s p o d a r k i ; d r u g a — to poszerz an ie z a k re s u je d n o ste k in icju jąc y ch , t r z e c i a zaś — to d ążen ie do o b ejm o w an ia zm ia n a m i sy stem o w y m i cały ch reso rtó w .
C a ło k sz ta łt d o k o n y w a n y c h zm ia n w p ro w a d z a n y c h w in ic ju ją c y c h o rg a n i z a cjach go sp o d arczy ch sp ro w a d za się do tego, iż u trz y m u ją c siln e ste ro w a n ie c e n tra ln e , o p ie ra m y się n a o d d o ln y ch siłach p o stęp u , n a z a in te re so w a n iu za łóg oraz p e rso n e lu k iero w n iczeg o podnoszeniem efek ty w n o ści g o sp o d aro w a nia.
DUŻE ORGANIZACJE GOSPODARCZE — JAKO JEDNOSTKI INICJUJĄCE
W d raż an ie n o w y ch zasad rozpoczęte zostało w dużych o rg a n iz a c jac h gospo d arczy ch . Is tn ie ją one w p ra w d z ie ju ż od d a w n a , ale te rm in te n p o jaw ił się w p o lsk iej te o rii i p ra k ty c e go sp o d arczej w r. 1971, k ied y to w to k u p ra c K o m isji P a rty jn o -R z ą d o w e j d la U n ow ocześnienia S y ste m u F u n k c jo n o w a n ia Go sp o d a rk i i P a ń s tw a u k sz ta łto w a ł się pogląd, że w przyszłości n ależy n a sta w ia ć się n a różne fo rm y z g ru p o w ań , k tó re m ożna o bjąć w sp ó ln y m m ian em D u ż a O r g a n i z a c j a G o s p o d a r c z a (DOG), lub te rm in e m W i e l k a O r g a n i z a c j a G o s p o d a r c z a (WOG). T ak w ięc „ k a te g o ria w ie lk iej o rg a n iz a c ji g ospodarczej p o w sta ła p rze d e w szy stk im w w y n ik u p o trz e b y objęcia w sp ó ln y m te rm in e m ró ż n o ro d n y c h fo rm o rg a n iz a c y jn y ch g ru p o w a n ia p rz e d się b io rstw lu b z a k ład ó w” .6
D uże o rg a n iz a c je g o spodarcze o k reślo n e zo stały w U ch w ale VI Z jazd u P Z P R jak o siła n a p ę d o w a n aszej g o sp o d ark i, u ru c h a m ia ją c a i p rz y sp ieszająca p ro cesy ro zw o ju , in n o w a c ji i now oczesności. N ie n e g u ją c znaczenia m a ły ch i śre d n ic h p rz e d się b io rstw u w aża się, że d e cy d u jącą ro lę w p rzy sp ieszen iu te m p a ro zw o ju p o w in n y o d eg rać duże o rg an izac je gospodarcze. W ychodzi się b o w iem z p rześw iad c zen ia, że o b e jm u ją c w je d n e j o rg a n iz a c ji w szy stk ie w zasadzie fa zy c y k lu p rzem y sło w eg o (k o n c e n tra cja o rg a n iz a c y jn a kom pleksow a), m ożna b ędzie sp ro stać w ym ogom w spółczesności i przyszłości, jeśli chodzi o zaspoko
P o d s t a w o w e z a sa d y i e le m e n t y z a rz ą d z a n ia je d n o s tk a m i in i c j u j ą c y m i 173
je n ie potrzeb. P ołączenie bow iem w je d n ej o rg a n iza cji p rzem y sło w ej b a d a ń i ro zw o ju , p ro d u k c ji oraz zb y tu stw a rz a m ożliw ość kom pleksow ego ro zw iązy w a n ia problem ów .
D uże o rg an izacje gospodarcze, u jm u ją c e p ełn y cy k l przem ysłow y, stw a rz a ją szczególne m ożliw ości d y n am iz o w a n ia rozw oju gospodarczego i są siłą n a p ę dow ą now oczesnej, d y n am iczn ej g ospodarki. S p rzężen ie w je d n e j o rg a n iz a c ji trz e c h faz c y k lu przem ysłow ego, p o d p o rząd k o w an ie ich celow i fin a ln e m u i je d n em u k ie ro w n ictw u , k tó re je s t odpow iedzialne za re a liz a cję tego cy k lu pow o d u je , że tego ty p u duża o rg a n izacja gospodarcza posiada n a stę p u ją c e zalety: a) przyspieszona zdolność re p ro d u k c ji przez w zro st zdolności p ro d u k c y jn y c h z a k c e leracją; b) zw iększona zdolność do ak u m u lo w an ia śro d k ó w i ro zszerzan ia z a k re su sam o fin an so w an ia rozw oju; c) zw iększona zdolność do p rz y s w a ja n ia osiągnięć n a u k i i tec h n ik i o ra z przyspieszone tem p o re k o n s tru k c ji i re n o w a c ji tech n iczn ej, ja k rów nież technologicznej, sta ją c e się siłą n ap ęd o w ą w szelkich in n o w acji; d) w zm ocnienie pozycji n a ry n k u , d o p ro w ad zają ce do zw iększenia zdolności k o n k u re n c y jn e j n a ry n k a c h m iędzynarodow ych; e) w iększa s ta b il ność w zględem flu k tu a c ji i zm ian p re fe re n c ji n a r y n k u in w e sty c y jn y m i w zbycie; f) m n iejsze re la ty w n ie koszty a d m in istro w an ia.
N ależy sobie oczyw iście zdaw ać sp ra w ę z tego, że DOG p o sia d a ją ró w n ież p ew n e w ad y , ta k ie jak : in e rc ja w e w n ę trz n a i ociężałość o rg a n iz a c y jn a, m n ie j sza zdolność dostosow yw ania się do zm ian zachodzących w otoczeniu, o p ó r in n o w ac y jn y , a lie n a c ja jed n o stek i g ru p pracow niczych itp. W sum ie je d n a k po z y ty w y DOG p rzew y ż szają ich n e g a ty w y , a m ożliw ość sty m u lo w a n ia procesu tw o rz e n ia DOG przez p ań stw o socjalistyczne oraz ste ro w a n ia nim i przez cen tr u m p o w oduje, że a k tu a ln ie — zgodnie zresztą z o gólnośw iatow ym i te n d e n cjam i — o p ie ra m y k oncepcję ro zw o ju naszej g o sp o d ark i na d użych o rg a n iz a cjach gospodarczych.
O czyw iście nie n ależy u to żsam iać DOG z je d n o stk ą in ic ju ją c ą , g dyż nie w szy stk ie DO G w d ra ż a ją a k tu a ln ie n o w y system zarząd zan ia.
K o n cep cja dużej o rg a n iz a c ji gospodarczej sta n o w i — oprócz p rz e sła n e k w y m ien io n y c h pow yżej — k o n sek w en cję p rzy jęcia dw óch p o d staw o w y ch pod m io tó w g o spodarow ania: c e n t r u m (organy ce n tra ln e ), k tó re je st po d m io tem ste ru ją c y m i k tó re re p re z e n tu je in te re sy ogólnospołeczne, o raz d u ż e o r g a n i z a c j e g o s p o d a r c z e , stan o w ią ce podm iot stero w an y , d ziałające n a za sa d ac h ro z ra c h u n k u gospodarczego.
Z godnie z założeniam i now ego sy stem u , ste ro w a n ie p rzez c e n tru m du ży m i o rg a n iz a c jam i gospodarczym i m a być rea liz o w a n e g łów nie p rz y pom ocy in s tru m e n tó w ekonom icznych. Z a d an ia o d y re k ty w n y m c h a ra k te rz e stan o w ią je d y n ie ele m en t pom ocniczy. D uże o rg an izac je gospodarcze m ają zasp o k ajać o k reś lone p o trz e b y fin a ln e zaró w n o k o n su m en tó w in d y w id u a ln y c h , ja k i odbiorców śro d k ó w p ro d u k cji. M ają być one o d p o w ied zialn e za sto p ień zasp o k o jen ia po trz e b w re p re z e n to w a n e j dziedzinie p ro d u k c ji, ja k rów nież za je j jakość i no w oczesność. M a ją one c h a ra k te ry z o w a ć się d y nam icznością d ziałan ia i e k sp a n -
syw nością z aró w n o n a ry n k u k ra jo w y m , ja k i zag ran iczn y m . A by spełnić te p o stu la ty , m uszą one posiadać o d p o w ied n ią sam odzielność.
W śród duży ch o rg an izac ji gospodarczych w d ra ż a ją cy c h now e zasad y z a rz ą
dzan ia , m ożem y w yróżnić cztery pod staw o w e ty p y:7
* U . W o j c i e c h o w s k a : M e t o d y w d r a ż a n i a n o w y c h z a s a d p l a n o w a n i a i z a r z ą d z a n i a w
j e d n o s t k a c h i n i c j u j ą c y c h . M a te r ia ły k o n f e r e n c j i n a u k o w e j n a te m a t: f u n k c j o n o w a n i e d u ż y c h o r g a n i z a c j i g o s p o d a r c z y c h , U n iw e r s y t e t Ł ó d z k i, Ł ó d ź 1973.
1. Z j e d n o c z e n i e p r z e m y s ł u — o siln ie sce n tra liz o w an y c h s tr u k tu ra c h o rg a n izac y jn y ch , c h a ra k te ry z u ją c e się poziom ym i po w iąza n iam i p ro d u k c y jn y m i i tech n iczy m i, siln ą c e n tra liz a c ją fu n k c ji, u p ra w n ie ń i środków , g ru p u ją c e tzw . p rz e d się b io rstw a w ew n ę trz n e , p ra w n ie sam odzielne, pozosta jące n a p e łn y m ro z ra c h u n k u gospodarczym . Z jednoczenia te p o sia d a ją w y o d rę b n io n y zarząd (centralę).
2. Z j e d n o c z e n i a p r z e d s i ę b i o r s t w — o z d ecen tralizo w an y ch
s tr u k tu r a c h o rg a n iz a c y jn y ch , c h a r a k te ry z u ją c e się poziom ym i p o w ią zan iam i p ro d u k c y jn y m i i tech n o lo g iczn y m i, o w zględnie d u żej d e c e n tra liz a c ji fu n k c ji, u p ra w n ie ń i środków , g ru p u ją c e p rz e d się b io rstw a n a p ełn y m ro z ra c h u n k u go spo d arczy m , p ra w n ie sam odzielne, p o siad ające w y o d rę b n io n y zarząd. Są to zjed noczenia tzw . r y n k o w e.
3. K o m b i n a t y p r z e m y s ł o w e — c h a ra k te ry z u ją c e się m ieszanym i po w iąza n iam i p ro d u k c y jn y m i i technologicznym i, o siln ej c e n tra liz a c ji fu n k cji, u p ra w n ie ń i środków . Z a k ła d y w chodzące w sk ład k o m b in a tó w d z ia ła ją n a w e w n ę trz n y m ro z ra c h u n k u g ospodarczym i pozbaw ione są osobow ości p ra w nej. Z arz ąd em k o m b in a tu je st d y re k c ja z a k ła d u w iodącego;
4. P r z e d s i ę b i o r s t w a w i e l o z a k ł a d o w e — c h a ra k te ry z u ją c e się poziom ym i p o w iązan iam i p ro d u k c y jn y m i i te ch n iczn y m i, o w zg lęd n ie d u ży m zak re sie d e c e n tra liz a c ji fu n k c ji, u p ra w n ie ń i środków , o w y o d rę b n io n y m za rzą d zie i za k ła d a ch bez osobow ości p ra w n e j, p ra c u ją c y ch n a p e łn y m w e w n ę trz n y m ro z ra c h u n k u gospodarczym .
ZARZĄDZANIE JEDNOSTKAMI INICJUJĄCYMI
J a k już w sp o m n ian o w yżej, je d n o stk i in ic ju ją c e tra k to w a n e są ja k o p ew n e całości. M ów iąc o z a rz ą d za n iu nim i, o g ran iczy m y się ty lk o do p o w iązań is tn ie ją cy ch m iędzy c e n tru m a ty m i je d n o stk a m i oraz n ie k tó ry m i o b ie k ta m i otocze nia. In te re s u je nas b ow iem z a rz ą d za n ie je d n o stk ą in ic ju ją c ą ja k o całością, bez w n ik a n ia w ro z w ią z a n ia w e w n ę trz n e .
S y ste m z a rz ą d za n ia je d n o stk a m i in ic ju ją c y m i o k re śla n y je s t jak o p a ra m e try czn y . Pod te rm in e m ty m ro z u m ie m y ta k i sy stem z a rz ą d za n ia , k tó ry d la n a k ie ro w a n ia d ziałaln o ści ty c h je d n o ste k na re a liz a cję celów p la n u cen traln eg o , p o słu g u je się nie d y re k ty w a m i, lecz p a ra m e tra m i w p ły w a ją c y m i n a sam o d zieln e ich decy zje w dziedzinie bieżącej działalności.
T rz e b a sobie oczyw iście zd aw ać sp ra w ę z tego, że sy stem p a ra m e try c z n y nie w y k lu c za sto so w a n ia d y re k ty w , zw łaszcza w sferze rozw oju. C hodzi ty lk o o to, że w sy ste m ie ty m in s tru m e n ty ty p u p a ra m e try cz n e g o o d g ry w a ją d ec y d u ją c ą i d o m in u ją c ą rolę. S y stem te n m a n a pew no jeszcze c h a ra k te r a n ty c y p a c y jn y , zw łaszcza w p ie rw sz y m ro k u w d ra ż a n ia go do p rzem ysłu.
Z u p ły w em czasu w sy stem ie p a ra m e try c z n y m b ęd zie zan ik ać ro la d y re k ty w w ste ro w a n iu b ieżącą d ziałaln o ścią, ro sn ąć n a to m ia st zn aczenie p a ra m e tró w . P rz y c z y n i się to do zw ięk szen ia z a k re su i sto p n ia sam o d zieln y ch decy zji ekonom icznych je d n o ste k in icju jący c h .
W p ro w ad zan e n o w e z asad y z a rząd zan ia w y m a g a ją w zm ocnienia stra te g ic z n ej ro li szczebla ce n tra ln e g o . W y n ik a to m iędzy in n y m i z szereg u p rzesłan ek , k tó re poniżej zo stan ą k o lejn o om ów ione.
1) W z g l ę d y o g ó l n o g o s p o d a r c z e j s t r a t e g i i r o z w o j o w e j U trz y m a n ie o k reślo n y c h p ro p o rc ji ro zw o jo w y ch o raz p rze k sz ta łce ń s tr u k
P o d s t a w o w e z a sa d y i e le m e n t y z a r z ą d z a n ia je d n o s t k a m i in i c j u ją c y m i 175
tu ra ln y c h g o sp o d ark i w y m aga a k ty w n e j roli p la n o w a n ia n a szczeblu c e n tra l nym . D la zrealizo w an ia ty c h celów rz ą d będzie o p raco w y w ał tzw . k o m p l e k
s o w e p r o g r a m y r o z w o j o w e , p rz y czym n a w e t n a jw y ższy sto p ień
au to n o m ii p rz e d sięb io rstw a n ie m oże w ykluczyć sy tu acji, że będzie ono m u- s i a ł o uczestniczyć w re a liz a cji ty c h p ro g ram ó w , p rzezn aczając część sw oich m ocy w y tw ó rczy ch na rea liz a cje zam ów ień rząd o w y ch , chociażby m iało b a r dziej re n to w n e a lte rn a ty w y ro z w ija n ia sw ojej aktyw ności.
H isto ry czn ie odziedziczone n iep raw id ło w o ści n a od cin k u cen, ró żn y sto p ień w y p osażenia technicznego k o n k re tn y c h b ran ż, b a rie ry surow cow e, b a rie r y w m ocach p rz e ro b u w zak resie w y k o n a w stw a in w esty cy jn eg o — w szystko to do wodzi, że ro zw iązan ia sy ste m u finansow ego m uszą zapew nić sk u teczn y w p ły w szczebla cen traln eg o na decyzje in w e sty c y jn e p rzed sięb io rstw .
2) W z g l ę d y r ó w n o w a g i r y n k o w e j
P rzed sięb io rstw o w y tw a rz a nie ty lk o p ro d u k t. Z aznacza ono ta k ż e sw ój u d ział n a r y n k u d ó b r i u słu g poprzez płace sw ojej załogi.
Szczebel c e n tra ln y — m ając n a u w adze n ieb ezpieczeństw o in fla c ji — je st isto tn ie za in te re so w an y w ty m , a b y móc sk u teczn ie w p ły w ać na d y n a m ik ę stru m ie n ia płac i k o jarzy ć ją z d y n a m ik ą stru m ie n ia to w aró w .
3) W z g l ę d y o p t y m a l n e j s u b s t y t u c j i c z y n i k ó w p r o
d u k c j i
Szczebel c e n tra ln y — m ając na uw ad ze sy tu a c ję w z ak resie b ila n su p ła tn i czego, korzyści w y n ik a ją c e z m iędzynarodow ego p o d ziału p ra c y i sp ecjalizacji, zró żnicow anie reg io n ó w ze w zględu n a podaż i s tr u k tu r ę z a tru d n ie n ia , re a liz a cję społecznie u zasad n io n y ch p re fe re n c ji w zak resie sty m u lo w a n ia o k reślo n ej p ro d u k c ji, konieczność p raw id ło w eg o in fo rm o w a n ia w y tw ó rcó w o fak ty c z n y c h k o sztach społecznych procesu re p ro d u k c ji — posiadać m usi zasad n iczy w p ły w n a cen o tw ó rczą działalność p rzed sięb io rstw a.
4) W z g l ę d y s p o ł e c z n e
D la z ap ew n ie n ia rea liz a c ji zasad so cjalisty czn ej sp raw ied liw o ści, a ta k ż e d la z a p e w n ien ia w zględnej stab iln o ści z a tru d n ie n ia , szczebel c e n tra ln y m usi dys ponow ać m ożliw ością sku teczn eg o o d d z iały w an ia na poziom p łac i ich d y n a m i kę w p rz e k ro ju branż. N a to m ia st zja w isk a płacow e w p rz e k ro ju p rz e d się b io rstw szczebel c e n tra ln y reg u lo w ać m oże poprzez sy stem ta ry fik a to ró w .
W zasadzie w szystkie z w y m ien io n y ch w yżej w zględów sk ła n ia ją szczebel c e n tra ln y do d y sponow ania m ożliw ością sk u teczn ej in g e re n c ji w działalność p rz e d sięb io rstw a. Można więc stw ierd zić, że z logiki om aw ianego sy ste m u i je go w e w n ę trz n y c h zależności w y n ik a , że u m acn ia on socjalistyczne sto su n k i spo łeczne, a p rz ed e w szystkim : a) społeczny c h a ra k te r środków p ro d u k cji; b) ste ro w a n ie p rze z p ań stw o procesam i re p ro d u k c ji oraz zap ew n ian ie ta k ic h pod staw o w y ch p ro p o rc ji w y tw a rz a n ia i p o d ziału dochodu narodow ego, k tó re od p o w ia d a ją zasadom socjalizm u; c) tw o rz e n ie m a te ria ln y c h p o d staw d la p oli ty k i pełnego i ra c jo n aln eg o z a tru d n ie n ia oraz w zro stu k w a lifik a c ji i p o p ra w y w a ru n k ó w b y tu ludności.
N ow e ro z w iąza n ia system o w e za cel p ierw szo p lan o w y sta w ia ją sobie lepsze k o ja rz e n ie racjo n aln o ści ogólnospołecznej z w a ru n k a m i dla ra c jo n a ln e g o d zia ła n ia p o d staw o w y ch o rg an izacji społecznych.
R ealizacja tego celu m ożliw a je st p o przez u m ie ję tn e , o p a rte na n au k o w y ch p rz e słan k ach , z a rz ą d zan ie je d n o stk a m i in ic ju ją c y m i p rz y pom ocy: p a ram e tró w , za d a ń i form uł.
PARAMETRY EKONOMICZNO-FINANSOWE
Z p u n k tu w id zen ia fu n k c ji ste ro w a n ia przez c e n tru m poszczególnym i obsza ra m i d ziałalności je d n o ste k in ic ju ją c y c h , p a ra m e try ekonom iczn o -fin an so w e m ożna podzielić n a n a stę p u ją c e g r u p y:8
1. N o rm a ty w y k s z ta łtu ją c e fu n d u sz płac:
A. W spó łczy n n ik elastyczności „R” u sta lo n y p rzez m in iste rstw o , o k re śla jący re la c ję p rz y ro s tu fu n d u sz u płac w zależności od p rz y ro s tu p ro d u k c ji do d a n e j.9 W spółczynnik te n m a c h a ra k te r sta b iln y w okresie w ie lo le tn im i w a h a się od 0,3—0,95. Z ałożeniem jego je s t p o w odow anie w olniejszego te m p a w zro s tu fu n d u sz u p łac od w z ro stu p ro d u k c ji d o d an ej, k tó re j d y n a m ik a je st często pow odow ana p rz ez czy n n ik i n iezależn e od p ra c o w n ik ó w (np. now e technologie). W spółczynnik te n m a m .in. n a celu w p ro w ad zen ie bodźców ekonom icznych, za ch ęcający ch do p o p ra w y efe k ty w n o śc i gospodarczej. W zw iązk u z ty m u w zg lęd n ia on: a) p o trz e b ę p o b u d z a n ia do m a k sy m a liz a c ji p ro d u k c ji d o d an ej; b) p r e fe re n c je w y n ik a ją c e z w ag i gałęzi p ro d u k c ji i p o trz e b docelow ego u k ła d u p ro p o rc ji płac p rzez p lan o w e ró żn ico w an ie d y n a m ik i fu n d u sz u płac; c) p o trze b ę zabezpieczenia d o p ły w u k a d r do o k re ślo n ej gałęzi w y tw ó rczej; d) k o n k re tn e m ożliw ości o k re ślo n y c h je d n o ste k w za k re sie czy n n ik ó w w p ły w a ją c y c h n a w zro st p ro d u k c ji d odanej.
B. P a r a m e tr ,,N ” , o k re śla ją c y re la c ję p rz y ro stu fu n d u sz u p rem io w eg o w zależności od p rz y ro s tu zy sk u n e tto.10
C. O p ro cen to w an ie k r e d y tu n a fu n d u sz płac w w ysokości 10%.
D. S k ala o p o d a tk o w a n ia fu n d u sz u p rem iow ego, w ed łu g zasad p rz e d sta w io n y ch w ta b e li 1. Tabela 1 Przyrost w ypłat z funduszu prem iowego w punktach W ysokość oprocentowania w % do 2 10 3^- 5 25 6— 10 50 ponad 10 80
E. N o rm a ty w y o k re śla ją c e o d p isy i w ysokość re z e rw fu n d u sz u dyspozy cyjnego.
F. N o rm a ty w y o k re śla ją c e w ysokość re z e rw fu n d u sz u prem iow ego.
2. N o rm a ty w y o p o d a tk o w a n ia czy n n ik ó w w y tw ó rczy ch (podatki te o b cią
ż ają a k u m u la c ję fin a n so w ą i o d p ro w a d z a n e są do b u d ż e tu pań stw a): a) n a rz u t w w ysokości 5% fu d u szó w w łasn y ch , fin a n su ją c y c h śro d k i trw a łe ; b) n a
rz u t w w ysokości 20% fu n d u sz u p ła c.11 • A . Z a w i ś l a k : P a r a m e t r y w s y s t e m i e z a r z ą d z a n i a w i e l k i m i o r g a n i z a c j a m i . M a te r ia ły k o n f e r e n c j i n a u k o w e j n a te m a t : F u n k c j o n o w a n i e d u ż y c h o r g a n i z a c j i g o s p o d a r c z y c h , U n iw e r s y t e t Ł ó d z k i, Ł ó d ź 1973. » F o r m u ła p r o d u k c j i d o d a n e j o m ó w io n a je s t w n a s t ę p n y m p u n k c ie . 10 W n ie k t ó r y c h p r z y p a d k a c h p a r a m e tr „ N ” o k r e ś la u d z ia ł fu n d u s z u p r e m io w e g o w o s ią g n ię te j k w o c ie z y s k u . 11 W y s o k o ś ć t e g o n a r z u tu je s t j e s z c z e d y s k u t o w a n a . Z d a n ie m b o w ie m n ie k t ó r y c h e k o n o m is t ó w o p o d a t k o w a n ie t a k ie j e s t z b y t n is k ie , a b y w z a s a d n ic z y m s to p n iu r o z w ią z a ć z a g a d n ie n ie r a c j o n a ln e j s u b s t y t u c j i n a k ła d ó w .
P o d s t a w o w e z a sa d y i e le m e n t y z a rz ą d z a n ia je d n o s tk a m i in ic j u ją c y m i 177
3. O p ro cen to w an ie k re d y tó w in w e sty c y jn y c h w w ysokości 8%.
4. O p ro cen to w an ie k re d y tó w obrotow ych, w w ysokości: a) k re d y t p o d sta w ow y — 8%, b) k re d y t d o d a tk o w y n a zapasy sezonow e — 6%, c) k re d y t d o d a t k ow y n a re z e rw y — 4%, d) k re d y t przejściow y na o p łacenie zobow iązań nie z n a jd u ją c y ch p o k ry cia w śro d k ach n a ra c h u n k u rozliczeniow ym — 10% e) o p ro cen to w an ie zad łu żen ia p rze term in o w an eg o z ty tu łu k re d y tó w obro to w y ch i in w esty c y jn y c h — 12%.
5. C eny, ta ry fy , prz eliczn ik i dew izow e, cła.
6. D otacje, dopłaty, obciążenia w ro zliczeniach im p o rtu i ek sp o rtu .
7. P ro cen to w e staw k i p o d a tk u obrotow ego (w o d n iesien iu do g ru p to w a rów ) liczone od cen zbytu.
8. O dpis n a fu n d u sz p rz e d się b io rstw a i sk ala o p o d atk o w a n ia tego fu n d u sz u o raz n o rm a ty w y o k re ślające odpisy i w ysokość re z e rw tego fun d u szu .
9. S taw k a n a rz u tu w koszty na fu n d u sz p ostępu techniczno-ekonom iczne- go w sto su n k u do w arto ści sp rzed aży w cenach rea liz a c ji oraz o p ro cen to w an ie k re d y tu a n ty c y p acy jn eg o n a poczet w pływ ów tego fu n d u sz u w w ysokości 0,5%.
10. S taw k i a m o rty z a c y jn e i o k resy zw rotności k re d y tó w in w esty cy jn y ch . 11. P ro c e n t p rz y ro stu fu n d u sz u rep re z en ta c y jn e g o (rów na się on fa k ty c z n e m u p rz y ro sto w i e k sp o rtu w cenach tra n sa k c y jn y ch ).
12. N o rm a ty w „D ” u d ziału w kw ocie (lub w kw ocie p rzy ro stu ) dew iz z e k sp o rtu do k ra jó w k ap italisty czn y ch .
13. P ro c en to w e sta w k i n a rz u tu w koszty od dyspozycyjnego fu n d u sz u płac n a fu n d u sze: n a g ró d rocznych, m ieszkaniow y i socjalny.
W iększość w y m ien io n y ch w yżej p a ra m e tró w obow iązuje w jed n a k o w ej w y sokości. Są to: o p ro cen to w an ie w szelkich k re d y tó w (3, 4 oraz częściow o 1), n o r m a ty w y o k re śla ją c e odpisy i w ysokość re z e rw fu n d u szu d y sp ozycyjnego i p rz e d się b io rstw a (1 i 8); o p o d atk o w a n ie czynników w y tw ó rc zy ch (2), sk ala opo d a tk o w a n ia fu n d u szu prem iow ego, ta ry fy , p rzeliczniki dew izow e, cła (5), s ta w ki am o rty z a c y jn e, o k resy zw rotności k re d y tó w in w e sty c y jn y c h (10). P o zo stałe p a ra m e try są zróżnicow ane.
N ależy n ad m ien ić, że ro lę p a ra m e tró w p ełn ią p onadto n ie k tó re w ielkości w yjściow e, zw łaszcza fu n d u sz d y spozycyjny, p rem io w y oraz w ielkość in w e sty cji. W iele p a ra m e tró w k sz ta łtu ją c y c h fu n d u sz płac i fu n d u sz p rz e d się b io rstw a m a c h a ra k te r przy ro sto w y . S tą d obok p a ra m e tró w , duże znaczenie m a odpo w ied n ie u sta le n ie bazy.
P o d staw o w ą fo rm u łą je st u sta le n ie fu n d u szu płac, w ed łu g n a stęp u jąceg o w zoru:
gdzie: Fa — d y sp o zy cy jn y fu n d u sz płac w ro k u obliczeniow ym , Fo — fu n d u sz płac z ro k u p o przedniego (bazowego),
Pi — p ro d u k c ja d o d an a w ro k u obliczeniow ym , Po — p ro d u k c ja d o d an a z ro k u poprzedniego, R — n o rm a ty w n y w spółczynnik elastyczności.
FORMUŁY
Do fu n d u szu p ła c z ro k u bazow ego zalicza się: a) osobow y fu n d u sz płac, łączn ie z p łacam i uczniów o raz fu n d u szam i; na ro z ru c h i szkolenie, zm niejszo n y o część dotychczasow ego fu n d u szu prem io w eg o p raco w n ik ó w n a stan o w is k a c h kiero w n iczy ch , k tó rz y m a ją p a rty c y p o w a ć w fu n d u szu p rem io w y m tw o rzo n y m z zysku; b) bezosobow y fu n d u sz płac; c) w y n a g ro d z e n ia n ie o b jęte fu n d u szem płac, w y p ła c a n e z ró żn y ch ty tu łó w .
P rz y ję ta fo rm u ła płacow a o d pow iada d y re k ty w ie U ch w ały VI Z jazd u P Z P R , k tó ra stw ierd z a:
„W zatrudnieniu i gospodarce funduszem płac należy stwarzać warunki bardziej elastycznego i racjonalnego działania. System lim itow ania funduszu płac należy stopniowo zastępować odpowiednimi norm atywam i, uzależniając jego wielkość od w yników ekonomicznych.”
W o p a rc iu o tę d y re k ty w ę p rz y ję to ro zw iązan ia, k tó ry c h m yślą p rzew o d n ią b yło stw o rz e n ie w a ru n k ó w um o żliw iają cy ch ekonom icznie celow ą su b sty tu c ję m iędzy p ra c ą żyw ą i u p rzed m io to w io n ą o raz o p ty m a ln e w y k o rz y sta n ie m o ty w ac y jn eg o o d d z ia ły w a n ia płac.
W y m agało to ścisłego p o w iązan ia m iędzy ekonom icznym i re z u lta ta m i d zia łalności p rz e d się b io rstw a d y n a m ik ą płac. P rz y ję te ro zw iązan ie stan o w i p ró b ę ta k ie g o zw iązku. P rz y jm u je się w n im pow iązanie d y n a m ik i p łac z p rz y ro ste m tzw . p ro d u k c ji d odanej.
F o rm u ła ta z a p ew n ia k o rz y stn e o d d ziały w an ie n a różne sfe ry d ziałalności je d n o ste k in ic ju ją c y c h , gdyż fu n d u sz płac będzie w z ra sta ć poprzez: a) z w ięk szenie ro zm iaró w p ro d u k c ji, b) w z ro st w y d ajn o ści p racy , c) p o p ra w ę jakości i a so rty m e n tu p ro d u k c ji oraz w p ro w ad zen ie n o w y ch w yrobów , d) oszczędność w g o spodarce m a te ria ło w e j, e) zw iększenie e fek ty w n o ści in w e sto w a n ia i s k r a c an ia o kresów o siąg an ia p e łn y c h zdolności p ro d u k c y jn y c h , f) p o p raw ę efe k ty w n o ści ek sp o rtu .
Szczególne zn aczen ie m a w pow yższej fo rm u le fa k t, że dopuszcza ona m o żliw ość su b sty tu c ji p ra c y u p rz ed m io to w io n ej p rzez p ra c ę żyw ą. W artość za oszczędzonych m a te ria łó w p o w iększa b o w iem d y sp o zy cy jn y fu n d u sz płac. O znacza to u ru c h o m ie n ie siln y ch bodźców do oszczędzania m a te ria łó w .
D ru g im isto tn y m e le m e n te m te j fo rm u ły je st to, że fu n d u sz płac p o w in ien w z ra sta ć w olniej niż p ro d u k c ja d o d an a, gdyż w z ro st te j o sta tn ie j je st d e te r m in o w a n y w ielo m a c z y n n ik am i n iezależn y m i od w y siłk u załóg praco w n iczy ch (np. n o w a technologia). D lateg o też w fo rm u le te j zn alazł się w spó łczy n n ik elastyczności „R” , o zn aczając y n o rm a ty w n ą re la c ję p rz y ro stu fu n d u szu płac do p rz y ro s tu p ro d u k c ji d odanej.
D y sp o zy cy jn y fu n d u sz p łac p o m n iejszo n y o fu n d u sz płac n iezb ęd n y do po
k ry c ia bieżącego za p o trz e b o w an ia , sta n o w i w o l n ą n a d w y ż k ę f u n
d u s z u p ł a c , pozostającą w dyspozycji je d n o stk i in icju jącej. P rzezn acza
się ją na: a) re z e rw o w y fu n d u sz płac, b) płace d la dodatkow o z a tru d n io n y c h p ra co w n ik ó w , c) p rz eszereg o w an ia, d) przejścio w e p re m ie i d o d a tk i do p łac p odstaw ow ych.
T e p rzejścio w e p re m ie i d o d a tk i p rz y słu g u ją całej załodze z w y ją tk ie m p e r sonelu kierow niczego, k o rz y stająceg o z fu n d u szu prem iow ego.
S p ra w ą b ard zo isto tn ą je s t to, że p rz y d o b ry c h w y n ik a c h gospodarczych, z n a jd u ją c y c h w y ra z w p o w ięk szan iu w o ln ej n a d w y ż k i płac, je d n o stk i in ic ju jące b ę d ą m ogły (po dw óch la tach ) p rzek ształcić d o d a tk i p rzejścio w e w do d a tk i trw a łe , czyli w łączyć je do płac podstaw ow ych.
K iero w n ictw o je d n o ste k in ic ju ją c y c h b ędzie k o rz y stało z fu n d u sz u p re m io w ego k sz ta łto w an eg o w o p arciu o n o rm a ty w n y odpis z zysku, u s ta la n y n a co
P o d s t a w o w e z a sa d y i e le m e n t y z a rz ą d z a n ia je d n o s tk a m i in i c j u ją c y m i 179
n a jm n ie j trz y lata. P rz y ję to tu ta j zasadę p ro g resy w n eg o o p o d atk o w an ia p rz y ro stu fu n d u szu prem iow ego. Część fu n d u szu prem iow ego — p rz y odpow ied n im jego zw ięk szen iu się — p rzeznacza się n a p odniesienie płac po d staw o w y ch p e rso n elu kierow niczego. W te n sposób została o tw a rta m ożliw ość sto p n io w e go w zrostu sta w e k płac w p rz e d sięb io rstw ach p ra c u ją c y ch s p ra w n ie i podno szących e fe k ty sw ego gospodarow ania.
Na p o d k reślen ie zasługuje fa k t, że w ra m a c h dyspozycyjnego fu n d u sz u płac je d n o stk i in icju jące p o siad ają znaczną sam odzielność w ra c jo n a ln y m k sz ta łto w a n iu w ynagrodzeń. M ogą one w prow adzić odpow iednie p rem ie bądź n a g ro dy (np. za ek sp o rt, oszczędności m ate riało w e, postęp tech n ic zn y itp.). Tego ty pu sy stem m o ty w acy jn y p o w in ien sp raw ić, że b ęd ą one realizow ać zalecenia p o lity k i o g ólnokrajow ej.
T a k więc ro zw iązan ia dotyczące płac m ają d w u k ry te rio w y c h a ra k te r. J e d n y m k ry te riu m je st p ro d u k c ja dodana, z k tó rą zw iązane je st z a in tereso w an ie całych załóg, d ru g im zaś zysk, sta n o w iący p odstaw ę p re m io w a n ia p ra co w n ik ó w kiero w n ictw a. O bie te k a te g o rie o k re śla ją sto su n k i m iędzy d u żą o rg a n izacją przem ysłow ą a całym społeczeństw em , zasady jej rozliczania się z n a k ła d ó w i efektów . W spółdziałanie obu ty c h k ry te rió w je st n iezm iern ie istotne. Z acho w u je się bow iem k ry te riu m zysku, ale podział p ro d u k c ji d o d an ej n a zysk i p ła ce k sz ta łto w a n y je st na zasadzie p a ra m e tru u stalo n eg o in d y w id u a ln ie d la k a ż dej jed n o stk i in ic ju ją c e j.
N ato m iast po w iązan ie w z ro stu fu d u sz u płac ze w zro stem p ro d u k c ji d o d an ej budzi duże z a in te re so w an ie załóg p ostępem ekonom icznym . T a k w ięc stw o rzo ny został sy stem o p a rty na założeniu, że postęp o p ierać się m u si nie ty lk o n a działalności k ie ro w n ic tw a , ale przed e w szystkim n a siln ej p re sji załóg p ra c o w niczych, zw iązan ej z je j m a te ria ln y m z a in te reso w an iem w y n ik a m i działalności p rze d sięb io rstw a.
K ształto w a n ie fu d u szu płac w o p arciu o fo rm u łę p a ra m e try c z n ą oznacza, że je d n o stk a in ic ju ją c a g o sp o d aru ją ca sp raw n ie, podnosząca w y d ajn o ść p racy , o b n iżająca k oszty w łasn e p ro d u k c ji i zm n iejszająca zapasy, m oże osiągnąć dys pozy cy jn y fu n d u sz płac w yższy od fu n d u sz u w y n ik ająceg o z zasto so w an ia obo w iązu jący ch dotychczas staw ek , n o rm p ra c y i ta ry fik a to ró w .
D ru g ą je s t fo rm u ła tzw . p r o d u k c j i d o d a n e j obliczana w g n a stę p u jącego w zoru:
P = S — M — Ki — U± (O) gdzie:
P — p ro d u k c ja dodana,
S — w arto ść p ro d u k c ji sp rz e d a n e j w cenach realizacji, M — zak u p , bądź zużycie m a te ria łó w , e n erg ii i p aliw , U — u słu g i obce,
Kt — sp ła ty k re d y tó w in w e sty c y jn y c h w raz z odsetkam i,
O — p o d a te k obro to w y (— ), d o tacje przed m io to w e (+ ), d o p ła ty do cen tra n sa k c y jn y c h (+ ).
P ro d u k c ja d o d an a c h a ra k te ry z u je to, co jed n o stk a in ic ju ją c a „d aje społe c z eń stw u ” , i ty m sam y m o d zw ierciedla p o dstaw ow e e fe k ty gospodarności. J e s t ona b ard z o w ażn y m sk ła d n ik ie m fo rm u ły płacow ej.
ZADANIA I LIMITY
O bok p rz e d sta w io n y c h pow yżej p a ra m e tró w i fo rm u ł, je d n o stk i in ic ju ją c e o b o w iązu ją n a stę p u ją c e z a d a n ia i lim ity :
1) d o sta w y p re fe ro w a n y c h w y ro b ó w n a ry n e k k ra jo w y i za gran icę; 2) m i n im a ln e k w o ty e k sp o rtu z p o d ziałem na k r a je k a p ita listy c z n e i socjalistyczne; 3) lim ity dew izow e na z a k u p y z k ra jó w k a p ita listy c z n y c h (in w esty cy jn e, u zu p e łn ia ją c e, biegow e, k o o p eracy jn e); 4) lim ity m a te ria łó w ro zd zielan y ch cen tra ln ie ; 5) in w e sty c je o p o d staw o w y m znaczeniu dla g o sp o d ark i n aro d o w ej; 6) o p raco w an ie te m a tó w b a d aw czy ch z tzw . w ęzłow ych p ro b lem ó w p ra c n a u k o w o-badaw czych.
WDRAŻANIE NOWEGO SYSTEMU
N ow y sy stem w d ra ż a n y je st stopniow o od 1 I 1973 r. A k tu a ln ie ob jęto nim k ilk a n a śc ie zjednoczeń, k o m b in a tó w i p rz e d się b io rstw w ielozakładow ych, tr a k to w a n y c h jak o duże o rg an iz acje przem ysłow e. Je d n o stk i te, zw ane in ic ju ją c y m i, o b e jm u ją sw y m zasięgiem stosu n k o w o duży p o te n c ja ł w y noszący 18% ogó łu z a tru d n io n y c h w p rzem y śle i 21% całości p ro d u k c ji p rzem y sło w ej.12
Z godnie z założeniam i, w d ra ż a n ie now ych zasad sy stem o w y ch rozpoczęto od siln y c h ekonom icznie o rg a n iz a c ji gospodarczych, p o sia d ający ch m ożliw ie sp rz y ja ją c e w a r u n k i dla sk u teczn eg o ich d ziałan ia. Te sam e je d n o stk i w y ra z iły chęć w d ra ż a n ia n o w y ch zasad, co je s t w a rte p o d k reślen ia. O czyw iście d obie ra ją c je, uw zg lęd n io n o n a stę p u ją c e cechy szczególne: a) m ożliw ość sto so w an ia w y n ik u fin an so w eg o jak o p ra w id ło w e g o m ie rn ik a oceny ich działalności; b) sto su n k o w o n ie w ie lk ą zależność od dostaw ców ze w n ę trz n y ch w o siąg an iu w y n ik u ekonom icznego; c) w z g lęd n ą niezależność od o rg an iczeń zw iązan y ch z o becnym sy ste m e m ro z d z ie ln ic tw a w zao p atrzen iu .
D zięki sto p n io w em u w d ra ż a n iu zm ian sy stem o w y ch osiągnięto stosunkow o d u ży sto p ie ń k o n k re ty z a c ji ogólnych zasad poprzez zin d y w id u alizo w a n ie try b u o p raco w y w an ia zasad fu n k c jo n o w a n ia d la poszczególnych jed n o stek in ic ju ją cych. P rz e p isy p o w szechne n ie są w sta n ie osiągnąć tak ieg o sto p n ia k o n k re ty zacji, co n a s tę p n ie h a m u je i u tru d n ia proces ich w d ra ż a n ia . D zięki te m u z m ia n y sy stem o w e w p ro w a d z a n e w poszczególnych jed n o stk a c h in ic ju ją cych cech u je kom pleksow ość i w e w n ę trz n a spójność rozw iązań, n iezm iern ie tr u d n a do o siąg n ięcia p rz y p rz e p ro w a d z a n iu pow szechnych re fo rm sy ste m u zarz ąd za n ia. Je d n o cześn ie d a je się zao b serw o w ać d y w e rsy fik a c ję rozw iązań, stosow nie do sp ecy ficzn y ch cech c h a ra k te ry z u ją c y c h poszczególne b ra n ż e p rz e m ysłu.
W e w d ra ż a n iu now ego sy ste m u d a ły się zao b serw o w ać p ew n e tru d n o ści zw iązane z o p ó źn ien iem p rzech o d zen ia n a now e z a sad y zarząd zan ia. S pow odo w a n e to je st p e w n y m i te n d e n c ja m i do u je d n o lic e n ia ro zw iązań zaró w n o m ię dzy poszczególnym i je d n o stk a m i in ic ju ją c y m i, ja k i m iędzy jed n o stk a m i in i cju ją c y m i z je d n e j s tro n y a m in iste rstw a m i (w m ia rę d o sk o n alen ia sy stem u d la całego p rzem y słu ) — z d ru g ie j. T e n d e n c ja ta z b iegiem czasu pog łęb ia się i h a m u je proces w d ra ż a n ia w je d n o stk a c h in icju jący ch . H a m u ją c y w p ły w te n d en cji do u je d n o lic a n ia ro z w ią z a ń polega n a ty m , że jed n o stk i in ic ju ją c e coraz
P o d s t a w o w e z a sa d y i e le m e n t y z a r z ą d z a n ia je d n o s tk a m i in i c j u ją c y m i 181
m n iej kw estii m ogą rozw iązać w try b ie uzgodnień in d y w id u a ln y c h i m uszą
czekać na decyzje i przep isy w ładz c e n tra ln y c h , o szerszym zasięgu.13
D ru g im czy n n ik ie m h a m u ją c y m tem po w d ra ż a n ia jest fa k t, że poszczegól ne p a ra m e try dla d an ej jed n o stk i in ic ju ją c e j u sta la n e są przez różne o rg a n y w ład z cen tra ln y c h . K onieczność u zg ad n ian ia ich z w ielom a p a rtn e ra m i p rz e dłuża znacznie okres p rzy g o to w an ia now ych zasad przez poszczególne je d nostki.
P o n ad to , p ew n e tru d n o śc i w y n ik a ją z o trzy m y w an ia przez je d n o stk i in ic ju jące znacznie w iększej liczby d y re k ty w niż to zostało z atw ierd zo n e w n o w ych zasadach, obow iązujących te jed n o stk i. P o w staje za te m w ątpliw ość co do obli- g ato ry jn o ści w szystkich d y re k ty w . J e s t to rów nocześnie p ro b le m ste ro w a n ia przez m in iste rstw a je d n o stk a m i d ziała jący m i w w a ru n k a c h dw óch, isto tn ie ró żniących się system ów , p rz y czym różnice te sp ro w ad z ają się przed e w szy st kim w łaśn ie do różnych m etod ste ro w a n ia przez c e n tru m (stero w an ie n a k a - z o w o -d y rek ty w n e i ste ro w a n ie p a ram etry czn e).
W n ie k tó ry c h jed n o stk ac h in ic ju ją c y c h z w raca się u w agę n a n a d m ie rn e ob ciążenie fin an so w e z ty tu łu działalności in w e sty cy jn e j, w p ły w ające n a p ro d u k cję dodaną, a w k o n sek w en cji i na fu n d u sz płac. D otyczy to szczególnie silnie rozw ojow ych jed n o ste k , o w ysokich n a k ła d a c h in w e sty cy jn y c h , k tó re n ie b ę dą w stan ie p o k ry ć ty c h obciążeń, co k o n k re tn ie oznacza, że: a) p ro je k to w a n e e fe k ty fin an so w e now ych in w e sty c ji nie w y starcz ą n a p o k ry cie r a t sp ła ty k re
d y tu w części obciążającej zysk o ra z na 8% odsetek; b) p ro d u k c ja do d an a, a
w raz z n ią fu n d u sz płac w y k azy w ać będ ą spadek p rzy w ejściu do e k sp lo a ta cji now ych in w e sty c ji, a w ięc w ów czas, gdy p o trz e b n y je st p rz y ro st fu n d u sz u płac dla obsady now ych sta n o w isk p racy.
W iele jed n o ste k in ic ju ją c y c h m a zastrzeżen ia do zb y t niskiego u s ta le n ia n ie k tó ry c h p a ra m e tró w , a szczególnie: w spółczynników ,,R” i „ P ”, sk a li p ro g re sji fu n d u sz u prem iow ego oraz staw ek odpisów n a fu n d u sz so c jaln y.14
Je d n o stk i in icju jące , d ziała jące w o p arciu o now e zasady zarząd zan ia, fu n k c jo n u ją zb y t k ró tk o , b y m ożna było uogólniać zeb ra n e dośw iadczenia. T y m n ie m n ie j w y n ik i u zy sk an e przez te jed n o stk i w I półroczu bieżącego ro k u w sk azu ją, że k ie ru n e k zm ian system ow ych je st słuszny. Ś w iad czą o ty m m ię
dzy in n y m i d a n e zam ieszczone w tab. 2.15
Tabela 2
W yszczególnienie Jednostki
inicjujące
Cały przemysł Tempo wzrostu produkcji sprzedanej (ogółem)
Tempo wzrostu produkcji sprzedanej w przem yś
15,9 12,3
le „rynkowym”
Tempo wzrostu produkcji sprzedanej w przem yś
20,3 12,9
le m aszynowym
Tempo wzrostu produkcji sprzedanej w przem yś
33,8 16,8*
le drzewnym
Tempo wzrostu produkcji sprzedanej w przem yś
25,2 18,5*
le spożywczym 18,8 12,3*
* Dotyczy przemysłu wymienionego w „wyszczególnieniu”.
11 W o j c i e c h o w s k a : o p . c it.
14 P o r. K l u b j e d n o s t e k I n i c j u j ą c y c h w d r a ż a n i e k o m p l e k s o w y c h z m i a n w s y s t e m i e p l a n o
w a n i a i z a r z ą d z a n i a . R e fe r a t y w y g ła s z a n e n a k o n f e r e n c j a c h k lu b u , P T E , Z a rzą d G łó w n y ,
W a r sz a w a 1973.
O czyw iście ta p o z y ty w n a te n d e n c ja b y ła do p rzew id zen ia, gdyż now ym i zasad am i o b jęto dobrze zo rg an izo w an e jed n o stk i, o d znaczające się prężnością gospodarczą, ty m n ie m n ie j nie spodziew ano się ta k dużego p rzyspieszenia. Mo żna więc z całą o d pow iedzialnością postaw ić tezę, że bez n o w ych zasad sy ste m ow ych n ie u d a ło b y się osiągnąć ta k pow ażnego te m p a w zro stu . J e s t to ty m b a rd z ie j cenne, że w y n ik i te osiągnięto p rz y zdecy d o w an ej p o p raw ie e fe k ty w ności g o sp o d aro w an ia. P r z y w zroście p ro d u k c ji sp rz e d a n e j o 15,9% p ro d u k c ja d o d an a w zrosła aż o 30%. W ydajność p ra c y m ierzo n a p rz y ro ste m p ro d u k c ji do d a n e j na jed n e g o z a tru d n io n e g o pow ięk szy ła się o 22%, zaś m ierzona w zro stem p ro d u k c ji s p rz e d a n e j n a 1 z a tru d n io n e g o — o 9,3% (w całym p rzem yśle 8%). Z a o b serw o w an o ta k ż e o b n iżen ie kosztów , szczególnie w y ra ż a ją ce się w p o p ra w ie g o sp o d ark i m a te ria ło w e j, g o sp o d a rk i zap asam i oraz w zw iększeniu p ro d u k ty w n o śc i śro d k ó w trw a ły c h .
Is tn ie ją oczyw iście jeszcze p ew n e lu k i, n ie d o p raco w an ia, a tak że tru d n o śc i zw iązan e z w d ra ż a n ie m n o w y ch zasad, w y n ik a ją c e m iędzy in n y m i z p ew n y ch obaw , n iezn ajm o ści sy ste m u , ja k ró w n ież z fa k tu , że je d n o stk i in icju jące fu n k c jo n u ją w o toczeniu p ra c u ją c y m w e d łu g s ta ry c h zasad.
J e d n a k ż e — ja k stw ie rd z ił E. G ierek , I S e k re ta rz К С P Z P R w sw ym w y s tą p ie n iu n a I K ra jo w e j K o n fe re n c ji P a rty jn e j, ocen iając w d ra ż a n ie now ego sy ste m u w je d n o stk a c h in ic ju ją c y c h — „ re z u lta ty są w zasadzie pom yślne i p ro w ad z ą do w n io sk u , że rozpoczęte p ra c e n ależy k o n ty n u o w a ć” .16
Р Е З Ю М Е С 1 января 1973 г. началось внедрение комплексных финансово-экономических принципов (которые ещ е называются системными принципами) в некоторых хозяй ственных единицах. Эти изменения не внедряются одновременно, только постепен но и в тех единицах, которые сами выразили готовность участвовать в эксперименте. Эти единицы были названы инициирующими. В первую очередь эти изменения внедрялись в нескольких больших хозяйствен ных организациях, среди которых можно выделить: промышленные объединения, тресты, комбинаты и м ногоотраслевы е предприятия. Эти инициирующие единицы мы трактуем как некоторое целое. Если мы говорим об управлении ими, то ограничиваемся только связями, существую щими между цен тром и этими единицами. Все они непосредственно подчиняются министерствам. Управление инициирующими единицами осущ ествляется при помощи: финансово- -экономических параметров, так называемых ф орм ул и заданий. Ф инансово-эконо мические параметры касаю тся: нормативов обложения налогом производственных факторов, начисления процентов от кредитов, амортизационных ставок, отчислений в ф онд предприятия, дотаций и доплат, процентных ставок оборотного налога. Приведенные ниже форм улы связаны со способом рассчета имею щ егося в р ас поряжении ф онда заработной платы и так называемой прибавленной продукции: M O k o n s e k w e n t n ą r e a l i z a c j ę u c h w a ł y V I Z j a z d u , o d a l s z y w z r o s t g o s p o d a r n o ś c i . R e fe r a t K C P Z P R w y g ło s z o n y p r z e z I S e k r e ta r z a K C P Z P R E d w a r d a G ie r k a n a I K r a jo w e j K o n f e r e n c j i P Z P R , „ Ż y c i e W a r s z a w y ” , n r 253 z 23 X 1973 r.
О сно вны е принципы и элем ен ты ., 183 F d = F 0( 1 + Я р °р--где: Fa — фонд заработной платы, имеющейся в распоряжении в год расчета, F0 — фонд заработной платы в предыдущем году, Pi — прибавленная продукция в год подсчета, Р0 — прибавленная продукция в предыдущем году, R — нормативный ко эффициент эластичности P = S — М — Kj — U_+ (+0) где: Р — прибавленная продукция, S — стоимость проданной продукции в ценах реа лизации, М — покупка или расход материалов, энергии, топлива, U — чужие услуги, Kt — погашение инвестиционных кредитов вместе с процентами, 0 — оборотный на лог (—) Прибавленная продукция характеризуется тем, что инициирующая единица дает обществу и тем самым отражает основные эффекты экономичности. Задания касаются преферированных поставок, минимальных сумм экспорта, ли митов материалов (которые разделяются центром), инвестиций, имеющих для народ ного хозяйства решающее значение. Новая система внедряется в хозяйственные единицы, работники которые соста вляют 18% всех занятых в промышленности и которые дают 21% всей промышленной продукции. Полученные этими единицами результаты свидетельствуют о том, что эта система выдержала жизненный экзамен. Конечно, еще имеются пробелы, недостат ки и трудности, связанные с внедрением новых принципов, которые вытекают из то го факта, что инициирующие единицы работают в окружении единиц, работающих по- старому. Но как сказал Первый секретарь ЦК ПОРП Э. Терек „результаты в основном являются успешными и приводят к выводу, что начатую работу следует продолжать". S U M M A R Y
The introduction of complex econom ical-financial principles called system principles has begun in selected econom ical units since 1st January 1973. These changes have not been introduced sim ultaneously but gradually in the units which have agreed to them. These units have been called ’’in itiative”.
In the first place these changes have been introduced into a dozen or so, so- called, large economical organizations, among which the follow ing can be dis tinguished: the amalgamation of industry, the amalgamation of establishm ents, plants and m ulti-departm ent establishm ents.
The in itiative units are treated as certain complexes. While dealing with their m anagement, only the ties existing between these units and the headquarters are concerned. A ll these units are directly subordinated to the ministry.
The m anagement of initiative units is realized by: econom ical-financial pa ram eters, so-called, formulas and tasks. The econom ical-financial parameters concern am ong others: the norms shaping the w ages fund; the norms of taxing production factors, credit interests, amortization rates, the deduction for establish m ent funds, allocations and surcharges and percentage rates of turnover tax.
The form ulas are connected with the method of calculating discretionary w a ges founds and so-called, supplement production. This is shown in the following formulas:
P i- P o Fd == F0(l+R Цг
* О
where: F d — the discretionary wages fund in the computational year, F0 — the w age fund in the preceding year (base), Pi — the supplement production in the
