PAMIĘĆ A TOŻSAMOŚĆ.
PAMIĘĆ A TOŻSAMOŚĆ.
RZYMSKOKATOLICKIE, GRECKOKATOLICKIE
I PRAWOSŁAWNE WSPÓLNOTY W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE.
ELIZA
LITAK
© 2014 Copyright by Eliza Litak & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapi- sywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Zbigniew Bokszański prof. dr hab. Mariola Flis
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Redaktor prowadzący: Roman Małecki Redakcja wydawnicza: Kasper Świerzowski Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz Projekt okładki: Agnieszka Nabielec
ISBN 978-83-7688-180-5
KRAKÓW 2014
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
Mojemu Tacie
7
Spis treści
Wstęp . . . 11
Dotychczasowe sposoby badania pamięci i tożsamości zbiorowej . . . 12
Sposób przeprowadzenia badań . . . 18
Rozdział I. Tożsamość zbiorowa: konstruowanie, funkcje, struktura . . . 23
1. Sposoby rozumienia pojęcia . . . 26
a) Esensjonalizm versus konstruktywizm . . . 26
b) Inne ujęcia problematyki . . . 30
2. Procesy konstruowania tożsamości zbiorowej oraz jej uwarunkowania . . . 35
a) Od różnic kulturowych do tożsamości zbiorowej . . . 35
b) Społeczne uwarunkowania konstrukcji tożsamości zbiorowej . . . 40
c) Konstruktorzy tożsamości zbiorowej . . . 48
3. Funkcje: porządkowanie, upodmiotowienie, integracja i legitymizacja . . . 51
4. Struktura i elementy składowe . . . 56
a) Główne ramy strukturalne: granice, atrybuty, konceptualny model świata . . . 57
b) Pozostałe elementy: definicje, pamięć, wartości i normy, cechy kulturowe, baza materialna oraz działania. . . . 60
Rozdział II. Pamięć zbiorowa jako element tożsamości . . . 67
1. Dzieje pojęcia . . . 70
2. Pamięć zbiorowa a historia . . . 72
3. Elementy pamięci zbiorowej: struktura, zawartość, baza materialna, działania, strefa niepamięci . . . 76
4. Pamięć a tożsamość zbiorowa . . . 79
a) Pamięć zbiorowa w konstruowaniu autopercepcji . . . 79
b) Pamięć zbiorowa w konstruowaniu percepcji innych . . . 83
Rozdział III. Relacje etniczno-wyznaniowe na południowo-wschodnim pograniczu Polski . . . 87
1. Krótki rys historyczny . . . 90
2. Wspólnoty: rzymskokatolicka, greckokatolicka i prawosławna oraz ich miejsce w lokalnej społeczności . . . 99
a) Wspólnota większościowa – rzymscy katolicy . . . 99
b) Wspólnoty mniejszościowe: prawosławni i grekokatolicy . . . 102
8
Rozdział IV. Kluczowe wydarzenia w pamięci badanych wspólnot . . . 107
1. Akcja „Wisła” . . . 107
a) Wspólne punkty pamięci greckokatolickiej i prawosławnej . . . 108
b) Tragedia Kościoła czy tragedia wiernych? . . . 110
c) Postacie sprawców akcji „Wisła” . . . 113
2. Unia brzeska . . . 121
a) Wrogowie prawosławia i jego obrońcy . . . 124
b) Metody wprowadzania unii, ich skuteczność i rezultaty . . . 126
3. II wojna światowa . . . 130
a) Postacie agresorów . . . 131
b) Wojna jako sprawdzian moralny . . . 134
c) Niezbędność religii . . . 137
4. Wydarzenia obecne w pamięci wszystkich trzech wspólnot . . . 141
a) Walki na polsko-ukraińskim pograniczu pod koniec II wojny światowej i po jej zakończeniu . . . 141
b) Okres komunistyczny . . . 150
Rozdział V. Główne ramy strukturalne pamięci badanych wspólnot religijnych . . . . 165
1. Pamięć początków . . . 165
a) Początki wspólnoty „regionalnej” . . . 166
b) Początki wspólnoty „uniwersalnej” . . . 170
c) Początki „kosmiczne” . . . 173
2. Wymiar dogmatyczny . . . 175
a) Ogólna charakterystyka . . . 176
b) Indywidualizujące versus „kolektywistyczne” podejście . . . 178
c) Działania upamiętniające . . . 184
d) Wymiar dogmatyczny pamięci zbiorowej jako komentarz do przeszłości i współczesności własnej grupy . . . 191
3. Wymiar eklezjalny . . . 197
a) Święci wspólnoty rzymskokatolickiej . . . 198
b) Święci wspólnoty greckokatolickiej . . . 201
c) Święci wspólnoty prawosławnej . . . 203
d) Święci kontrowersyjni: Andrzej Bobola i Jozafat Kuncewicz . . . 204
4. Wymiar historyczny . . . 208
3. Generalizacje . . . 211
a) Generalizacje wspólnot wschodniego chrześcijaństwa: nasze dzieje to walka o przetrwanie . . . 212
b) Generalizacje wspólnoty rzymskokatolickiej: nasze dzieje to historia zarówno tolerancji, jak i walki w obronie chrześcijaństwa . . . 214
Rozdział VI. Tożsamość zbiorowa badanych wspólnot – rekonstrukcja głównych ram strukturalnych . . . 219
1. Atrybuty: wyznanie i narodowość . . . 219
a) Wspólnota prawosławna: ukraińska czy łemkowska? . . . 220
b) Atrybuty pozornie wspólne: ukraińskość, rusińskość i wschodnie chrześcijaństwo . . . 224
2. Postrzeganie granic międzygrupowych . . . 226
a) Postacie „winne” rozszczelniania międzygrupowych granic . . . 227
b) Naruszanie granic przez szeregowych członków – bezwolne i ponadjednostkowe . . . 228
c) Konwersja do własnej wspólnoty – nie zmiana, a powrót . . . 230
3. Autopercepcja badanych wspólnot . . . 234
a) Cechy wspólne . . . 234
b) Cechy odmienne . . . 238
4. Percepcja „innych” . . . 241
a) „Inni” wspólnoty prawosławnej . . . 241
b) „Inni” wspólnoty greckokatolickiej . . . 242
c) „Inni” wspólnoty rzymskokatolickiej . . . 244
Zakończenie. „Wszyscy jesteśmy... mniejszościami”? O relatywizmie mniejszościowego statusu . . . 247
Bibliografia . . . 255
Indeks osobowy . . . 273
Summary: Collective Memory and Identity in Case of Religious Communities: Roman Catholic, Greek Catholic and Orthodox in South-East Poland . . . 279
11
Wstęp
Przeszłość – nawet współcześnie – wydaje się wszechobecna, jednak właśnie dlate- go interesujący się nią badacz społeczny nie jest w stanie uchwycić jej „w całości”.
Zresztą, czy faktycznie przeszłość „sama w sobie” jest dla socjologa fascynująca, czy też pociągające jest raczej to, jak ją postrzegają różni aktorzy życia społeczne- go? Osobistym impulsem dla zajęcia się tematyką pamięci zbiorowej było odkry- cie, iż w przypadku przeszłości frapuje mnie zwłaszcza jej obraz, konstruowany przez różne grupy społeczne: to, co z niej skrzętnie zachowują, co pomijają, jakie znaczenia nadają jej poszczególnym elementom. Jednak z czasem przyszła kolejna refleksja: najważniejsze w konstruowanej przez grupy pamięci jest to, jak wiąże się ona z ich obrazem siebie, obrazem innych i podstawowymi przekonaniami na temat świata społecznego – innymi słowy, z ich tożsamością zbiorową. Głównym celem, jaki przed sobą postawiłam, jest zatem rekonstrukcja tożsamości zbiorowej kilku wybranych grup, dokonana poprzez analizę ich zbiorowej pamięci.
W kontekście relacji między pamięcią a tożsamością szczególnym przypad- kiem wydają się wspólnoty religijne: jak wskazuje choćby Danièle Hervieu-Léger (1999), w samej istocie religii leży przypominanie, podtrzymywanie ciągłości łączą- cej teraźniejszość z uświęconą przeszłością. Lecz grupy religijne są wszak aktora- mi życia społecznego, zaś ich przeszłość obejmuje nie tylko momenty „święte”, ale i dzieje ich rozwoju, relacji z innymi grupami, dopasowywania się do świa- ta zewnętrznego itp. Także ich tożsamość nie może być konstruowana wyłącznie w odniesieniu do sfery sacrum – musi też uwzględniać sferę profanum, w której przecież funkcjonują. Stąd kwestia pamięci i tożsamości zbiorowej tych podmio- tów jest tak fascynująca i złożona. Zaś by uchwycić owo napięcie między tym, co w grupach religijnych uznawane jest za święte, wieczne i niezmienne, a tym, co wiąże się z ich funkcjonowaniem w „świecie”, zdecydowałam się badać ich pamięć i tożsamość w określonym kontekście społecznym. Stąd również wybór termino- logii: grupami badanymi nie są tu Kościoły jako takie, lecz wspólnoty religijne, umiejscowione w konkretnym „tu i teraz” życia społecznego. Bowiem właśnie poję- cie „wspólnoty religijnej”, moim zdaniem, najlepiej oddaje ową pośrednią strukturę między Kościołem a grupą wyznawców, funkcjonującą w środowisku lokalnym, obejmującą nie tylko funkcjonariuszy religijnych, ale i wiernych świeckich.
12
Wziąwszy pod uwagę, iż szczególnie obiecującym miejscem do analizy pamięci i tożsamości wydają się pogranicza1 (zob. Cohen 2003; Lis 2008: 31-32), zdecydo- wałam się przeprowadzić badania w południowo-wschodniej Polsce, na terenach mniej więcej pokrywających się z dawnymi diecezjami przemyskimi obrządku wschodniego i zachodniego. Od wieków było to pogranicze kultur, wręcz cywiliza- cji (por. Pawluczuk 1994: 261), co decydowało o konieczności konstruowania przez grupy wyrazistej tożsamości, a także legitymizacji swojej obecności na tym terenie i obrony swych interesów – nierzadko przez odwołanie do przeszłości. Również obecnie, po upadku komunizmu, kwestie tożsamości i pamięci ponownie stają tu na pierwszym miejscu. Badaniem objęto wspólnoty religijne najdłużej obecne w tym regionie, uwikłane między sobą w skomplikowane zależności, reprezentujące trzy Kościoły: Kościół rzymskokatolicki, Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukra- ińskiego (czyli greckokatolicki) oraz Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny.
Dotychczasowe sposoby badania pamięci i tożsamości zbiorowej
Jak dotąd, nie spotkałam się z badaniami empirycznymi, w których analiza pamięci zbiorowej byłaby tak jednoznacznie potraktowana jako sposób badania zbiorowej tożsamości. Niewiele jest również takich, w których obie kategorie byłyby wyraź- nie rozdzielone i zoperacjonalizowane lub w których podjęto by próbę dokładnego określenia relacji między nimi. Niemniej, pojawiały się badania, w których na pod- stawie analizy kolektywnej pamięci lub jej elementów wyciągano pewne wnioski na temat tożsamości danej grupy.
Mimo wszystko, oba główne pojęcia tej rozprawy były, jak dotąd, przeważnie ba- dane osobno. W przypadku tożsamości zbiorowej, z powodu braku zgodności co do jej definiowania a także trudności z operacjonalizacją tego pojęcia, również badania empiryczne nastręczały naukowcom wiele problemów związanych z opracowaniem aparatury badawczej. W pracach Antoniny Kłoskowskiej można znaleźć wskazówki co do dwóch podstawowych sposobów „przełożenia” pojęcia tożsamości zbiorowej na badania empiryczne: poprzez analizę wytworów kulturowych danej wspólnoty oraz poprzez – preferowane przez tę autorkę – indywidualizacyjne podejście do tożsamości zbiorowej (u Kłoskowskiej: narodowej). Podejście to polega na badaniu tożsamości
„u korzeni”, poprzez analizę jednostkowych identyfikacji oraz tzw. walencji – przy- swojenia kultury zbiorowości, której członkiem jest jednostka. Zatem, Kłoskowska (1992, 2005) skoncentrowała się na analizie materiałów autobiograficznych.
Również Bokszański, rozważając możliwości socjologicznego badania toż- samości kolektywnej, wskazuje indywidualizujące podejście jako dające szansę na wykorzystanie metod współczesnej socjologii empirycznej, metod ilościo-
1 Świadczy o tym również bogata literatura przedmiotu, w której kwestie będące przedmiotem zain- teresowania w niniejszej rozprawie rozważane są właśnie na przykładzie terenów pogranicznych, w tym zwłaszcza wschodniego pogranicza Polski (m.in. Babiński 1997; Buzalka 2007; Hann i Stępień 2006; Kur- czewska i Bojar 2005; Sadowski 1995a, 1995c; Sadowski i Czerniawska 1999; Wojakowski 2007).
13 wych oraz, w konsekwencji, na dokonywanie porównań między zbiorowościami (w przypadku jego głównych zainteresowań badawczych: między narodami). By to osiągnąć, konieczna jest operacjonalizacja tożsamości zbiorowej (u Bokszańskiego – narodowej) jako układu obejmującego: komponenty natury poznawczej (wiedza o „nas” i o „innych” oraz o różnicach między „nami” i „nimi”), postawy wobec własnej zbiorowości (ocena jej dokonań i satysfakcja z przynależności do niej) oraz komponenty natury emocjonalnej (siła i intensywność, charakter więzi ze zbiorowością) (Bokszański 2006: 133-135, 168-169). Założenia takie przyjęte były m.in. w ramach projektu National Identity Study, będącego częścią International Social Survey Programme. Były to badania ilościowe, kwestionariuszowe, które przeprowadzono w dwudziestu trzech krajach na próbie ponad dwudziestu ośmiu tysięcy respondentów (Bokszański 2006: 137). Przyjęcie takiej operacjonalizacji tożsamości kolektywnej, jak ta wskazana przed chwilą, pozwala na wykorzystanie również danych uzyskanych w ramach innych wielkoskalowych badań kwestiona- riuszowych typu World Values Survey, co zresztą również czyni Bokszański (2006).
Nie zaskakuje zatem, że „indywidualizujące podejście” do badania tożsamości zbiorowych jest – jak się wydaje – dominujące w naukach społecznych. Głównymi sposobami badania tej kategorii lub jej poszczególnych elementów są więc metody opierające się na wywiadach swobodnych, pogłębionych, biograficznych lub nar- racyjnych (m.in. Babiński 1997; Hann 2001; Kurczewska i Bojar 2005; Nadazdin i Witkowska 2001; Sobecki 2007) albo metody wykorzystujące techniki kwestio- nariuszowe, zwłaszcza jeśli badaczom zależy na ilościowym aspekcie analiz (m.in.
Gorbaniuk i Gorbaniuk 2006). Zdarza się również łączenie technik jakościowych i ilościowych, np. uzupełnianie wywiadów pogłębionych ankietami (m.in. Łukow- ski 2002). Tak jak Kłoskowska, część badaczy korzysta z materiałów autobiogra- ficznych – szczególnym przypadkiem jest tu analiza utworów artystycznych (np.
powieści) pod kątem stosunku ich autorów do własnej tożsamości lub jej determi- nantów (np. Czapliński 2000).
Jak się wydaje, owa koncentracja badań nad tożsamością zbiorową na de facto jej percepcji oraz stopniu jej zinternalizowania przez członków grupy wynikać może również z niewystarczającego rozróżnienia tożsamości kolektywnej (będącej właś- ciwością podmiotu zbiorowego) oraz społecznej (przyjmowanej lub narzucanej jednostkom w celu umiejscowienia ich w przestrzeni społecznej)2. Jednakże, część badaczy próbuje wyjść poza jednostkowe przejawy w swoich analizach tożsamości kolektywnej, niekiedy sięgając do stosunkowo niekonwencjonalnych w przypadku tej tematyki metod badawczych. Próbę taką podjęła m.in. Jennie Munday, proponu- jąc wykorzystanie grup focusowych do badania nie tylko samej treści tożsamości zbiorowych, ale też „[...] procesów interakcji, negocjacji i afirmacji, poprzez które ta tożsamość jest produkowana i podtrzymywana w grupie” (Munday 2006: 90).
Ale można tu wskazać także „tradycyjne”, ugruntowane w socjologii czy antropo- logii metody etnograficzne, używane w badaniach nad tożsamością zbiorową lub jej poszczególnymi komponentami nie tylko w klasycznych już analizach choćby
2 Różne typy tożsamości omówione zostały w rozdziale pierwszym.
14
Fredrika Bartha i jego współpracowników (Barth 1969), ale również współcześnie (m.in. Gongware 2003; Wróblewski 2007).
Można także znaleźć przykłady badań należących do drugiego nurtu analiz toż- samości zbiorowych, traktujących badanie wytworów kulturowych danej grupy jako sposób dotarcia do jej tożsamości, choć podejście to jest – jak się wydaje – mniej popularne, przynajmniej w polskich naukach społecznych. Badania są w tym przypadku przede wszystkim jakościowe i wykorzystują szeroki wachlarz metod.
Przykładowo, Joseph Zygmunt (1970) badał przemiany adaptacyjne tożsamości zbiorowej Świadków Jehowy za pomocą analizy dokumentów i innych publikacji wydanych przez nich na przestrzeni około stu lat, uzupełnionej obserwacją uczestni- czącą oraz wywiadami. Joseph C. Hermanowicz i Harriet P. Morgan (1999), badając wpływ różnego typu rytuałów na konstrukcję i podtrzymywanie zbiorowej tożsa- mości, przeprowadzili studium przypadku obchodów stulecia Uniwersytetu w Chi- cago, wykorzystując m.in. obserwację, analizę materiałów drukowanych i mówio- nych czy wywiady z organizatorami rocznicy. Karen A. Cerulo (1989, 1993, 1995) badała symbole stu osiemdziesięciu narodów, zwłaszcza flagi i hymny, opierając się na analizie dokumentów historycznych i innych źródeł zastanych, analizie syn- taktycznej struktury obrazów i utworów, wywiadach itd. Celem badania było m.in.
odkrycie sposobów komunikowania zbiorowej tożsamości, a także relacji między symbolami mającymi wyrażać ową tożsamość oraz warunkami, w których doszło do ich krystalizacji. Z kolei Christie Davies (1982) analizowała dowcipy dotyczące grup etnicznych w celu odtworzenia obrazów własnej oraz obcych zbiorowości, sposobów konstruowania granic grupowych oraz stopnia, w jakim odzwierciedlają napięcia związane z konfliktowymi systemami wartości i norm.
Oba główne podejścia do badania tożsamości zbiorowych – indywidualizujące oraz analizujące wytwory kulturowe – mają również przełożenie na badania pa- mięci zbiorowych. Piotr Kwiatkowski (2008: 40-48) trafnie wskazał cztery głów- ne obszary empirycznej eksploracji tej tematyki, spośród których dwa mogą być zaliczone do ujęć „indywidualizacyjnych”, zaś dwa – do „kolektywizujących”, funkcjonujących w dyskursie publicznym. Innymi słowy, badacze zajmują się albo pamięcią „potoczną”, faktycznie funkcjonującą wśród członków danej zbiorowości, albo „propagowaną”, wytwarzaną instytucjonalnie lub przez określone podmioty kolektywne w obrębie grupy, choć ta druga kategoria, utożsamiająca „kolektywne”
z „propagowanym” jest znacznym uproszczeniem. W przypadku obu ujęć, można wyróżnić analizy dotyczące wybranych aspektów przeszłości (postaci, wydarzeń, zjawisk) oraz te odnoszące się do całościowych obrazów przeszłości. Oczywiście, wybór podejścia determinuje przyjęcie określonych metod i technik badawczych.
Jeśli chodzi o podejście indywidualizujące, zajmujące się zbiorową pamięcią
„potoczną”, to jest ono – jak się wydaje – dominujące w polskich naukach społecz- nych. Owo badanie rozpowszechnionej w społeczeństwie wiedzy oraz przekonań odnośnie do przeszłości lub jej wybranych aspektów opiera się przede wszystkim na wykorzystaniu wywiadów o różnym stopniu standaryzacji (m.in. Tarkowska 1992;
Biskupska 2011) lub analizie dokumentów osobistych. Niekiedy obiektem zainte- resowania jest też pamięć członków określonych grup społecznych. Przykładowo,
15 Joanna Kurczewska (2002) analizowała świadomość przedstawicieli elit politycz- nych, w tym ich postrzeganie przeszłości – jej badanie oparte było na metodach jakościowych, przede wszystkim na wywiadach otwartych z partyjnymi liderami, uzupełnionych m.in. analizą prasy i materiałów propagandowych. Z kolei Elżbieta Tarkowska (2005) w obrębie badań nad osobami pozostającymi w sytuacji ubóstwa podjęła również tematykę stosunku do przeszłości i pamięci społecznej bezrobot- nych i ubogich, wykorzystując wywiady retrospektywne oraz analizę pamiętników.
Szczególnie interesujące z punktu widzenia niniejszej publikacji są badania poświę- cone pamięci poszczególnych mniejszości, zwłaszcza mniejszości narodowych i et- nicznych, jak choćby te przeprowadzone za pomocą wywiadów pogłębionych wśród tzw. Danzigerów (czyli identyfikujących się z niemiecką mniejszością osób urodzo- nych w Wolnym Mieście Gdańsku) przez Magdalenę Lemańczyk (2009: 11), która – co istotne – stwierdziła, iż to właśnie „wspólnota przeszłości postrzeganej wyraźnie jako odmienna od innych grup w Gdańsku” stanowi podstawę dla ich tożsamości.
Znaczący dorobek w tej mierze posiada Kaja Kaźmierska (2008, 2009), zajmują- ca się wprawdzie głównie pamięcią jednostkową (a dokładniej tą jej formą, którą określa jako biograficzną), lecz umieszcza ją w szerszej perspektywie, wyznaczanej właśnie przez pamięć zbiorową – ukazuje bowiem, jak biograficzne doświadczenia są wpisywane w określony zbiorowo sposób ich przeżywania i interpretowania.
Jak podkreślają m.in. Kwiatkowski oraz Barbara Szacka, specyficzne dla Polski są badania sondażowe nad pamięcią zbiorową. Co prawda, istnieją pochodzące z zagranicy przykłady wykorzystania tej metody w dociekaniach dotyczących po- dejmowanej tu tematyki (m.in. Schuman i Scott 1988; Scott i Zac 1993), jednak nigdzie nie przybrały formy tak kompleksowej i umożliwiającej porównywanie danych z różnych okresów czasu, jak w Polsce. Zapoczątkowane zostały w 1965 r.
z inicjatywy Niny Assorodobaj i były kilkukrotnie (z pewnymi modyfikacjami) powtarzane, na różnych próbach i przez różne (choć współpracujące ze sobą) pod- mioty. W latach 1965, 1977 i 1988 zrealizowane zostały przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego na niereprezentatywnych próbach osób posiadają- cych wyższe wykształcenie lub studentów. W 1987 r. CBOS wykonał projekt Historia i teraźniejszość, w którym sondażem objęto tysiąc trzysta siedemdzie- siąt cztery osoby z próby ogólnopolskiej; badanie zostało uzupełnione wywiadami z czterystu pięćdziesięcioma pięcioma osobami posiadającymi wykształcenie wyż- sze lub średnie. Natomiast w 2003 r. ISP PAN za pośrednictwem PENTOR zreali- zował badania Współczesne społeczeństwo polskie wobec przeszłości, przeprowa- dzone na ogólnopolskiej próbie ośmiuset osób, uzupełnione dwustoma wywiadami z osobami o wykształceniu wyższym oraz jedenastoma dyskusjami grupowymi.
Zaś w 2004 r., na zlecenie Telewizji Polskiej, TNS OBOP przeprowadził wywia- dy kwestionariuszowe z tysiąc trzema osobami w ramach sondażu Świadomość historyczna Polaków (m.in. Kwiatkowski 2005, 2008; Szacka i Sawisz 1990; Sza- cka 2006). Zaletą tego typu badań nad pamięcią jest m.in. możliwość odtworzenia stosunkowo syntetycznego obrazu przeszłości oraz określonych klisz na poziomie świadomości jednostkowej wraz z określeniem stopnia ich popularności w społe- czeństwie, a także zbadania masowych zjawisk w zakresie zbiorowej pamięci oraz
16
śledzenia ich zmian. Z drugiej strony, nie jest możliwe odkrycie za ich pomocą całego bogactwa zbiorowej pamięci ani określenie stopnia internalizacji przez jed- nostki deklarowanych przekonań co do przeszłości (zob. Kwiatkowski 2008: 42;
Szacka 2006: 10).
Jednak również drugie podejście do tematyki pamięci zbiorowej, polegające na badaniu odnoszących się do przeszłości wytworów kulturowych danej grupy, a tak- że publicznego dyskursu poświęconego minionym postaciom, wydarzeniom czy całościowym obrazom dziejów, jest obecne w naukach społecznych. Jak wskazuje Kwiatkowski (2008: 41), tego typu badania najczęściej koncentrują się na treści aktu komunikacyjnego – wypowiedzi dotyczącej przeszłości, co pozwala na wysnuwanie wniosków „[...] na temat treści, struktury i ewolucji badanych poglądów, a także – pośrednio – formułować wnioski co do postaw i intencji nadawcy”; stwarzając na- tomiast ograniczone możliwości co do konkluzji dotyczących odbiorcy komunikatu.
Badania przyjmujące tego typu podejście są szczególnie popularne w naukach społecznych na Zachodzie. Przykładowo, szereg empirycznych analiz przeprowa- dził Barry Schwartz (1991a), który badał m.in. przemiany postrzegania Abrahama Lincolna po jego zabójstwie oraz proces przekształcania go w symbol narodowy na podstawie analizy amerykańskiej prasy z drugiej połowy XIX w. oraz panegi- ryków poświęconych w tej postaci. Prześledził również przemiany obrazu Georga Washingtona oraz jego stopniową demokratyzację za pomocą analizy prasy, pub- likacji, informacji dotyczących percepcji dzieł sztuki przedstawiających pierwsze- go prezydenta Stanów Zjednoczonych, wydanych w latach 1865–1920 (Schwartz 1991b); zaś wraz z Lori Holyfield dokonał analizy rytuału pogrzebowego Richar- da Nixona oraz sposobu jego transmitowania przez media, a także panegiryków poświęconych zmarłemu (Schwartz i Holyfield 1998). Z kolei Barbie Zeliezer (1992) badała rolę kultury popularnej w kształtowaniu pamięci dotyczącej zabójstwa Johna F. Kennedy’ego na podstawie analizy filmów, sztuk teatralnych, programów rozrywkowych oraz prasy. Natomiast Jeffrey Olick i Daniel Levy (1997) badali przeszkody stawiane przez pamięć zbiorową politycznym dążeniom, analizując pamięć Holokaustu w Republice Federalnej Niemiec wyrażaną w wypowiedziach i oświadczeniach urzędników i instytucji państwowych na przestrzeni czterdziestu lat po II wojnie światowej.
Ale także w polskiej socjologii pojawiają się prace poświęcone „publicznym przejawom” zbiorowej pamięci. Można tu wymienić choćby analizę współczesnego dyskursu dotyczącego wypędzeń Niemców po II wojnie światowej, dokonaną przez Pawła Ciołkiewicza (2005) na podstawie analizy prasy. Także autorzy zajmujący się głównie badaniem pamięci w ujęciu indywidualizacyjnym niekiedy podejmują się tego typu analizy. Przykładowo, Szacka (2006) w latach 1981–1983 badała relacje między przestrzennym a temporalnym wymiarem obrazu Polski na podstawie analizy podręczników szkolnych dla klas I–V, uzupełnionej ankietą przeprowadzoną wśród dzieci z klas VI. Andrzej Szpociński (1989), badając propagowany obraz przeszło- ści Polski analizował słuchowiska radiowe dla młodzieży z lat 1951–1984; prze- prowadzał także badanie treści prezentowanych w regionalnych radiostacjach, jak również w dziennikach telewizyjnych – nie tylko by odtworzyć obraz przeszłości
17 w nich przedstawiany, ale także by zbadać zależności między kanałem przekazu a treścią i formą pamięci zbiorowej (Szpociński 2006). Z kolei Kwiatkowski (2008) podjął się m.in. badania współczesnych rekonstrukcji historycznych na podstawie m.in. analizy publikacji i stron internetowych im poświęconych, uzupełnianych da- nymi „indywidualizacyjnymi”, pochodzącymi np. z sondaży.
Jednak z punktu widzenia niniejszej publikacji interesujące jest zwłaszcza inne badanie zrealizowane przez Kwiatkowskiego, dotyczące tworzenia obrazu przeszłości regionalnej na Mazowszu Płockim, podejmujące próbę stworzenia typologii tradycji regionalnej. W jego ramach dokonana została analiza artyku- łów pochodzących z czasopism, broszur i książek wydawanych przez regionalne stowarzyszenia w latach 1918–1989. Jak zaznacza Kwiatkowski, rekonstruowany w ten sposób model przeszłości regionu jest uproszczony, co wynika ze skupienia się na zasadniczych rysach obrazu i pominięcia licznych kwestii szczegółowych, a także z przedstawiania wizji przeszłości jako zwartych i zorganizowanych struk- tur myślenia, choć w rzeczywistości są one otwarte i dynamiczne. Zdaniem autora, jest to jednak nieuniknione: „jeśli dąży się do przedstawienia jakiejkolwiek formy czy aspektu świadomości społecznej w sposób syntetyczny, t r z e b a d o k o n y - w a ć a b s t r a k c j i i wydobywać z poglądów wyrażanych przez wiele osób to, co w s p ó l n e i c h a r a k t e r y s t y c z n e” (Kwiatkowski 2006: 83; podkr. E.L.).
Ponadto, model ten odzwierciedla świadomość tylko części zbiorowości – w przy- padku omawianych badań, niewielkiego grona inteligencji – zatem należy trak- tować uzyskany obraz przeszłości jako t r a d y c j ę p r o p a g o w a n ą p r z e z o k r e ś l o n ą g r u p ę, niekoniecznie zaś jako przekonania faktycznie podzielane w zbiorowości. Zdaniem Kwiatkowskiego (2008: 83), do uogólnienia uzyskanych wyników na pozostałych członków zbiorowości uprawniać może natomiast wie- dza wykraczająca poza analizowane źródła, mianowicie przeprowadzone wywia- dy; przekonanie o poważnym wpływie środowiska inteligenckiego na formowanie opinii mieszkańców o przeszłości regionalnej; a także fakt, że pewne wydarzenia i postacie istotne w zrekonstruowanym na podstawie analizy publikacji modelu są upamiętnione też w inny sposób (tablice, pomniki, obchody rocznicowe, systema- tyczna popularyzacja w szkołach).
W niniejszej publikacji postanowiono nie przyjmować „indywidualizującego”
podejścia do badania tożsamości i pamięci zbiorowych, próbując je uchwycić po- przez analizę wytworów kulturowych wybranych grup, a dokładniej przez analizę treści wydanych przez nie publikacji prasowych, książkowych i internetowych.
Zdecydowano się na tę metodę z pełną świadomością jej ograniczeń, m.in. wspo- mnianego już faktu, że za jej pomocą odtwarza się głównie poglądy propagowane przez określoną „podgrupę” oraz niemożności wnioskowania na temat faktycznej internalizacji tych przekonań przez pozostałych członków zbiorowości. Niemniej, interesujący jest dla mnie właśnie ten aspekt pamięci i tożsamości zbiorowych:
ich „oficjalna” wersja, prezentowana przez określoną grupę przedstawicieli danej zbiorowości, przede wszystkim tych powiązanych z instytucjonalnym wymiarem danej wspólnoty; a także stanowiąca głos tej zbiorowości w dyskursie publicznym.
Wybór ten wynika również z chęci zbadania w pewnym sensie „zobiektywizowa-
18
nych” pamięci i tożsamości zbiorowych, nie zaś ich jednostkowych przejawów.
W przypadku przekazu w formie publikacji, za treściami wyrażonymi w danym tekście stoi nie tylko jego autor, ale również – przynajmniej do pewnego stopnia – instytucja/jednostka organizacyjna, która jest odpowiedzialna za wydanie tej publi- kacji. Między innymi z tych właśnie względów metoda analizy zawartości wydaje się trafnym sposobem badania tożsamości oraz pamięci zbiorowych w rozumieniu przyjętym w niniejszej rozprawie3.
Sposób przeprowadzenia badań
Jak już wspominano, wybranymi grupami badawczymi są katolicy rzymscy, gre- kokatolicy oraz prawosławni. Jako region badawczy wybrano Polskę południowo- -wschodnią, a to ze względu na fakt, że wszystkie wymienione wspólnoty są od wielu wieków związane z tym terenem i posiadają tu dość rozwinięte struktury.
Na tutejszym pograniczu, jak i w życiu badanych wspólnot szczególną rolę odgry- wa miasto Przemyśl – od nieomal tysiąca lat stolica tego regionu, a jednocześnie główna siedziba biskupów i arcybiskupów. Do dziś pozostaje stolicą tutejszych archi- diecezji rzymsko- i greckokatolickiej. Jeśli chodzi o wspólnotę prawosławną, to chociaż na początku XVIII w., po „wygranej” przez Kościół greckokatolicki walce o wpływy w tym regionie, zmuszona była opuścić Przemyśl, do dziś pozostaje on dla niej szczególnym, choć utraconym miejscem – stolicą, z której została wygna- na. Obecnie siedzibą jej biskupa jest Sanok, z konieczności zatem uwzględniony zostanie materiał wydawany przez ową wspólnotę w tym właśnie mieście.
Etap zbierania materiałów badawczych podzielony został na dwie części. Naj- pierw zapoznano się z jak największą ilością publikacji wydawanych przez ba- dane wspólnoty religijne na poziomie archi- lub diecezjalnym oraz parafialnym i zakonnym4. Ostatecznie, by zapewnić jak najbardziej równomierną reprezentację
3 Które przedstawione będzie w rozdziałach pierwszym i drugim.
4 Były to:
1) w przypadku katolików rzymskich:
a) czasopisma: „Niedziela Przemyska” (tygodnik archidiecezjalny), „List z Franciszkańskiej” (pe- riodyk przemyskiej parafii franciszkańskiej – 11 numerów), „Na Karmel” (periodyk przemyskiej parafii karmelitańskiej – 5 numerów);
b) materiały ze stron internetowych: kurii archidiecezjalnej (www.przemyska.pl, http://www.
duszpasterstwo.przemysl.opoka.org.pl/, http://www.przemysl.opoka.org.pl/); Wyższego Semina- rium Duchownego (http://wsd.przemyska.pl/); Muzeum Archidiecezjalnego (http://muzeum.phoenix.
linuxpl.eu/), parafialnych i zakonnych: Świętej Trójcy (ss. Benedyktynek, http://pstprzemysl.webd.
pl/), oo. Karmelitów (http://www.karmel.przemysl.pl/), oo. Franciszkanów (http://www.przemysl.
franciszkanie.pl/), oo. Reformatów (http://www.przemysl.ofm.pl), oo. Salezjanów (http://www.sdb.
przemysl.pl/), parafii katedralnej (http://www.katedra-przemysl.pl/).
2) w przypadku grekokatolików:
a) czasopisma: „Перемиські Архієпархіaльні Відомості” (archidiecezjalny rocznik), „Церковний греко-католицький вісник” (tygodnik parafii archikatedralnej w Przemyślu, 2 numery);
b) materiały ze stron internetowych: kurii archidiecezjalnej (http://www.cerkiew.net), parafii archi- katedralnej (http://soborcerkiew.net/);
19 materiałów z każdej ze wspólnot, zdecydowano się na objęcie badaniem czasopism regularnie wydawanych na poziomie archidiecezjalnym i diecezjalnym: „Nie- dzieli Przemyskiej” (tygodnik, liczba stron każdego numeru: 8), „Перемиських Архієпархіaльних Відомостей” (rocznik, liczba stron poszczególnych numerów:
od 120 do 370), oraz „Антифону. Тримісячника Перемисько-Новосанчівской Єпархії” (kwartalnik, liczba stron każdego numeru: 64). Pozostałe zebrane już materiały postanowiono wykorzystać na dalszym etapie, jako materiały dodatko- we. Jeśli chodzi o czasopisma uwzględnione w głównej analizie, zdecydowano się objąć badaniem numery wydane w latach 2004–2008, w których wychodziły wszystkie wymienione periodyki. Zgromadzono zatem:
– 60 numerów „Niedzieli Przemyskiej” (próba 12 numerów z każdego roku, łącznie 480 stron formatu A4, język: polski);
– 6 numerów „Перемиських Архієпархіaльних Відомостей” (łącznie 1400 stron formatu A5, główny język: ukraiński);
– 15 numerów „Антифону. Тримісячника Перемисько-Новосанчівской Єпархії” (nie w każdym roku ukazały się 4 numery; łącznie 1280 stron for- matu A5, główny język: ukraiński).
Po zapoznaniu się z całością materiału, w dalszych badaniach zdecydowano się uwzględnić wyłącznie te fragmenty, które zawierają odniesienie do przeszłości (do 1989 r.) i/lub jej upamiętniania5. Ich analiza była dwuetapowa: najpierw podjęto próbę zidentyfikowania i przeanalizowania głównych elementów pamięci zbioro- wej wspólnot uwzględnionych w badaniu, zaś następnie na tej podstawie dokonano rekonstrukcji podstawowych zrębów ich zbiorowej tożsamości.
Publikacja składa się z sześciu rozdziałów. R o z d z i a ł p i e r w s z y, teoretycz- ny, poświęcony jest jednemu z dwóch kluczowych pojęć tej rozprawy, mianowicie tożsamości zbiorowej. Przedstawiono w nim różne sposoby rozumienia tego terminu,
c) wybrane publikacje wydane przez kurię archidiecezjalną (Михайло Козак Пом’яни, Господи, душі слуг Твоїх, Bogdan Huk (opr.), Źródła do dziejów Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej w Polsce w latach 1944–1989).
3) w przypadku prawosławnych:
a) czasopismo: „Антифон. Тримісячник Перемисько-Новосанчівской Єпархії” (diecezjalny kwartalnik);
b) materiały ze stron internetowych: diecezjalnej (http://eparchia.prv.pl/), klasztoru męskiego w Uj- kowicach (http://www.monasterujkowice.pl/);
c) materiały wydane przez wspólnotę klasztorną z Ujkowic (Historia monasteru św. Równych Apo- stołom Cyryla i Metodego w Ujkowicach w starodawnej Prawosławnej Eparchii Przemyskiej; Wiel- ki Jubileusz Cudu Watopedzkiego 21.01.807 – 21.I.2007; Historia Watopedzkiej Ikony Pocieszenia i Dobrej Rady w Ujkowickim monasterze; Współczesny Materikon: Schymonachinia Makaria, Se- raphim Rose: Stworzenie czy ewolucja?; Seraphim Rose: Miejsce bł. Augustyna w Cerkwi Prawo- sławnej; Nadzieja Boża a „nadzieja” szatana: słowo przeciw apokatastazie).
5 Materiał ostatecznie zakwalifikowany do analizy obejmował:
– z „Niedzieli Przemyskiej”: ponad 450 stron znormalizowanego maszynopisu;
– z „Перемиських Архієпархіaльних Відомостей”: ponad 500 stron znormalizowanego maszy- nopisu;
– z „Антифону. Тримісячника Перемисько-Новосанчівской Єпархії”: ponad 700 stron znormali- zowanego maszynopisu.
20
opowiadając się po stronie perspektywy konstruktywistycznej. Następnie omó- wiono problematykę związaną właśnie z konstruowaniem zbiorowych tożsamo- ści, w tym kwestię ich społecznych uwarunkowań oraz głównych konstruktorów.
W rozdziale wskazano też główne funkcje pełnione przez tożsamość zbiorową.
Wreszcie, przedstawiono propozycję podziału tożsamości na elementy składowe, spośród których za jeden z najistotniejszych, dostarczających „budulca” do kon- struowania również pozostałych elementów, uznano pamięć zbiorową.
Teoretyczny jest również r o z d z i a ł d r u g i, który dotyczy właśnie pojęcia zbiorowej pamięci. Po krótkim przedstawieniu dziejów tej kategorii, ukazano tu relacje łączące pamięć zbiorową z bardziej „naukowym” pojęciem historii. Następ- nie przedstawiono elementy składowe pamięci kolektywnej, wyróżniając: zawar- tość, bazę materialną, działania, strukturę i tzw. strefę niepamięci. W ostatnim pod- rozdziale dokładniej omówiono związki między pamięcią a tożsamością zbiorową.
R o z d z i a ł t r z e c i zawiera charakterystykę regionu, w którym prowadzono badania oraz samych wspólnot tymi badaniami objętych. Obok krótkiego rysu hi- storycznego, znajduje się tu opis aktualnej sytuacji społecznej każdej z grup oraz relacji między nimi.
W r o z d z i a l e c z w a r t y m, rozpoczynającym tę część rozprawy, która po- święcona jest omówieniu wyników analizy, dokonano rekonstrukcji narracji doty- czącej wydarzeń zidentyfikowanych jako kluczowe w pamięci badanych wspól- not. W pierwszej kolejności przedstawiono pamięć tych wydarzeń, które są równie ważne dla obu grup mniejszościowych (grekokatolików i prawosławnych), mia- nowicie wysiedleńczej akcji „Wisła” oraz unii brzeskiej. Później scharakteryzo- wano pamięć dotyczącą wydarzenia najważniejszego z kolei dla wspólnoty więk- szościowej (rzymskokatolickiej), czyli II wojny światowej. Natomiast w kolejnych podrozdziałach zaprezentowano sposób konstruowania narracji o wydarzeniach istotnych dla wszystkich wspólnot uwzględnionych w badaniu, a zatem polsko- -ukraińskich walk z połowy lat czterdziestych XX w. oraz okresu komunistyczne- go. W rekonstrukcjach tych szczególną uwagę zwrócono na podobieństwa i różnice pamięci poszczególnych grup.
R o z d z i a ł p i ą t y jest poświęcony analizie głównych zasad organizujących pamięć zbiorową badanych wspólnot. Podzielony jest on na trzy zasadnicze części.
Pierwsza z nich dotyczy pamięci początków uznawanych przez poszczególne grupy za konstytutywne dla nich i ich wizji świata. W drugiej ukazano wielopłaszczyzno- wość pamięci wspólnot religijnych, omawiając jej poszczególne wymiary, określone jako dogmatyczny, eklezjalny i historyczny. W trzeciej części natomiast omówiono tzw. generalizacje zidentyfikowane w pamięci badanych wspólnot, czyli dokonywa- ne przez nie same próby uogólnienia i zinterpretowania własnych dziejów.
W r o z d z i a l e s z ó s t y m powracam do tematyki zbiorowych tożsamości. Tu- taj właśnie, na podstawie wcześniej prowadzonych analiz pamięci, dokonano rekon- strukcji kluczowych elementów tożsamości badanych wspólnot. Zatem, w pierw- szym rzędzie, ukazane są płaszczyzny, na podstawie których dokonują one podziału świata społecznego i wyodrębniają siebie jako odrębne podmioty. Następnie, poka- zany został ich sposób postrzegania międzygrupowych granic. W dalszej kolejno-
21 ści, omówiono główne zasady określające konstruowany przez badane grupy obraz siebie; zaś na końcu – to jak konstruują one obraz znaczących dla siebie innych.
Zdaję sobie sprawę, że pewne wątpliwości może budzić zarówno dysproporcja między empiryczną częścią poświęconą pamięci zbiorowej badanych wspólnot a tą dotyczącą już stricte ich zbiorowej tożsamości, jak również stosunkowa opisowość pierwszej z nich. Jednak decyzja o tak obszernym omówieniu w tej publikacji kwe- stii związanych z pamięcią była podjęta świadomie, i to z dwóch powodów. Po pierwsze, wynikało to po prostu z przyjętej w badaniu strategii, w której analiza pa- mięci miała prowadzić do rekonstrukcji tożsamości zbiorowej, a zatem konieczne wydawało mi się jak najbogatsze przedstawienie treści obecnych w owej pamięci, tak aby możliwie najdokładniej udokumentować wyciągane w rozprawie wnioski.
Po drugie, zależało mi na jak najbardziej wyczerpującym i wszechstronnym zapre- zentowaniu pamięci zbiorowej badanych wspólnot religijnych, które w ten sposób i pod tym kątem nie były jeszcze badane, i to pomimo, że na tych terenach właśnie pamięć jest szczególnie konfliktogennym aspektem relacji międzywyznaniowych i międzynarodowościowych.
Wyjaśnienia wymaga też kilka kolejnych kwestii. Przede wszystkim, trzeba za- znaczyć, że Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego jest de facto tylko jednym z ponad dwudziestu istniejących na świecie Kościołów greckokatolickich – należą one do powszechnego Kościoła katolickiego (czyli uznają zwierzchni- ctwo papieża i zachowują dogmaty obowiązujące w tym Kościele), lecz zachowują wschodnią tradycję i obrządek oraz posiadają własne struktury organizacyjne i pra- wo kościelne. Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego jest spośród nich największy (posiadając sześć do ośmiu milionów wyznawców na całym świe- cie) i jest jednym z dwóch występujących w Polsce – drugim jest Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego (tzw. neounicki) posiadający jednak obecnie tylko jedną parafię (w Kostomłotach na Podlasiu) i liczący około trzystu wiernych.
Podobnie, kilkukrotnie w publikacji tej pojawia się określenie „Kościół kato- licki”, używane na oznaczenie instytucji pod zwierzchnictwem papieża, obejmu- jącej zarówno Kościół rzymskokatolicki, jak i Kościół greckokatolicki. Oczywi- ście, zdaję sobie sprawę, że są Kościoły nazywane katolickimi, które nie uznają zwierzchności Stolicy Apostolskiej (jak choćby Kościoły mariawickie czy Kościół polskokatolicki) – jednak dla uniknięcia zamieszania pojęciowego oraz podkreśle- nia odrębności prawnej i strukturalnej Kościoła greckokatolickiego od Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce, w niniejszej pracy określenie „katolicki” odnoszo- ne będzie do instytucji religijnej obejmującej zarówno Kościół łaciński, jak i kato- lickie Kościoły wschodnie, uznające prymat papieża.
O ile to było możliwe (wziąwszy pod uwagę, że znaczna część spośród analizo- wanych materiałów była tłumaczona na potrzeby tej pracy z języka ukraińskiego lub łemkowskiego), w cytatach zachowywano oryginalną ortografię, interpunkcję i wiel- kość liter, nawet jeśli były one niezgodne z zasadami przyjętymi w tej publikacji.
Na koniec, chcę też wyraźnie podkreślić, że nie podejmuję się tu rozstrzygać, na ile pamięć badanych wspólnot oraz ich autopercepcja są zgodne z rzeczywistoś-
22
cią, słuszne i uzasadnione – w tej publikacji chciałam jedynie zrekonstruować choć częściowo to, w jaki sposób owe wspólnoty postrzegają przeszłość, same siebie oraz inne grupy.
***
Niezwykła jest świadomość, jak wielu osobom zawdzięczam powstanie tej pub- likacji – tutaj jestem w stanie wymienić tylko niektóre spośród nich. Przede wszystkim, nie mam słów na określenie wdzięczności, jaką odczuwam wobec prof. dr hab. Ireny Borowik, której doktorantką miałam być szczęście. Pani Pro- fesor dziękuję nie tylko za bezcenne kierownictwo naukowe, nie tylko za wielką wyrozumiałość, ale i za wieloletnią pomoc „życiową”. Bez Pani, ta książka po prostu by nie powstała.
Chciałam też wyrazić swą wdzięczność prof. dr hab. Marioli Flis oraz prof. dr. hab. Zbigniewowi Bokszańskiemu za ich wnikliwe i bardzo pomocne uwagi, a także za życzliwość przy ocenianiu wyników mojej pracy. To dla mnie zaszczyt, że właśnie Państwo byli recenzentami tej rozprawy.
Bardzo dziękuję również prof. dr. hab. Hieronimowi Kubiakowi, który był pro- motorem mojej pracy magisterskiej – właśnie u niego zdobywałam podstawy war- sztatu socjologa i to dzięki jego wsparciu i zachęcie odważyłam się na pójście choć parę kroków dalej drogą życia naukowego.
Z serca chcę też podziękować dr Agnieszce Dyczewskiej, z którą miałam szczęście współpracować przez te lata. Dziękuję za wspólne odkrywanie uroków i niedoli życia akademickiego; za niezliczone wyprawy badawcze na polsko-ukra- ińskie pogranicze i za niezawodną pomoc w każdej sytuacji.
Serdecznie dziękuję także uczestnikom seminarium doktoranckiego z socjolo- gii religii, prowadzonego przez prof. dr hab. Irenę Borowik najpierw w Instytucie Religioznawstwa, później w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ta publikacja wyłoniła się i skrystalizowała w toku dyskusji z nimi, dzięki ich zawsze konstruktywnej krytyce, ich pomysłom i radom. Oprócz Agnieszki Dy- czewskiej, chciałam tu wymienić zwłaszcza innych wieloletnich współuczestni- ków seminarium (zarówno tych już szczęśliwie wypromowanych, jak i tych jesz- cze do tego dążących): Szymona Beźnica, Renatę Furman, Jadwigę Kownacką, Katarzynę Leszczyńską, Paulinę Niechciał, Scotta Simpsona, Małgorzatę Zawiłą, Katarzynę Zielińską, Dorotę Ziętek oraz Marcina Zwierżdżyńskiego.
Przeprowadzenie badań byłoby o wiele trudniejsze lub wręcz niemożliwe, gdy- by nie grant badawczy promotorski otrzymany z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa nr 3344/B/H03/2008/35, z dnia 19 września 2008 r.).
Wreszcie, dziękuję moim najbliższym: Mamie, Tadeuszowi i Yoko. Bez Was, bez Waszej pomocy, opieki i miłości niczego nie mogłabym osiągnąć.
