Stanisław Małek
Obraz siebie w percepcji kobiet
ubiegajacych się o stwierdzenie
nieważności sakramentu małżeństwa
Studia nad Rodziną 8/1 (14), 159-166
Studia nad Rodziną UKSW 2004 R. 8 nr 1(14) Stanisław M A ŁEK
OBRAZ SIEBIE W PERCEPCJI KOBIET UBIEGAJĄCYCH SIĘ O STWIERDZENIE NIEWAŻNOŚCI SAKRAMENTU MAŁŻEŃSTWA
Uwagi wstępne
Zachow anie człowieka zależy od tego, w jaki sposób postrzega on o ta czającą go rzeczywistość, a więc otaczające go rzeczy i zjawiska, innych lu dzi, a p rzede wszystkim sam ego siebie1.
Proces budow ania obrazu siebie trw a od urodzenia aż do śmierci. Jest on możliwy dzięki tem u, że człowiek posiada zdolność spostrzegania o ta czającego go świata, porządkow ania swoich spostrzeżeń i przechowywania ich. Z psychologicznego p u n k tu w idzenia dośw iadczenie człowieka stan o wi zbiór inform acji zakodowanych w jego pam ięci2.
Skutkiem poczucia własnej odrębności je st zainteresow anie swoją osobą oraz p o trzeb a poznania sam ego siebie. U dziecka świadom ość własnej oso by pojaw ia się nieco później od świadom ości otaczającego go świata. Pierw sze sądy o sobie częściej są zapożyczone od innych osób, aniżeli własne. D opiero w okresie d o rastania m łodzież poznaje siebie, korzysta m niej lub bardziej z autoanalizy i sam oobserw acji3.
W kształto w an iu o b raz u siebie podstaw ow ą ro lę odgryw ają oddziały w ania społeczne, inform acje biologiczne o raz inform acje zw rotne. Wpływy do m u rod zin n eg o i środow iska szkolnego są źró d łem ocen i o p i nii, ja k ie fo rm u łu ją o je d n o stc e osoby znaczące. W o k resie adolescencji inform acje biologiczne są re z u lta te m p rzem ia n biologicznych o rg a n i zm u o raz stanow ią po d staw ę do tw orzenia sądów osobistych4. N a jb a r dziej dynam icznym w yrazem o b razu sam ego siebie je s t je d n a k sam o o ce na, zależna od fazy rozw oju indyw idualnego i sytuacji życiowej. S a m o o cen a je st o cen ą d o d a tn ic h i ujem nych w łaściw ości zachow ania i o so b o wości, je s t ogólną o cen ą cech fizycznych i w łasnych możliwości.
1J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1976.
2 Por. M. Kielar-Turska, Rozwój człowieka w pełnym cyklu życiowym, w: Psychologia, t. 1, red. J. Strelau, Gdańsk 2000.
3 Por. M. Łaguna, Budować obraz siebie. Badania nad obrazem siebie studentów kształco nych metodami aktywizującymi, Lublin 1996.
W zrost św iadom ości i a u to reflek sja sprzyjają form ow aniu się sam o o ce ny, k tó ra je s t o dzw ierciedleniem sto su n k u człow ieka do siebie i swego p o stę p o w a n ia5.
W yróżniam y sam o o cen ę stabilną lub zm ienną, pew ną lub niepew ną, w ysoką lub zbyt niską, itd. S am o o cen a zawyżona oznacza p rz e sa d n ą w ia rę we w łasne siły i m ożliw ości, bezkrytyczne zadow olenie z siebie, pew ność siebie i zarozum iałość. Z aw yżona sam o o cen a sprzyja p o d e jm o w a niu zadań i obow iązków często przekraczających m ożliw ości osoby, sk u t kiem czego prow adzić m oże do p o rażek , rezygnacji lub załam ań. S am o o cen a zaniżona prow adzi do b ra k u w iary w swoje m ożliw ości i zdolności, poczucia m ałej w artości o raz do ob n iżen ia aktyw ności życiowej. D o k o nując ro zró żn ien ia pom iędzy „ja - realn y m ” i „ja - idealnym ” należy p a m iętać, że „ja - re a ln e ” w yraża to wszystko, co dany człow iek przeżył lub dalej przeżyw a, co sk ład a się n a sum ę jeg o sukcesów i p o ra ż e k życiowych lub oznacza typow e stany jeg o osoby. „Ja - id e a ln e ” w yraża n a to m ia st to, co je d n o stk a p rag n ie po siad a ć w św ietle sw ojego system u w artości, norm i w yobrażeń. „Ja - id e a ln e ” dotyczy oczekiw anej osobow ości w przyszło ści, a w ięc oczekiw anych cech, jak ie człow iek p rag n ie p o siad ać i k tó re stają się m iarą jeg o sam ooceny. N ie isto tn a rozbieżność pom iędzy oceną re a ln ą i id ealn ą świadczy o pozytywnej sam oocenie, n a to m ia st isto tn a rozbieżność świadczy o negatyw nej sam o o c en ie 6. W artość w spółczynnika k o relacji przyjm uje się za m iarę tej rozbieżności. Im powyższa w artość je st wyższa, tym wyższy je st poziom sam o ak cep tacji i odw rotnie. O soby m ające u tru d n io n ą o rie n ta c ję w ocenie cudzych i w łasnych stanów , m ają tru d n o ści z w ytw orzeniem jasn eg o i p e łn eg o o b razu sam ego siebie. Tak w ięc s tru k tu ra „w łasnego j a ” je s t sum ą różn o ro d n y ch dośw iadczeń czło w ieka, w wyniku których d o k o n u je on u o g ó ln ień dotyczących w łasnego w yglądu, stanów w ew nętrznych, u m iejętn o śc i i zdolności, p o trz e b oraz pozycji społecznej. O b raz realny siebie je s t sam oopisem typowych i p o w tarzalnych d ążeń i stanów , zaś o b raz idealny je s t system em p rag n ień i życzeń co do w łasnej osoby w przyszłości7. O b raz siebie ja k o stru k tu ra psychiczna spraw ia, że je d n o stk a po m im o dokonujących się w ielu zm ian zachow uje poczucie swojej tożsam ości i niep o w tarzaln o ści o raz n ie u sta n n ie d o k o n u je pożądanych zm ian sam ego siebie. Tak w łaśnie p o strzegają o b raz siebie G. H . G ough i A. B. H eilb ru n , którzy wyszli z za łożenia, że ludzie posiadający isto tn e właściwości treściow e o b razu sie
5 Por. M. Kielar-Turska, Rozwój człowieka w pełnym cyklu życiowym, dz. cyt.
6 J. Reykowski, Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie, „Kwartal nik Pedagogiczny” 1970, nr 15, s. 45-46.
bie b ę d ą przejaw iać w zw iązku z tym o d m ien n e schem aty odczuw ania i reag o w an ia8.
Problem badawczy
Przedstaw ione badania dotyczą sam oopisu realnego i idealnego obrazu sam ego siebie u kobiet, ubiegających się o stw ierdzenie niew ażności związ ku m ałżeńskiego w Sądzie Biskupim. G ru p a osób rozwiedzionych bez w ąt pienia stanow i dosyć rzadki obiekt bad ań psychologicznych. W związku z powyższym przyjęto, że fakt rozpadu m ałżeństw a m oże rodzić w psychice tych osób zaburzenia w ich sam oocenie.
Powyższe badania m iały przynieść odpow iedź na następujące pytania: - jak a je st stru k tu ra realnego i idealnego obrazu siebie u badanych k o biet, zabiegających o stw ierdzenie nieważności związku m ałżeńskiego oraz jaki je st poziom ich sam oakceptacji?
- czy bad an e osoby różnią się w stopniu istotnym od kobiet funkcjonują cych w pozytywnych związkach m ałżeńskich, p o d względem struktury re a l nego obrazu siebie, a także po d względem poziom u sam oakceptacji?
Metoda, grupa badana i przebieg badań
D o badania obrazu siebie i sam ooceny skorzystano z Testu Przym iotni ków - A C L G ougha i H eilbruna. Jest to m eto d a do badania obrazu sam e go siebie oraz obrazu innych osób9. W ystępują w niej następujące skale: (1) liczba wybranych przym iotników, (2) obronność, (3) liczba zaznaczonych przym iotników pozytywnych, (4) liczba zaznaczonych przym iotników n e gatywnych, (5) zaufanie do siebie, (6) sam okontrola, (7) labilność, (8) przy stosow anie osobiste, (9) potrzeb a osiągnięć, 10) potrzeb a dom inacji, (11) potrzeb a wytrwałości, (12) po trzeb a porządku, (13) zdolność rozum ienia siebie i innych, (14) w spółodczuw anie, (15) potrzeb a afiliacji, (16) stosunek do płci przeciwnej, (17) po trzeb a ekshibicjonizm u, (18) potrzeb a au to n o mii, (19) potrzeb a agresji, (20) p o trzeb a zmiany, (21) po trzeb a akceptacji, (22) poczucie niższości, (23) potrzeb a subm isji oraz (24) gotowość do przyjm ow ania p o rad i pom ocy ze strony innych ludzi10.
8 W. Prężyna, Obraz siebie i partnera a wzajemna atrakcyjność, RF 1996, 44, nr 4, s. 75-133. 9 Szczegółowy opis tego testu można znaleźć w podręczniku St. Sieka, pt. Wybrane metody badania osobowości, Warszawa 1993, s. 292-358; por. A. Juros, P. Oleś, Struktura czynnikowa iskupieniowa Testu Przymiotników ACL H. G. Gougha iA. B. Heilbruna, w: Z psychometrycz- nych problemów diagnostyki psychologicznej, red. J. Brzeziński, E. Hornowska, Poznań 1992.
10 Por. M. Matkowski, Test Przymiotnikowy jako narzędzie do badania struktury potrzeb jednostki, „Przegląd Psychologiczny” 1984, nr 2.
P rzeprow adzone badania nad obrazem siebie u osób rozwiedzionych, nawiązują do tradycji psychom etrycznej z zastosow aniem narzędzi kwe stionariuszowych czy inwentarzowych, z k tó rą związany jest korelacyjny lub różnicowy m o d el opisu danych empirycznych. Z a pom ocą testu t Studenta weryfikowano istotność różnic m iędzy średnim i grup. Jeżeli zachodziła ko nieczność korzystano ze współczynnika korelacji r - Pearsona. Poziomy 0,01 i 0,05 przyjęto za krytyczne poziom y istotności statystycznej. Średnie w teście ACL, a więc wynik wysoki lub niski - wskazują na nasycenie cech związanych dan ą skalą, a także na poziom zróżnicow ania m iędzy obrazem siebie realnym a idealnym.
B adaniom psychologicznym obrazu siebie dobrow olnie pod d ało się 78 kobiet, w przedziale wiekowym 30-40 lat. Z przebadanej populacji wyklu czono wyniki osób badanych, k tó re wypełniły testy w sposób niekom pletny lub nierzetelny. N astępnie w yselekcjonowano grupę badaw czą z 40 kobiet o średniej w ieku 37,5 roku, posiadających wykształcenie średnie i wyższe oraz pochodzących ze środow iska m iejskiego. Z a główną przyczynę ro zp a du m ałżeństw a respondentki podały: zdradę m ałżeńską w spółm ałżonka (35% badanych), rozbieżność charakterów (30% ), uzależnienie m ałżonka od alkoholu (20% ) i inne (15% ). Ja k w idać pośród przyczyn rozpadu związ ku m ałżeńskiego, b a d an e wymieniły czynniki od nich niezależne.
W łączenie do bad ań grupy kontrolnej m iało na celu spraw dzenie, czy obraz siebie w oczach kobiet rozwiedzionych jest specyficzny, czy m oże r a czej posiada cechy w spólne z obrazem siebie kobiet funkcjonujących w p o zytywnych m ałżeństw ach. G ru p ę k o ntrolną w liczbie 40 kobiet w yodręb niono spośród pracow nic B anku PeK aO S.A. Również w tym przypadku wszystkie uczestniczki b ad ań pochodziły ze środow iska m iejskiego, p o sia dały wykształcenie średnie i wyższe, natom iast średnia w ieku wyniosła 33,25 roku.
B adanie grupy eksperym entalnej i kontrolnej składało się z dwóch czę ści, pierwsza dotyczyła realnego obrazu siebie, natom iast druga dotyczyła obrazu idealnego. Instrukcja do pierwszej części brzm iała następująco: „Proszę wybrać z powyższej listy tylko te przym iotniki, k tó re w Pani opinii najlepiej Panią określają. Swojego w yboru proszę dokonywać poprzez za kreślanie właściwych przym iotników ”. Instrukcja do drugiej części była n ie znacznie zm ieniona: „Proszę wybrać z powyższej listy tylko te przym iotniki, k tóre w Pani opinii najlepiej określają Panią taką, jak ą pow inna Pani być. Swojego w yboru proszę dokonywać poprzez zakreślanie właściwych przy m iotników ” . B adania w grupie eksperym entalnej przeprow adzono w la tach 1998-2002 w Sądzie M etropolitalnym w Przemyślu. N atom iast b a d a nia w grupie kontrolnej przeprow adzono w m iesiącu w rześniu roku 2003, podczas szkolenia dla pracow nic bankowych w Krakowie.
Wyniki badań
Porów nując obrazy siebie posłużono się następującym i technikam i sta tystycznymi: średnią arytm etyczną, odchyleniem standardow ym oraz p o ziom em istotności różnic n a podstaw ie korelacji r - Pearsona. Różnice sta tystycznie istotne m iędzy realnym a idealnym obrazem siebie w grupie eks perym entalnej, odnotow ano w następujących skalach: ilość przym iotników użytych w teście, sam okontroli, przystosow anie osobiste, potrzebie dom i nacji oraz potrzebie wytrwałości (poniżej tabela 1). Wyniki sugerują, że w łaśnie w tych skalach osoby b ad an e nie akceptują się oraz ich realny obraz nieznacznie odbiega od ich ideału siebie.
Tabela 1 SKALE
ACL
obraz siebie w grupie eksperymentalnej obraz realny średnia (OS) Obraz idealny średnia (OS) R vs I 1. No ilość przymiotników 47,89 52,40 2,85 użytych w teście (6,20) (7,02) p < 0,01 6. Cn samokontrola 48,20 52,51 2,03 (9,27) (8,48) p < 0,05 8. Pa przystosowanie osobiste 53,20 56,40 2,54 (5,03) (5,51) p < 0,01 10. Do potrzeba dominacji 56,26 59,71 1,97 (7,13) (7,52) p < 0,05 11. Cr potrzeba wytrwałości 57,60 61,46 2,20 (7,92) (6,72) p < 0,05
Z analizy uzyskanych wyników bad ań realnego i idealnego obrazu siebie w grupie kontrolnej należy stwierdzić, że w przeważającej większości skal uzyskane wyniki zostały zlokalizowane w przedziale przeciętnym , tj. p o m iędzy 45 a 55, oraz w żadnej ze skal nie odnotow ano różnic statystycznie istotnych. B rak zróżnicow ania statystycznie istotnego świadczy o pełnej ak ceptacji siebie przez osoby bad an e z grupy kontrolnej w zakresie cech, k tó re są przypisywane poszczególnym skalom . Należy stwierdzić, że kobiety norm alnie funkcjonujące w swoich związkach m ałżeńskich nie odbiegają od swego ideału siebie.
Jednym z zadań w niniejszych badaniach je st udzielenie odpow iedzi na pytanie, czy osoby b a d a n e z grupy eksperym entalnej różnią się w sposób istotny od osób z grupy kontrolnej w zakresie obrazu realnego sam ego
sie-bie oraz poziom u sam oakceptacji. Z m ateriału badaw czego wynika, że między realnym obrazem siebie w grupie eksperym entalnej a realnym o b razem siebie w grupie kontrolnej, odnotow ano różnice statystycznie isto t ne w następujących skalach: postaw a obronna, zaufanie do sam ego siebie, p o trzeb a osiągnięć, po trzeb a rozum ienia siebie, po trzeb a ujaw niania się, p o trzeb a zm ienności oraz potrzeb a akceptacji przez innych (tabela 2).
Tabela 2
SKALE ACL
realny obraz siebie w badanych grupach grupa eks perymentalna średnia (OS) grupa kontrolna średnia (OS) Evs K 2. Df postawa obronna 24,00 54,35 11,73 (13,62) (6,94) p < 0,01 5. Cf zaufanie do samego siebie 30,25 51,50 9,70
(11,70) (7,42) p < 0,01 9. Ac potrzeba osiągnięć 29,95 48,87 8,53
(11,91) (6,79) p < 0,01 13. In potrzeba rozumienia 42,60 60,17 10,90 siebie i innych (7,54) (6,86) p < 0,01 17. Ex potrzeba ujawniania się 27,75 56,42 11,31
(13,19) (9,10) p < 0,01 20. Ch potrzeba zmienności 29,50 47,12 10,41 (8,31) (6,74) p < 0,01 21. Su potrzeba akceptacji 39,32 49,80 6,34 przez innych (8,93) (5,42) p < 0,01 Podsumowanie
Podstawowym celem niniejszych badań było określenie struktury obrazu siebie kobiet, zabiegających o uniew ażnienie związku sakram entalnego w Sądzie Biskupim oraz poziom u ich sam oakceptacji, określenie różnic między obrazam i realnym i siebie w grupie eksperym entalnej i kontrolnej, a także różnic w poziom ach sam oakceptacji. Po przeprow adzeniu szczegó łowej analizy ilościowej i jakościowej, należy stwierdzić co następuje.
A naliza wyników w grupie eksperym entalnej wykazała, że w większości skal w realnym obrazie siebie uzyskane wyniki zostały zlokalizowane w przedziale niskim, co świadczy o zaniżonej sam oocenie badanych oraz wskazuje na b ra k akceptacji siebie w niektórych skalach. R ozbieżność isto t
ną pom iędzy obrazam i realnym a idealnym odnotow ano n a poziom ach 0,01 i 0,05. B rak akceptacji samej siebie w tej grupie badawczej przejaw ia się: w dążeniu do większej aktywności osobistej, do realizacji dobrych za m iarów i intencji oraz w chętnym pom aganiu innym. B adane osoby są go towe do nawiązywania kontaktów interpersonalnych, posiadają poczucie pew ności siebie i skuteczności działania. Chciałyby również zachowywać się ja k osoby dobrze przystosow ane, odpow iedzialne, porządne, a także nie użalające się n ad sobą. W kontaktach interpersonalnych prag n ą być b a r dziej m iłe, społecznie przystosow ane, zadow olone z siebie i z ludzi, wobec których nie ujawniałyby działania intensywnych m echanizm ów obronnych. Z analizy ideału siebie wynika, że b ad an e chciałyby być pełn e energii i sil nej woli, m ieć do siebie zaufanie oraz potrafić szybko i skutecznie realizo wać swoje pragnienia. D ostrzegają też pilną po trzeb ę sam okontroli, dążą do praw dy i sprawiedliwości, chciałyby być zdolne do akceptacji n iep o p u larnych czy niekonw encjonalnych poglądów, idei i racji działania.
N ie odnotow ano różnicy statystycznie istotnej m iędzy realnym a ideal nym obrazem siebie w kobiet funkcjonujących w pozytywnych związkach m ałżeńskich. N a uwagę zasługuje fakt, że wyniki zarów no w realnym , jak i idealnym obrazie siebie w większości zostały zlokalizowane w przedziale wyników przeciętnych. Tak m ałą rozbieżność pom iędzy obrazam i siebie w tej grupie, należy tłum aczyć pełnym akceptow aniem siebie. B adane nie dostrzegają u siebie cech, n ad którym i należałoby pracow ać lub je wyelimi nować. N ie przejaw iają więc motywacji do zmiany czegokolwiek w swoim życiu, co m oże świadczyć o b raku dobrego wglądu w siebie. Porów nanie wy ników b ad ań realnych obrazów siebie pom iędzy grupą eksperym entalną kontrolną, w siedm iu skalach wskazuje na istotne różnice także n a pozio m ach 0,01 i 0,05. U zyskane wyniki w grupie eksperym entalnej są zlokalizo w ane w przedziale przeciętnym , są je d n a k n a niższym poziom ie niż wyniki uzyskane w grupie kontrolnej. A naliza uzyskanych wyników wskazuje, że kobiety z nieudanych związków nie potrafią być zdecydowane i opanow ane w działaniu, nie p o trafią kontrolow ać siebie oraz brakuje im wytrwałości w dążeniu do swoich celów. W stosunku do grupy kontrolnej, badanym z grupy eksperym entalnej brakuje stanowczości i wytrwałości w działaniu, nie potrafią m obilizować siebie do działania. N ie są w stanie ta k ciężko i wytrwale pracow ać, dążąc do realizacji jakichś trudnych przedsięw zięć oraz niechętnie angażują się w ich realizację. N ie są skłonne do zastanaw ia nia się n ad sobą oraz nie przejaw iają większego zainteresow ania rozwiązy w aniem różnych problem ów myślowych. Posiadają skłonność do ham ow a nia swoich spontanicznych impulsów, nie ufają własnym siłom i w ątpią w swoje możliwości. B adane kobiety w grupie eksperym entalnej w stosun ku do kobiet badanych w grupie kontrolnej są m niej spostrzegawcze, mniej
wczuwają się w nowe sytuacje, nie lubią zm ian oraz nie m ają zaufania do siebie. Przesadnie wierzą w praw ość i d obrą w olę innych ludzi, są skłonne do uzależniania się od innych ludzi oraz oczekują od nich opieki i oparcia.
R easum ując należy stwierdzić, że kobiety ubiegające się o stw ierdzenie niew ażności związku m ałżeńskiego w Sądzie Biskupim charakteryzuje b ra k sam oakceptacji, a jednocześnie m otyw acja do podejm ow ania ró ż nych życiowych zm ian, czego nie m ożna pow iedzieć o kobietach funkcjo nujących w pozytywnych związkach m ałżeńskich, k tó re nie dostrzegają p o trzeby dalszej pracy nad sobą oraz weryfikow ania swojej osobowości. Bez w ątpienia b ra k akceptacji sam ego siebie w grupie eksperym entalnej, n a le ży uznać za pozytywną prognozę w kwestii stosunku do przeszłości u k o b iet rozwiedzionych, a w szczególności do n ieudanego związku, który uległ rozpadow i. Powyższe b ad an ia należałoby rozszerzyć na populację m ęską wywodzącą się zarów no ze środow iska m iejskiego, ja k i wiejskiego oraz prześledzić dynam ikę zm ian pow tarzając powyższe b ad an ia w o k re ślonych odstępach czasowych. Stw ierdzone różnice isto tn e pom iędzy o b razem realnym a idealnym w grupie eksperym entalnej, dają podstaw ę do p row adzenia planow ej pracy n ad osobow ością osób ubiegających się o zgodę, na ponow ne zawarcie sak ram en tu m ałżeństw a. E w entualna p la now a p raca z tą grupą osób ułatw i im lepszy wgląd w sam ego siebie, wycią ganie wniosków ze swojej przeszłości oraz bezproblem ow e funkcjonow a nie w w arunkach społecznych, a w szczególności składających się na in te rakcje m ałżeńskie i rodzinne.
Stanisław Małek: Self-Image in the Perception of Women Striving for the Decision Invalidating the Sacrament of Matrimony
The studies presented refer to the real and ideal self-descriptions among women striving for the decision of the Court of Bishops invalidating the marriage.
To examine the self-image and self-criticism, Gough and Heilbrun’s adjective test (ACL) has been used. 78 women, aged between 30 and 40, underwent a volun tary examination of their self-image. The women striving for the invalidation of the sacrament of matrimony in the court of Bishops are characterized by the lack of self-acceptation and by the motivation to make various vital changes, which differs them from women functioning in successful marriages, who do not seem to need further self-improvemt and a verification of their personality. The finding of the lack of self-acceptation in the experimental group should be recognized as a positi ve prognosis of the attitude to the future among divorcees, and particularly to a bro ken unsuccessful marriage.
