ZARYS WYCHOWANIA
MORALNEGO I OBYWATELSKIEGO
Z PRZEDMOWĄ
PROF. D-RA. ZYGM UNTA KU KU LSKIEGO .
W ARSZAW A
SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI POLSKIEJ
„TOW. POLSKIEJ MACIERZY SZKOLNEJ“.
1927
ZftRYS WYCHOWANIA
MORALNEGO i OBYWATELSKIEGO.
Z A RY S WYCHOWANIA
MORALNEGO I O BYW ATELSKIEGO
W ARSZAW A
SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI POLSKIEJ
„TOW. POLSKIEJ MACIERZY SZKOLNEJ“.
1927
4
DRUK. ST."NTEM1RŸ SYN i S-KA.
PL. NAPOLEONA 4..
N ie w ie le p r z e d m i o t ó w p o b u d z a m yśl l u d z k ą do w y s iłk ó w w ty m s to p n iu , co w y c h o w a n i e . K w e s tj e p e d a g o g ic z n e , o d n a w i a j ą c się w k a ż d y m p o k o le n i u , w y w i e r a j ą n a u m y s ły ja k iś n i e p r z e p a r ty w p ły w . Już s a m o o jc o s tw o ro d z i s k ł o n n o ś ć d o p e d a g o g ik i , a takiej n i e m a p r a w i e d zie d z in y , k t ó r a b y n ie r o ś c iła s o b ie p r a w a d o k o m p e t e n c j i w tym k i e r u n k u , b o w isto c ie n i e m a ni j e d n e j k w e stji w y c h o w a w c z e j , k t ó r a b y n ie b y ła
z a r a z e m k w e s t j ą e ty c z n ą , p s y c h o l o g i c z n ą , e k o n o m i c z n ą, s p o ł e c z n ą , c z y p o lity c z n ą . S tą d p ł y n i e o b fito ść i ro z m a i to ś ć s y s t e m ó w i p o g l ą d ó w p e d a g o g ic z n y c h , o ra z w i e l k a lic z b a m yślicieli, r o z p r a w i a j ą c y c h o w y c h o w a n iu . C o w ię c e j- D a w n ie j p e d a g o g i k a z j a w i a ł a się w k r y t y c z n y c h m o m e n t a c h d z ie jo w y c h , b y p r z e s t a r z a ł y s y s t e m w y c h o w a w c z y p r z y w r ó c i ć d o h a r m o n ji z d u c h e m czasu; dziś zaś, k ie d y i n d y w i d u a l n a o s o b o w o ś ć s t a ł a się z a s a d n i c z y m p i e r w ia s tk i e m k u l t u r y i n te lik tu - a ln e j i m o r a l n e j, p e d a g o g i k a o k a z a ł a się n i e o d z o
w n y m p o m o c n i k i e m w y c h o w a n i a , u s i ł u ją c c o r a z w ięc ej s p e ł n i a ć tr w a łą f u n k c ję s p o ł e c z n e g o ż y c ia p r z e z u s t a w i c z n e trz y m a n ie w y c h o w a n i a za puls, b y n ie p o p a d ł o w j a r z m o n a w y k n ie ń i nie s k o s tn ia ł o w a u t o m a t y z m i e .
W i e k X X z d a je s o b ie już n a le ż y c ie s p r a w ę z p o tęgi w y c h o w a n i a . N a u k a o w y c h o w a n i u z d o b y w a c o ra z p o w a ż n i e j s z e i s iln ie jsz e fu n d a m e n t y . O d p o w i e d n io do p o s t ę p u n a u k z d z i e d z in y n a t u r y i k u ltu ry , p e d a g o g ik a p o g ł ę b i a n i e t y l k o sw o je m e t o d y b a d a n ia , lecz t a k ż e sw o je p o d s t a w y . N o w a p e d a g o g i k a r o z t r z ą s a g r u n t o w n i e is to tę i z a d a n i a w y c h o w a w c z e , b y n a tej d r o d z e d o jść d o p e w n e g o s y ste m u .
K a ż d a istota, a, z a te m i k a ż d y w y c h o w a n i e c j e s t c z ł o n k i e m p e w n e g o ś r o d o w is k a życia i je s t p o d d a n y k s z t a ł c e n i u p r z e z c z y n n ik i n a t u r a l n e i s o c ja ln e . Ś r o d o w is k o ż y c io w e w y w i e r a w ię c w p ł y w n a w y c h o w a n k a , k tó ry też, o d p o w i e d n i o d o o k o liczn o śc i, r e a g u j e n a nie w fo rm ie o d ru c h ó w , p o p ę d ó w i d z i a ł a ń woli. T a r e a k c j a , t o d z i a ł a n i e czyli c z y n je s t n a jp ro s ts z y m b i o l o g i c z n y m a k t e m ż y c i a .
O d r u c h , p o p ę d , d z i a ł a n ie w oli i ś r o d o w i s k o ży c io w e w y c h o w a ń c a n a l e ż ą d o s ie b ie n ie p o d z ie ln ie . D z i a ł a n i e w ś r o d o w i s k u ż y c ia je s t p o d s t a w ą u t r z y m a n ia i ro z w o ju c z ło w ie k a , i m o ż e b y ć u w a ż a n e z a g ł ó w n ą z a s a d ę p e d a g o g i c z n ą , k tó re j p o d p o r z ą d k o w u j ą się in n e za sa d y .
W y c h o w a ń c a n a l e ż y u j m o w a ć p r z e d e w s z y s tk i e m b i o l o g i c z n i e , j a k o i s to tę ży jącą, k tó re j c ia ło i u m y s ł
d ą ż ą d o ro z w o ju . Z teg o p u n k t u w i d z e n i a w y c h o w a n i e m a z a z a d a n i e w y b r a ć d l a k a ż d e g o s t o p n i a ro z w o ju s t o s o w n y sy s te m p o d n i e t i k i e r o w a ć ich o d d z i a ł y w a n i e m i r e a k c ją , b y d o p r o w a d z i ć d o n a l e ż y t e g o r o z k w i t u p r z y r o d z o n e p sy c h o - fiz y c z n e u z d o ln ie n ia , t w o r z ą c e w j e d n o s t k a c h w ł a ś c iw e j ą d r o i n d y w id u a ln o ś c i.
A l e w y c h o w a n i e m a n ie ty lk o p u n k t y w y jś c ia b i o lo g ic z n e , lecz t a k ż e i s o c j a l n e . W y c h o w a n i e m usi b y ć z g o d n e z n a t u r ą i k u l t u r ą . W c h o d z ą tutaj w grę w a rto ś c i i no rm y : higjeny, e k o n o m ii, logiki, etyki, e s t e tyk i i religji.
N a t u r a l n a i s o c ja l n a s t r o n a ż y c ia w y r a b i a w je d - n o s t k a c h w ła ś c iw o ś c i d o s t o s o w a n i a s i ę d o o d d z i a ł y w a ń ś r o d o w i s k a ży c io w e g o . T e w ł a ś c iw o ś c i n a b y t e m o ż n a ja k o z n a m i o n a d o s t o s o w a n i a się p rz e c i w s t a w ić c e c h o m o d z i e d z i c z o n y m , p r z y r o d z o n y m .
W y c h o w a n i e m usi się z a t e m liczyć z c z y n n ik a m i i n d y w id u a l n e m i , n a t u r a l n e m i i so c ja ln e m i, k t ó r e t w o rz ą c o k r e ś lo n e ś ro d o w is k o życiow e, w p ł y w a j ą n a r o z wój p r z y r o d z o n y c h u z d o l n i e ń i n a b y t y c h z d a t n o ś c i jed n o stk o w y ch .«
D z ia ła n i e m ś r o d o w i s k a ż y c ia n a w y c h o w a n k a i j e go o d d z i a ł y w a n i e m n a nie, t. j. fiz y c z n y m i d u c h o w y m ro z w o je m , m o ż n a c e l o w o i p l a n o w o k i e r o w a ć ze s k u t k i e m i to k ie r o w n i c t w o z w ie m y w y c h o w a n i e m . D o k o n y w a się to k ie r o w n ic tw o g łó w n ie p r z e z p r z y z w y c z a je n ie , w te d y z o w ie m y je k a r n o ś c ią , czyli w y c h o w a n i e m w ś c iśle jsz e m s ło w a z n a c z e n iu ; jeże li z a ś
o p i e r a się g łó w n ie n a p o z n a n iu , to z w ie m y je n a u cz a n ie m .
W y c h o w a n i e n o w e w idzi w w y c h o w a n k u n ie ty le istotę, z d o l n ą d o u c z e n i a się, j a k isto tę c z y n n ą i t w ó r c z ą . A r e z u l t a t w y c h o w a n i a m i e r z y m y te r a z n ie tyle tern, co w y c h o w a n i e c u m ie, j a k tern, c o r o b i i c z e m j e s t . C z ło w ie k je s t n a le ż y c ie w y c h o w a n y , g d y m iłu je d o b r o i je s t u z d o ln io n y d o je g o w y k o n y w a n ia .
Z ta k i e m p o ję c i e m istoty w y c h o w a n i a ł ą c z ą się z a d a n i a w y c h o w a w c z e , z m i e r z a j ą c e do z a z n a j o m i e n i a p o k o l e n i a d o r a s ta j ą c e g o z tern, co dorośli z d o b y li p o d w z g lę d e m z r o z u m i e n i a życia, i do w d r o ż e n i a w y c h o - w a ń c ó w d o ż y c ia s p o ł e c z n e g o . P r z y t e m c z y n n o ś ć w y c h o w a w c ó w m a n a w ią z y w a ć się d o d rz e m i ą c e j w c z ło w ie k u s i ł y s a m o r o z w o j o w e j .
P o j ę c i e i c e l w y c h o w a n i a — to p o d s t a w o w e te r m i n y p e d a g o g ic z n e , k t ó r e u m o ż liw ia ją g ł ę b sze w n i k n ię c i e w r ó ż n o r o d n e k w e s t j e w y c h o w a w c z e . T e rn się t e ż t ł u m a c z y t a o k o lic z n o ś ć , ż e ś m y im p o św ięcili w p r z e d m o w i e d o ś ć d u ż o m iejsca, b y w p r o w a d zić c z y te l n ik a in m e d i a s res, k t ó r y c h t e m a t e m r o z p r a w a p. W o l s k i e j .
S z a n o w n a a u t o r k a u z b r o jo n a w b o g a t ą w i e d z ę p e d a g o g ic z n ą , z d o b y t ą d łu g o l e t n ie m s a m o k s z t a ł c e n i e m a p rz y te m o b d a r z o n a w w y s o k im s t o p n iu rz e c z y w is ty m z m y s ł e m w y c h o w a w c z y m , sz k ic u je w t re ś c iw y m i z w ię z ły m z a ry s ie z a s a d n i c z e p o d s t a w y p r o g r a m u w y c h o
w a w c z e g o , n a k t ó r y c h w in n o się o p r z e ć u r a b i a n i e n a r o d u p o ls k ie g o w p o k o l e n i u d o r a s ta ją c e m .
N ie k u s i się a u t o r k a b y n a j m i e j o ściśle m e t o d y c z n e w y p r a c o w a n i e p r o b l e m ó w i i c h w y c z e r p a n i e : jej c e le m — p o b u d z i ć i z a i n t e r e s o w a ć is to tn e m i k w e s tja - mi w .ychow a w cze m i z a w o d o w y c h p e d a g o g ó w , ro d z ic ó w , s t a r s z ą m ło d z ie ż , o ra z o g ó ł m y ś l ą c y c h o b y w a te li, k t ó ry m leży n a sercu, r z e t e l n a t r o s k a o p r z y s z ło ś ć n a r o d u . A u t o r k a rz u c a ra z po ra z id e e p r z e w o d n i e , p o d a j e linje w y ty c z n e , z a s a d y , z a d a n i a i z a s to s o w a n i a p r a k ty c z n e , g r u p u j e is to tn e z a g a d n i e n i a , s t a w ia p r o b l e m y s tą d w y n i k a c h a r a k t e r jej p ra cy : d y s k u s y jn y , p u b l i c y s t y c z ny, p o s tu la to ry jn y , szk ico w y , afo ry s ty c z n y . Z b i ó r ty ch c e n n y c h m yśli m a d o p i e r o d o p e ł n i ć w i e d z a fa c h o w a , a ro z w in ą ć p r a k t y k a p e d a g o g ic z n a .
T a k n a l e ż y p o j m o w a ć i o c e n i a ć p r a c ę p. W o l skiej, by w ła ś c iw ie u c h w y c ić jej to n i z n a c z e n ie .
J a k w k a l e j d o s k o p i e p r z e w i n ą się p r z e d c z y te ln i
k i e m rz e c z y a r c y w a ż n e z d z i e d z i n y p e d a g o g ik i: p r ó b a w n i k n i ę c i a w c h a r a k t e r n a r o d u p o l s k ie g o , je g o c e c h y d o d a t n i e i u j e m n e , b r a k i i w a d y , sz k o d y , w y r z ą d z o n e w i e k o w ą n ie w o lą , a d alej k s z t a ł c e n i e z m y s ł ó w i p o c z u c i a rz ecz y w isto śc i, . u p r a w a u c z u ć re lig ijn y ch , a ltru - isty c z n y c h , p a tr j o t y c z n y c h , m o r a l n y c h i e s te ty c z n y c h , k s z t a ł c e n i e z m y słu m o r a l n o ś c i i p o c z u c ia o d p o w i e d z ia l n ości p r z e d B ogiem , s o b ą s a m y m , ro d z in ą , s p o ł e c z e ń s t w e m i p a ń s t w e m .
O ś p r o g r a m u p e d a g o g ic z n e g o , o k o ło k tó re j w i n n a się o b r a c a ć c a ł a p e d a g o g i k a , s ta n o w i w m yśl A u t o r k i : w y c h o w a n i e m o r a l n e i s p o ł e c z n o - o b y w a te ls k i e ; i n n e m i sło w y m ó w i ą c : k s z t a ł c e n i e w o l i i c h a r a k t e r u w ścis łem z n a c z e n iu . N a k s z t a ł c e n i e b o w i e m c h a r a k t e ru s k ł a d a się w y c h o w a n i e religijne, o b y w a te ls k ie , w y c h o w a n i e d o p o s ł u s z e ń s t w a , p a n o w a n i a n a d s o b ą s a m y m , s a m o d z ie ln o ś c i, r z ą d z e n i a s a m y m s o b ą , ż y c z liw o ści, p r a w d o m ó w n o ś c i i p ra cy .
B o g a c tw o t r a f n y c h m yśli z d z i e d z in y a k t u a l n y c h p r o b l e m ó w p e d a g o g i k i n a r o d o w e j j e s t n a j l e p s z e m z a l e c e n ie m w ie lc e p o ż y te c z n e j k siążk i, k t ó r a w in n a s ta ć s ię
Vade mecum n a j s z e rs z e g o o g ó łu O d r o d z o n e j P o lsk i w o k re s ie u t r w a l a n i a b u d o w y p rz y szło ści.
W L u b l i n i e , d n . 6 k w i e t n i a 1927 r.
Dr. Zygmunt Kukulski
P r o f e s o r U n i w e r s y t e t u L u b e l s k i e g o .
W y c h o w a n i e — czyli u r a b i a n i e p r z y r o d z o n y c h w ł a ściw ości, u z d o ln i e ń , p o p ę d ó w , sił tw ó rc z y c h , ca łe j n a tu ry d u c h o w e j i fizycznej m ł o d e g o p o k o l e n i a — j a k o p r o c e s d z ie j o w y jest c z y n n ik i e m r o z s tr z y g a j ą c y m o p r z y sz ło śc i n a r o d u , je g o l o s a c h i e g z y s te n c ji.
C z ł o w i e k w ie r z y — i n ie m o ż e n ie w ierzy ć, ż e z d o l e n je st u d o s k o n a l a ć się i r o z w ija ć w p o s t ę p i e k u l e p s z e m u . T o p r z e k o n a n i e i p r a g n i e n i e ś w i a d o m e , łu b p o d ś w i a d o m e , a le ż y w o tn e i im p u ls y w n e , o r a z to p o c z u c ie w s o b i e siły s a m o w y c h o w a w c z e j , p r ą c e d o p r z e t w a r z a n i a s a m e g o sieb ie, ró w n i e j a k i form ż y c ia i u stro ju s p o ł e c z n e g o — to w ła ś c iw ie je s t o w ą p o tę g ą , p r z e z w ie k i p o p y c h a j ą c ą lu d z k o ś ć n a p r z ó d i to je s t j ą d r e m c y w i
lizacji, jej i s to tn ą m o r a l n ą w a rto ś c ią , jej d u s z ą , — b e z c z e g o z d o b y c z e jej o g r a n ic z y ł y b y się j e d y n i e d o s p ra w , d ó b r i n a b y t k ó w m a t e r ja ln y c h , i b y ły b y n i e j a k o p o z b a w i o n e s z e rs z e g o celu, a co n a jm n ie j o d a r t e ze w s z e l k i c h w y ż sz y c h c z y n n ik ó w u c z u c io w y c h i i n t e l e k t u a l n y c h , j a k g d y b y t w ó r b e z s e r c a i d u c h a .
W p e d a g o g i c e p e w n e d z i e d z i n y j e d n a k i e z n a c z e n ie p o s i a d a j ą d la w s z y s t k ic h n a r o d ó w k u l t u r a l n y c h ,
i p e w n a k a t e g o r j a c e ló w , w s k a z a ń i z a s a d w s p ó l n a je s t w s z y s tk i m s p o łe c z e ń s tw e m o z b li ż o n y m p o z io m ie k u l tury. J e d n a k o w o ż z ty m fa k te m p e d a g o g i k a p o w a ż n ie liczy ć się m usi, iż k a ż d y n a r ó d je s t s a m w s o b ie h isto ry - c z n e m i w a r u n k a m i u ro b io n y m o r g a n iz m e m o d r ę b n y m , s a m o is tn y m , p o s i a d a j ą c y m w ł a s n y swój c h a r a k t e r , r ó w n ie j a k w ł a s n e p o t rz e b y , z a d a n i a i ce le ro z w o jo w e .
N a r ó d , p o z a c z y n n ik a m i ż y w io ło w e m i, k t ó r e w p ł y n ę ły n a je g o p o c z ę c ie i u k s z t a łt o w a n ie , j e s t d z ie ł e m w oli lu d zk iej, n ie w c a ły m o g ó le d o ś ć u ś w ia d o m i o n e j, lecz p r z e w a ż n i e p l a n o w o i r o z m y ś ln ie d z ia ła ją c e j; i w n i e p r z e r w a n y m b ie g u rz ecz y , u r a b ia ją c e j istn o ść c a ł ą n a p o d s t a w i e in s t y n k tó w w r o d z o n y c h , sił, ja k ie jś z w a rto ś c i w e w n ę t r z n e j , cz eg o ś, co o d p o c z ą t k u b y ł o w m a s a c h , c o je st i co s ta n o w i p o d w a li n ę , j a k o r d z e ń ż y c ia i b ytu.
Bo n a r ó d k a ż d y — to p rz e d e w s z y s tk i e m c a ło ś ć d u c h o w a p o k o l e ń m in io n y c h , ż y j ą c y c h i p r z y s z ł y c h ; to z b io ro w is k o ludzi ś w i a d o m y c h sw ej p r z y n a l e ż n o ś c i p s y c h ic z n e j d o d a n e g o z e s p o łu , z w ią z a n y c h z s o b ą j e d n o ś c i ą wiary, j ę z y k a , o b y c z a jó w , i d e a ł ó w i p r a c r e a l n y ch , z r o s ły c h z ziem ią, z o to c z e n i e m , z tra d y c ją , z o fia ra m i p o n o s z e m i, z b ó le m , m ę k ą i r a d o ś c i ą p rz e ż y ć d o z n a w a n y c h i w s n a c h ro j o n y c h — t w o r z ą c y c h p a s m o d z ie jó w p r z e z w iek i e g z y s te n c ji. P r z e to n a r ó d — ta n a j w y ż s z a i d y w i d u a l n o ś ć i w ł a s n o ś ć z b i o r o w a p r z y r o d z o n a , i n s t y k te m s a m o z a c h o w a w c z y m p o w o d o w a n y , niety lk o , że b r o n i swej ca łośc i, s w y c h p r a w i sw e g o b y tu , ale i p r a g n i e c o r a z d o s k o n a l s z y c h fo rm istn ie n ia . 1 — s ta le d ą ż ą c d o ic h z d o b y c ia , s p r a w ę w y c h o w a n i a m usi k ł a ś ć n a n a c z e l n e m m ie jsc u , j a k o p r a c ę , k t ó r a u s a m y c h f u n d a m e n t ó w r o z p o z n a j e , u r a b i a i p r z y g o t o w u j e ó w m a t e r ja ł lu d z k i, b u d u j ą c y ż y c ie w e w n ę t r z n e i z e w n ę t r z n e , i je s t n i e j a k o g o s p o d a r k ą b o g a c t w n a r o
d o w y c h , p o m n a ż a j ą c ą je d o b r e m p rz y s p o s o b ie n ie m d a s k o m p l i k o w a n y c h z a d a ń życia, k u lt u r y i c y w iliza cji n a r o d o w e j, lub też u s z c z u p l a j ą c ą te s k a r b y p r z e z z a n i e d b a n i e , n i e k o m p e t e n c j ę , czy l e k c e w a ż e n i e .
O d n a j d a w n ie j s z y c h c z a s ó w u n a r o d ó w s t a r o ż y t n y c h i w s p ó ł c z e s n y c h w id zim y , że w c h w il a c h p r z e ł o m o w y c h p o k a t a k l i z m a c h i p r z e w r o t a c h , n a j t ę ż s z e u m y s ł y filozofów , so cjo lo g ó w , czy p s y c h o l o g ó w i in n y c h , p o d e j m u j ą i o p r a c o w u j ą s p r a w y w y c h o w a n i a , u w a ż a j ą c je z a p o d s t a w o w ą d ź w ig n ię z b i o r o w e g o ż y c ia n a r o d ó w .
M a m y p r z y k ł a d te g o i w n a s z y c h d z ie ja c h , w o d ległej e p o c e re fo rm K o n a r s k i e g o , a z w ł a s z c z a w w i e k o - p o m n e m d z ie le K om isji E d u k a c y j n e j .
D z ie ło to z r o d z o n e w chw ili n a d m i a r ę b o l e s n e g o r o z d a r c i a n a r o d u i u p a k a r z a j ą c e g o z n iw e c z e n ia je g o p o lity c z n e j c a ło śc i, j e s t j e d n a k o w o ż w y r a z e m n i e z a r c h w ia n e j w ia r y i n a d z ie i, w p r o s t p o t ę ż n y m g ło se m o b w i e s z c z a ją c y m to p r z e k o n a n i e : że w mądrem hodo
waniu młodych pokoleń, w z o r g a n i z o w a n e j p r a c y w e w n ę t r z n e j n a d d u c h o w e m i siłam i n a r o d u , je s t j e g o o d ro d z e n ie , istn o ść i u t r w a le n i e p rz y szło ści. T a m m a m y też w y t k n i ę t e d r o g o w s k a z y c z y n u i r a tu n k u .
D ziś z n o w u ż y je m y w o b lic z u w i e l k ic h p r z e o b r a ż e ń o g ó ln o -ś w ia to w y c h , a z m i a n d la n a s n ie s ły c h a n y c h . W y s w o b o d z e n i ze z d ł a w ie n ia i w e p c h n i ę c i a w p o dz ie m ie , s to im y n a p o w i e r z c h n i z r o z w i ą z a n e m i r ę k o m a d o p r a c y w sz e lk ie j i p o w o ł a n i do niej wszyscy b e z w y ją tk u , — p r a w d z i w i e n a r ó d cały, w e w s z y s tk ic h w a r s t w a c h z j e d n o c z o n y , d o b u d o w y p rz y szło ści w e z w a n y i w całości swego zespołu odpowiedzialny z a o n e dzieło , k t ó r e s t w o rz y sam sobie.
C h w ila to n a d e r w a ż n a , k s z t a ł t o w a n ie form ż y c ia n a c a ły m o b s z a r z e d z ia ła ln o ś c i — c h w ila b r z e m i e n n a
w n a jd o n i o ś l e j s z e sk u tk i, z a le ż n e o d te g o c o i j a k p r z e d - s i ę w e ż m i e m y i d o k o n a m y , d e c y d u j ą c a n i e m a l: być, czy nie być.
1 n a r ó d — r o z w a ż a ją c r o z p o s t a r t e p r z e d s o b ą z a g a d n i e n ia , p ra c e , z a m y s ł y i p o w i n n o ś c i — m u s i w e jr z e ć w g łą b sw e g o s u m i e n i a i d u c h a , i ro z s tr z ą s n ą ć w c z e m ź r ó d ł a win, b ł ę d ó w i k l ę s k p rz e sz ło śc i.
S p o ł e c z e ń s t w o — n a r ó d — je s t z b i o r e m j e d n o s t e k , j e s t ta k i e m j a k one; j e d n o s t k i s ą fu n k c ja m i s p o ł e c z e ń s t w a , w n ie m i d la n iego żyją. s a m e p rz e z się n ie ist
nieją, nic n ie s t a n o w i ą — ich za ś w a r t o ś ć i siła, ich o s o b o w o ś ć m o r a l n a i fizy c zn a je s t ta k ą , j a k ą u c z y n i je w y c h o w a n ie .
O n o w in n o t a k u k s z t a ł t o w a ć m ł o d e p o k o le n ia , s y s t e m a m i sw em i t a k p r z y s to s o w a ć je do w a r u n k ó w , p o t r z e b i z a d a ń ż y c ia i p a ń s tw a , a b y j a k n a j w ię k s z ą s u m ę d o b r a i p o ż y t k u o trz y m a ć , ż a d n y c h sił n ie s t r w o nić, lecz p rz e c iw n ie : w s z e lk ie so k i ż y w o tn e w n a r o d z i e po ru sz y ć , w s z y s tk ie z a s o b y u z d o l n i e ń ro z w in ą ć , w z m o c n ić i w y z y sk a ć , w e w ł a ś c iw y m k i e r u n k u j e z u ż y tk o - wując.
P r a c a w y c h o w a w c z a z a t e m w i n n a o p r z e ć się n a d o s k o n a łe j z n a jo m o ś c i g r u n t u n a ja k im i z ja k im d z i a ł a ć jej p rz y c h o d z i. W i n n a w y k r z e s y w a ć siły w e w n ę trz n e , tk w i ą c e w z a r o d k a c h k a ż d e g o o r g a n iz m u lu d z k ie g o i pilnie b a d a ć i r o z p a t r y w a ć ic h n a t u r ę i w a r t o ś ć ; ze s t a ł y m k r y t y c y z m e m ro z w a ż a ć i o s ą d z a ć z łe i d o b r e p i e r w ias tk i w r o d z o n e , b y j a s n o z d a w a ć s o b i e s p r a w ę co z n a j d u je w z a c z ą tk u , z c z e m m ie ć b ę d z i e d o c z y n ie n ia w d alszej sw ej u p r a w i e — i co p o ż ą d a n e m jest, p o ż y - te c z ń e m i tw ó rc z e m , z a s ł u g u j ą c e m n a u t r w a le n i e i r o z w ój, a co p r z e c iw n ie : n a le ż y lec z y c , p rz e k s z ta ł c a ć , p r z y tłu m ia ć , ja k o s z k o d l i w e i z g u b n e , a z a k o r z e n io n e .
W s z e l k a p r a c a z w ią z a n a z t w ó r c z ą e n e r g j ą n a r o d u , w t e d y m o ż e w p ł y w a ć n a p r z e o b r a ż e n i a ż y c io w e , o d d z i a ł y w a ć n a ic h k s z t a ł t y i w y t w a r z a ć n o w e c o r a z d o sk o n a ls z e , g d y w ią ż e się ściśle z d ą ż e n i a m i i z a g a d n i e n i a m i r e a l n e m i i a k t u a l n e m i . I n a r ó d ty lk o w t e d y m o ż e p rz y s z ło ś ć s w ą z a p e w n ić , g d y je s t w s t a n i e g ł ę b o k o w n i k n ą ć w s w ą isto tę i n a t u r ę , i w ś r ó d s w y c h c z ło n k ó w ta k i ty p c h a r a k t e r u i m o r a l n o ś c i w y h o d o w a ć i utrw a lić , k t ó r y o d p o w i e w ca łe j p e ł n i je g o d z ie jo w y m z a d a n i o m i z a s p o k o i n a le ż y c ie p o tr z e b y , w y n i k a j ą c e z o g ó ln y c h w a r u n k ó w k ra ju , p o ł o ż e n i a , g ranic, u stro ju , w y m a g a ń e k o n o m i c z n y c h , p o lity c z n y c h i w s z e lk ic h p o w i n n o ś c i o b o w i ą z u ją c y c h .
D z is ie js z a d e m o k r a t y z a c j a s p o ł e c z e ń s t w n a b a r k i c a łe g o n a r o d u w ł o ż y ła o d p o w i e d z ia l n o ś ć z a r z ą d y p a ń s tw a i je g o losy.
T o w y m a g a o b u d z e n i a cz u jn o śc i s p o łe c z n e g o s u m ie n ia , i w z m o ż o n e j a k c ji o b y w a te ls k i e g o d u c h a .
A n a d e w s z y s t k o w y m a g a s t w o r z e n i a n o w e j g ł ę b o kiej k o n c e p c ji ty p u o b y w a t e l a k ra ju, i d o s k o n a l e o b m y ś la n e g o s y s t e m u w p r o w a d z e n i a jej w życie.
M ł o d e p o k o l e n i e m a z r u m o w i s k s ta r e g o w a d liw e g o g m a c h u w z n o s ić n o w y, d o s k o n a l s z y — i w p r a c ę w k ł a d a ć m o c woli, w y t r w a n i a , p rz e n ik liw o ś c i, r o z u m u i ene rgji.
A t r z e b a j a s n o w id zieć , że n a w e t f u n d a m e n t y te g o g m a c h u , w y o b r a ż a j ą c e g o P o ls k ę , są p o d m y t e n i e n a w i- s tn e m i n u r t a m i r ó ż n y c h u t a j o n y c h ż ą d z , k n o w a ń , z a t r u w a ją c e j d e p r a w a c j i, k t ó r e p o d k o p y w a ł y go i d z i a ł a ć n ie p rz e s ta ją .
T r z e b a w z ią ć w r a c h u b ę s p u s t o s z e n i a m o r a l n e u c z y n io n e p r z e z d ł u g o l e t n ią n iew o lę; n i e n o r m a l n e m i w a r u n k a m i ż y c ia z a s z c z e p i o n e z g u b n e n a r o w y , o p a t r z n e p o ję c ia , a o s t a t e c z n i e i: o b a l e n i e w s z e lk ic h a u t o r y
t e t ó w i p o d e r w a n i e w s z e lk ic h p o d s t a w e t y c z n y c h p r z e z p o w s z e c h n i e ro z s ia n ą z a r a z ę p o w o j e n n ą .
O d z y s k a n i e p o l i ty c z n e g o b y tu je s t z a le d w i e u ł a m k i e m o d z y s k a n e g o życia. By w p e ł n i je z d o b y ć , b y s z e r o k ą p ie rs ią w o ln o śc i o d e t c h n ą ć , b y p c h n ą ć P o ls k ę n a w ł a ś c iw e t o ry b u jn e j, tw ó rc z e j p r a c y — t r z e b a w s k r z e sić ją w e w n ę t r z n i e , d u c h o w o , m o ra ln ie , n a r o d o w o , — i o d b u d o w y w a ć p r a w d z i w i e o d p o d w a li n .
Z a d a n i e j e s t o lb rzy m ie, ż ą d a la t w y t ę ż o n e g o z b i o r o w e g o w y siłk u , d z i a ł a ln o ś c i r o z w a ż n e j i z o r g a n i z o w a n e j ; w n i k n i ę c i a w p rz e s z ło ś ć , w d zieje, w r d z e ń d u c h a n a r o d u , w je g o tra d y c je , m o r a l n ą i p s y c h i c z n ą s t r u k t u r ę . A l e z a r a z e m z a d a n i e je s t p i l n e i n ie m o ż e o b o j ę t n e m z o s t a ć d l a o g ó łu s p o łe c z e ń s tw a .
P o w s z e c h n a o d p o w i e d z ia l n o ś ć — z a te m i p o w s z e c h n a p r a c a w e d le sił i m o ż n o ś c i — a p r z e d e w s z y s t- k ie m obowiązek chcieć zrozumieć jej z n a c z e n ie i d o n i o sło ść — i n ie u c h y l a ć się o d w s p ó łc z y n u .
P r a c a w y c h o w a w c z a n ie z a m y k a się w s z k o l e ani w p r z e d s z k o l u i in n y c h in s t y tu c ja c h w y ł ą c z n i e jej p o ś w i ę c o n y c h ; lecz n a d e w s z y s t k o tk w i w ro d z in ie , w przy-- ro d z o n e m ś r o d o w i s k u d z i e c k a i w n a jb liż s z e m je g o o t o c z e n i u ; tk w i w d u c h u , w życiu, w p o s t ę p o w a n i u i w o b y c z a j a c h c a łe g o s p o ł e c z e ń s t w a , w je g o z a c h o w y w a n i u się i o d d z i a ł y w a n i u p o ś r e d n i e m i b e z p o ś r e d - n ie m n a m ło d z ie ż .
Z a r y s p r o g r a m u w y c h o w a w c z e g o , ja k i tu s k ł a d a m y je st s z k i c e m z a le d w i e o g ó l n ik o w o u ję ty m , a le o b e j m u ją c y m z a s a d n i c z ą p o d s t a w ę rzeczy, t. j. p r o j e k t ściśle p l a n o w e j p r a c y n a d c h a r a k t e r e m dziec i i m ł o d z i e ż y , z a k r e ś l o n y w e d ł u g je d n y c h i ty ch s a m y c h w y t y c z n y c h o d p o c z ą t k u d o k o ń c a .
W y c h o d z i m y b o w i e m z z a ło ż e n i a , ż e p u n k t g łó w n y s p ra w y , t a m y śl p r z e w o d n i a w i n n a s ta le m i e ć j e d n ą i t ą s a m ą linję (np. w y r o b i e n i e silnej w oli i d z ie ln o ś c i, w y trw a ło ś c i, o d w a g i i t. p.) i w ś la d z a t ą linją k i e r o w n i c z ą w i n n a o d p i e r w s z y c h k r o k ó w p r o w a d z i ć ś w ia d o m ą s w y c h z a m i e r z e ń u p r a w ę m o r a ln ą , z c a łe m z e z n a n ie m c z e g o c h c e i d o c z e g o dąży. J e d y n ie s p o s o b y , śr o d k i i m e t o d y w y k o n y w a n i a rz e c z y w p r a k ty c e , m u szą b y ć u m i e j ę tn ie p r z y s to s o w y w a n e , n i e ty lk o d o w i e k u i r o z w i n ię c i a u m y s ł o w e g o , ale n ie m n ie j i do u s p o s o b i e ń , u z d o l n ie ń i w ła ś c iw o ś c i i n d y w i d u a l n y c h p o s z c z e g ó l n y c h je d n o s te k , o ra z d o z e w n ę t r z n y c h w a r u n k ó w i o to c z e n ia .
Z g r u p o w a w s z y z a t e m g łó w n e z a d a n ia , ja k ie dziś w w y c h o w a n i u m o r a l n e m , o b y w a te l s k o - n a r o d o w e m p o d e j m o w a ć n a le ż y , p r a g n i e m y p r z e z s k o j a r z o n e z e s t a w ie n i a c z y n n ik ó w i o d d z i a ł y w a ń u w y d a t n i ć d o n i o s ło ść tej p ra c y . 1 ty m t r e ś c iw y m s z k i c e m c h c e m y z a i n t e r e s o w a ć n i e ty lk o w y c h o w a w c ó w , t a k z p o ś r ó d lu d z i z a w o d o w o o d d a n y c h k ie r o w n ic t w u m ł o d z ie ż y , j a k i r o d z i ców , a le i m ł o d z i e ż s a m ą — i p r o s i m y o w p r o w a d z a n i e w ż y c ie s t a w i a n y c h tu p o s t u l a t ó w i d o p e ł n i a n i e ich p rz e z f a c h o w ą w ie d z ę i d o ś w i a d c z e n i e p e d a g o g ic z n e , z a s to s o w a n ie m w p r a k t y c e o d p o w i e d n i c h s p o s o b ó w i ćw iczeń.
Z a z n a c z a j ą c w re szcie , że p r o g r a m t e n u w a ż a m y z a b a r d z o s z k ic o w y i n a d e r n i e w y c z e r p u j ą c y w ie lk ie g o o b s z a r u t e m a t u , p ro s im y o w y p o w i a d a n i e s w y c h u w a g , sp o s trz e ż e ń , refleksji, opinji, o t w i e r a j ą c d y s k u s j ę w p i s m a c h : P r z e g l ą d p e d a g o g i c z n y ( W a r s z a w a , B r a c k a 18)>
„ S z k o ł a “ ( W a r s z a w a , S e n a t o r s k a 19) i „ O ś w i a t a P o l s k a “ (M a c ie rz , K r a k o w s k i e P r z e d m i e ś c i e 7).
O d w o ł u j e m y się d o w sz y s tk ic h , k o m u b y t t r w a ł o ś ć i d o b r o n a r o d u je s t drogie.
jJu to rk a .
j/* ' ^ Z a r y s w y c h o w a n ia . 2.
N a r ó d p o lsk i n ie je s t j e d n o l ity w s w y m p s y c h ic z n y m c h a r a k t e r z e . Jeg o ty p z a s a d n ic z y , p r z e c h o w a n y d o ś ć w i e r n ie w m a s a c h l u d o w y c h , ró ż n i się w ie lc e o d c e c h u r a b i a n y c h p r z e z w ieki, w p ł y w a m i ró ż n o r o d n e j k u l t u r y i n a le c ia ł o ś c ia m i o b c z y z n y .
P o w t a r z a n e p r z e z sze reg i p o k o l e ń z d o b y w a n i e b y tu p r a c ą i to p r z e w a ż n i e ro ln ic z ą , w c ią g łe j w a lc e z p r z y r o d ą , w u s ta w i c z n e m p r z e b y w a n i u z n ią i n i e j a k o w o b c o w a n i u z s a m y m B ogiem , o b j a w i a j ą c y m się w jej siłach,, t w o r a c h i o b r a z a c h , a w p o ł ą c z e n i u z n a u k ą K o ś c io ła , w p r o s t y c h z a s a d n i c z y c h f o r m a c h k s z t a ł t u j ą c y c h s t r o n ę m o r a l n ą — w s z y s t k ie w a r u n k i te w y ro b i ły w l u d z ie p o ls k im s h a r m o n i z o w a n i e d u c h o w e i t w a r d ą siłę w o b e c losu i p rz e c iw n o ś c i; a z a r a z e m ro z w i n ę ły z m y s ł rz e c z y w is to ś c i i s p o k o j n ą , p o w o l n ą zd o - b y w c z o ś ć w k i e r u n k u d o b r a r e a ln e g o . P r z e d s i ę b io r
c z o ś ć ta o p e r u j e n ie h a z a r d e m , nie r z u tk o ś c ią n a o ś l e p id ą c ą , lecz d r o g a m i w y siłk u , n ie u s tę p liw o ś c i i s t o p n i o w e g o o p a n o w y w a n i a z a p ó r i p rz e c iw ie ń s tw ; czyli d z i a ł a d r o g a m i w y tr w a ł e g o c z y n u i w y tę ż o n e j p ra cy . T o w y k a z u j e d o w o d n i e , że w w a r s t w a c h lu d o w y c h s p o c z y w a
p s y c h i c z n a s iła n a r o d o w o ś c i , z j e d n o c z o n a o r g a n ic z n i e z p o d s t a w ą ż y c ia i b ytu: z z a s a d ą n ie u s t a n n e j w y t w ó r czej p ra c y . Ż e z a t e m w ty m l u d z ie tk w i n ie u ś w i a d o m i o n a n a l e ż y c i e ( s k u t k i e m nisk iej k u lt u r y u m y s ł o w e j ) , ale w s k ro ś p r z e n i k a j ą c a je g o n a t u r ę i p s y c h i k ę , id e a b u d o w a n i a i u t r w a l a n i a n a r o d u p rz e z z w ią z e k z z ie m i ą i w r a s t a n i e w nią, o ra z r o z r a s ta n ie się p r z e z p ra c ę .
S tą d w l u d z ie p o l s k i m w y r o b iło się i p o c z u c ie ł ą c z n o ści i o b o w ią z k u w z g lę d e m p o k o l e ń p rz y s z ły c h , i w y h o d o w a ł się m o c n y , z d r o w y z m y s ł sa m o z a c h o w a w c z y -
N ie z a le ż n ie o d t y c h c e c h d o d a t n i c h , lu d p o s i a d a s p e c ja l n e u je m n e , j a k n ie u fn o ść , p o d e jrz liw o ść , p e w n e go ro d z a j u c h y tro ś ć , k l a s o w ą z a c i ę t o ś ć i e g o iz m k l a s o wy; o b o k i n n y c h , w y p ł y w a j ą c y c h z c ie m n o t y i u p o ś l e d z e n i a o g ó l n e g o ro z w o ju , i w d o d a t k u n i e k t ó r y c h c a ł e m u n a r o d o w i w ła ś c iw y c h .
J e d n a k o w o ż p r z y s t ę p u ją c d o o g ó ln ej c h a r a k t e r y styki i w y t k n ię c i a w a d , u j a w n i a m y p o w y ż s z e c e n n e p ie rw ia s tk i, tk w i ą c e w f u n d a m e n t a c h n a r o d o w y c h , n ie- ty lk o d l a ścisłości, lecz i d la z o r je n t o w a n i a się d o c z e go n a l e ż y s i ę g a ć i o d w o ł y w a ć się w u p r a w i e m o r a l n e j, j a k o do p i e r w i a s tk ó w z a s a d n ic z y c h .
P r z y t e m z a z n a c z a m y , że w o g ó le c a ło ś ć n a r o d u p o s i a d a z d o ln o ś ć w y d o b y w a n i a z s ie b ie n i e z w y k ł e j si
ł y i o fia rn o śc i w z b io r o w y m czynie, w c h w il a c h w y j ą t k o w y c h ( j a k n p . o b r o n a L w o w a w 1918 r., W a r s z a w y w 1920 r., o b r o n a C z ę s t o c h o w y w X V I I w. i w ie le in n y c h f a k tó w w o d le g łe j p rz es zło ści). S iła ta o p a r t a j e s t nie n a p r z y m u s ie , a n i k a r n o ś c i, w k t ó r ą n ie je ste - m y w d ro ż e n i, a le m a ź r ó d ło w d o b r e j woli, w p s y c h i ce z b io ro w e j, w in s ty k c ie s a m o z a c h o w a w c z y m , w p e w nej s k ł o n n o ś c i d o b o h a t e r s t w a , ł ą c z n i e z s a m o p o c z u cie m n a r o d o w e m , j a k k o l w i e k n i e d o ś ć s k ry sta liz o w a n e m .
I ś w i a d o m e m , n ie ra z n a w e t w j e d n o s t a c h p r z o d o w n i cz ych, a le n i e z a p r z e c z e n ie ż y w o tn e m . W k a ż d y m r a zie ta sita, s p o r a d y c z n i e w y b u c h a j ą c a , ś w i a d c z y o do- d a t n i e m p o d ł o ż u d u s z y p o lsk iej i u j ę t a w k a r b y , z o r g a n i z o w a n a , w p r z ę g n i ę t a w cz yn u s y s t e m a t y z o w a n y , m o ż e s ta ć się p o d w a l i n ą s a m o w i e d z y n a r o d o w e j , d ź w i
g n ią i s p ó j n i ą n i e ty l k o w m o m e n t a c h g ro z y i n i e b e z p ie c z e ń s tw , lu b u n ie s ie ń , ale i w n o r m a l n y c h w a r u n k a c h p r a c y s p o łe c z n o - o b y w a te ls k i e j.
W a d y i braki.
M O T T O
Chcąc leczyć, trzeba dobrze znać chorobę i przyczyny je j mieć dokładnie ujawnione, trzeba widzieć środki zaradcze, a zarazem odszukiwać
W organizmie pierwiastki, które — ocalone i dobrze zu żyte — rozrost i bujność całości zapewnią.
St. IV.
L e n is tw o , o p i e sz a ło ść , p ró ż n ia c tw o . N a łó g b ie rn o ś c i.
B ra k silnej w oli i w y t rw a ło ś c i.
N i e p o r z ą d e k , n ie s y s te m a t y c z n o ś ć . S a m o l u b s tw o , n ie u c z y n n o ś ć .
B ra k z m y s ł u p r a k ty c z n o ś c i i p o c z u c i a rz ecz y w isto śc i.
S k ło n n o ś ć d o o p e r o w a n i a a b s t r a k c j a m i . B e z p l a n o w o ś ć ż y c ia i p ra c y .
L e k k o m y ś l n o ś ć , p ró ż n o ś ć , p y s z a łk o w a t o ś ć . B r a k k a r n o ś c i, w a r c h o l s t w o i b r a k so lid a rn o śc i.
B ra k p o s z a n o w a n i a c u d z e j w ł a s n o ś c i i p ra c y . N i e p o s z a n o w a n i e p r a w a i w ł a d z y ( b r a k lojalności).
B ra k p o c z u c i a p r a w o r z ą d n o ś c i , sp ra w ie d liw o ś c i.
W y s o k a p o w s z e c h n a n i e o b o w i ą z k o w o ś ć i n ie s ło w n o ś ć .
Zadanie w ychow aw cze.
W y r a b i a ć :
P r a c o w i to ś ć , s y s t e m a ty c z n o ś ć .
O b o w i ą z k o w o ś ć s z e r o k ą i d ro b ia z g o w ą . S iln ą w olę, w y t r z y m a ł o ś ć i w y trw a ło ś ć . O s z c z ę d n o ś ć i p rz e z o r n o ś ć .
K a r n o ś ć o s o b i s tą i z b io ro w ą:
P o c z u c ie o d p o w i e d z ia l n o ś c i i d u c h a o b y w a te ls k i e g o , o ra z so lid a rn o ść .
O d w a g ę p r z e k o n a ń w s ło w ie i czynie.
S a m o d z ie ln o ś ć . In ic ja ty w ę . M ęs tw o . P ra w o ś ć .
P o s z a n o w a n i e p r a w a — a u t o r y t e tu m o r a l n e g o i p a ń s tw o w e g o .
U m i e j ę t n i e p o k i e r o w a ć c e c h y d o d a tn ie : M iło ść O jc z y z n y .
P o c z u c i e g o d n o śc i.
T o l e r a n c ję . M iło ść w oln o ści.
Ł a t w y z a p a ł i b u j n ą w y o b ra ź n ię . U c z u c io w o ś ć .
O d w a g ę . B o h a te rs k o ś ć .
Szkody m oralne w yrząd zon e przez n iew olę,
1. Z a n ik podstawowego pierwiastku wychowawczego ( p a tr ia e p o te s ta s ); z a n ik k a r n o ś c i, p o s z a n o w a n i a o b o w ią z k u , a u t o r y t e t u m o r a ln e g o , z a m i ł o w a n i a p r a c y s p o r k o jn e j, z a p r a w i a n i a się do w y s iłk u i t. p.
2. Z a n ik tradycyj. M a ł a z n a jo m o ś ć p rz e s z ło śc i, d z ie jó w w y b i t n y c h j e d n o s te k , b r a k łą c z n o ś c i z p r z e szło ścią, p o c h o p n e s z y k a n o w a n i e jej, p o n i e w ie r a n ie .
3. Z a n ik zm ysłu historycznego, s k u t k i e m b r a k u n o r m a l n e g o , m e t o d y c z n e g o n a u c z a n i a h isto rji p r z e z p a r ę p o k o l e ń .
4. Skarłowacenie i brak charakteru: s ł a b o ś ć woli.
m a ł e p o c z u c i e p o t r z e b y i d o n io s ło śc i p r a w d y , j a sn o śc i w p o g l ą d a c h i c z y n a c h ; k r ę t a c t w o z a m i a s t z d e c y d o w a n y c h opinji i ś m ia ło g ło s z o n y c h p r z e k o n a ń . B ra k t ę ż y z n y czynu.
5. Nieumiejętność równomiernego, ale s t a łe g o w y d a t k o w a n i a e n e rg ji życiow ej,
6. Obojętność i lekceważenie spraw i r z e c z y s w o ic h n a r o d o w y c h ( p o c z ą w s z y od p r o g r a m ó w s z k o l n y c h i z a g a d n i e ń w y c h o w a w c z y c h ) .
7. B ra k poczucia i jedności narodowej ( s t ą d b r a k p o d s t a w d la 's a m o w ie d zy n a r o d o w e j).
8. B rak poszanowania obowiązujących praw.
9. Niechęć i opozycja, c h r o n ic z n y i d z ie d z ic z n y p r o te s t p r z e c iw n a k a z o m w ł a d z y — z u p e ł n y b r a k d o b r o w o l n e g o d la niej p o s łu c h u .
10. Z a n ik poczucia lojalności, n i e ty lk o w z g lę d e m rz ą d u , a le i w z g lę d e m s p o ł e c z e ń s t w a ; l e k c e w a ż e n i e sił tegoż, ż y w io ło w o ś c i j e g o i sa m o d z ie ln o ś c i.
11. D uch konspiracji i l u b o w a n i e się w p r a k t y k o w a n iu n i e le g a ln y c h d ró g czynu.
12. Podejrzliwość i brak Wzajemnej ufności, ż y c z liw o ści i u c z y n n o ś c i w e w s p ó ł p r a c y .
13. Wielkie spustoszenie moralne, o d s t ę p s t w o o d n a j pro s ts z e j u czciw ości.
14. Zatrata poczucia odpowiedzialności. S tr a c h p r z e d nią, ró w n ie j a k p r z e d in i c j a t y w ą s z e rsz ą , i p o c z y t y w a
n ie ich z a tr u d i c ię ż a r o b a r c z a ją c y . S k w a p l i w e p r z e to o d s u w a n i e k a ż d e j s p r a w y i d ec y zji c z y n u p o z a o b r ę b w ła s n e j woli.
15. Nieumiejętność objektywnego wypowiadania i p r z y j m o w a n i a w sz e lk ie j k ry ty k i i t r a k t o w a n i ę jej j a k o o s o b i s t ą o b ra z ę .
16. Zlekcew ażenie i porzucanie z d a w n a p r z y ję ty c h o b y c z a jó w n a r o d o w y c h .
P od staw y w ychow an ia.
M y ś l i p r z e w o d n i e .
i
1. P e d a g o g i k a n ie je s t u m i e ję t n o ś c ią tru p ią , ale p ł y n ą c ą c ią g le w s z y s tk ie m i r z e k a m i ż y w o sta n u .
B . ^rentow s^i.
2. „ Z a w s z e ta k ie r z e c z y p o s p o li t e b ę d ą , j a k i e ich m ło d z i e ż y c h o w a n i e “.
Jan Z a m o y s k i ( D y p l o m a )
3. D o b r e w y c h o w a n i e d zieci, to je s t p ie rw sz ą , n a j w i ę k s z ą p o w i n n o ś c i ą ro d z ic ó w , je s t n a j w a ż n i e j s z ą s p r a w ą k ra ju , g d y ż o d niej z a le ż y c z ło w ie k a w a rto ść , o b y w a te l a u ż y t e c z n o ś ć , l u d ó w s z c z ę ś liw o ś ć — u k s z t a ł - c e n i e i z a c n o ś ć r o d z a j u lu d z k ie g o .
S t. S ta szic.
4. N a jw a ż n i e s z y m c z y n n ik i e m w d z ie le p r z e o b r a ż e ń s p o ł e c z n y c h je s t c h a r a k t e r je d n o s t e k .
H i Spencer. 5. D a jc ie mi w r ę c e w y c h o w a n i e l u d z k o ś c i, a p r z e m i e n i ę św iat.
Leibnilrz,
O gólne zasad y w ychow ania.
1. P e d a g o g j a m a tro j a k i e z a d a n i e : I-o d o k ł a d n e p o z n a n i e n a t u r y w y c h o w a n k a , czyli je g o fi z y c z n e go i d u c h o w e g o u stro ju , o ra z w a r u n k ó w je g o rozw oju- 2-o w y ja ś n ie n ie c e lu z m ia n p o d w z g lę d e m fizycznym , u m y s ło w y m i m o ra ln y m , j a k i e m a s p r o w a d z i ć w y c h o w a n i e . 3-o z n a jo m o ś ć ś r o d k ó w i m e to d , s ł u ż ą c y c h do c e ló w w y c h o w a w c z y c h .
Z . K u k u ls k i■
( G ł ó w n e m o m e n t y m y ś l i p e d a g o g i c z n e j )
2. K a ż d y s y s te m w y c h o w a w c z y m u s i o p i e r a ć się n a w y r a ź n i e s f o r m u ł o w a n y c h z a s a d a c h , k t ó r e p o z a o g ó l n o - lu d z k ą treśc ią , w in n y p r z y s to s o w a ć się u m i e j ę t n ie d o c e c h , w ła ś c iw o ś c i i p o t r z e b d a n e g o s p o ł e c z e ń s t w a i n a r o d u .
L . Z a r z e c k i,
3. W y c h o w y w a ć , to p r z e d e w s z y s tk i e m w p r a w i a ć w r u c h te siły w e w n ę t r z n e , k t ó r e m i r o z p o r z ą d z a od n a t u r y k a ż d a ż y w a is to ta i k t ó r e s t a n o w i ą jej o s o b o w ość, d a j ą c im s p o s o b n o ś ć d o r e a l i z o w a n i a się; j e s tto o d w o ł y w a ć się d o w s z y s tk ic h cz y n n o ś c i w ro d z o n y c h , a b y je b u d z i ć i k i e r o w a ć niem i.
E . Claparóde.
4. W y c h o w a n i e w in n o p o d a ć m ł o d e m p o k o le n iu c a łk o w it y r e z u l t a t d o ty c h c z a s o w y c h d o ś w i a d c z e ń w for
m ie s k o n c e n tr o w a n e j, czy to j a k o n a u k ę , czy te ż ja k o o s t rz e ż e n ia .
H erbart. ( P e d a g o g i k a o g ó l n a . )
5. W y c h o w a n i e m o r a l n e i o b y w a t e l s k o - n a r o d o w e m a p i e r w s z o r z ę d n e z n a c z e n i e w w y r o b i e n iu i w z m o ż e n iu sił n a r o d u . W o d d z i a ł y w a n i u m o r a l n e m s ą trzy c z y n n ik i g ł ó w n e :
a) O r g a n i z a c ja : n i e z m i e n n e p r a w o ż y c ia r o d z in n eg o , s z k o l n e g o i w s z e rsz y m z a k re s ie , m a j ą c e w y ra z w u s t a l o n y c h fo r m a c h , j a k o to, k o śc ió ł, p a ń s tw o , z r z e s z e n ie s p o ł e c z n e i t. p.
b) W s p ó ł ż y c i e d z ie c i i m ł o d z i e ż y m i ę d z y s o b ą . c ) O s o b a w y c h o w a w c y , k i e ro w n ik a .
L . Z a r z e c k i.
6. D z ie ło w y c h o w a n i a m u si b y ć z o r g a n i z o w a n e w t e n s p o s ó b , a b y m yśl p r z e w o d n i a o d d z i a ł y w a ł a m e c h a n ic z n ie n a k a ż d y a k t w y c h o w a n i a .
fl$inet.
7. W y c h o w a n i e i n a u k a w s z k o le i p o z a n ią w i n ny p r o w a d z i ć do g r u n t o w n e g o p o z n a n i a ro d z im e g o k ra ju , w a r u n k ó w je g o b y t u i ro z w o ju , z a d a ń i c e ló w p rz e s z ło ś c i w z w ią z k u z te r a ź n ie js z o ś c ią i p rz y s z ło ś c ią , o ra z w i n n y n a d a w a ć m ą d r y , o d p o w i e d n i o do z d o ln o śc i j a s n o w y tk n i ę ty k i e r u n e k d l a d ą ż e ń j e d n o s t e k i n a r o d u — i r o z b u d z a ć z a m i ł o w a n ie w i e d z y i p ra cy , u ł a t w ia j ą c ich z d o b y c ie , u p r a w ę , u d o s k o n a l e n i e , o ra z z a sto s o w a n ie .
St. W .
8. W y c h o w a n i e w in n o o b j ą ć c a ło ś ć n a t u r y c z ło w ie k a , s tw o rz y ć o d p o w i e d n i e w a r u n k i d la r ó w n o m i e r n e g o ro z w o ju w ł a d z i n t e le k t u a l n y c h , m o r a l n y c h i fizy
cz n y ch ; w i n n o r o z b u d z ić i w y k s z t a łc ić w s z e l k ie z a r o d ki w a rto ś c i m o r a l n y c h i z d o ln o ś c i tw ó rc z y c h ; d a ć m o ż n o ś ć o r j e n t o w a n i a się w c e l a c h i z a d a n i a c h życia; w y ro b ić z d o l n o ś ć p o z n a n i a w ł a s n y c h sił i u z d o ln ie ń , obli
c z e n ia ich i z o r g a n i z o w a n ia w w y r a ź n y p l a n i system ; w i n n o w y t k n ą ć i u t rw a lić z a s a d y k i e r o w n ic z e d la g o d n e g o s a m o d z i e l n e g o c z y n u — i w in n o w y p r a c o w a ć m o c w oli n ie s p o ż y te j, k t ó r a z d o ł a s k u p i ć siły, w p r o w a d z i ć je w ru c h , b y z a m i e r z e n ia u rz e c z y w is tn ić .
S t. W .
H igjena nerw ów i ciała.
P e ł n e z d ro w ie, o d p o w i e d n i z a s ó b sił, w y t r z y m a ł o ś ć i o d p o r n o ś ć , czyli z a h a r t o w a n i e w o b e c w s z e l k ic h zm ian, p r z e c iw n o ś c i, n i e b e z p i e c z e ń s t w i o p a n o w a n i e n e r w ó w , j e d n e m s ł o w e m d o s k o n a ł y s ta n i rozw ój fizy
czny, je s t p o d s t a w ą d o b r e g o , g r u n to w n e g o w y c h o w a n i a m o r a ln e g o , k t ó r e n ie d a się p r z e p r o w a d z i ć n a l e ż y c i e i s y s te m a t y c z n ie , g d y je s t się z m u s z o n y m o s z c z ę d z a ć c h o r o w i ty o r g a n iz m i c ią g ł e ro b ić u s t ę p s t w a n a rz e c z z d r o w i a , k t ó t e to w z g lę d y w y s u w a n e n a p l a n p ie r w s z y w y t w a r z a j ą z n i e w ie ś c ia ło ś ć , l ę k liw o ś ć i e goizm .
P r z y t e m n a l e ż y te r o z w in ię c ie o rg a n iz m u i w s z e c h s t r o n n e w y r o b ie n ie d o s k o n a ł o ś c i fizycznej, o d d z i a ł y w u - j ą c b e z p o ś r e d n i o n a w z m o ż e n i e e n e rg ji ż y c io w ej i d a j ą c k r z e p k o ś ć ciała, p o d t r z y m u j e ró w n i e ż j ę d r n o ś ć d u c h a , rz u tk o ść , s t a n o w c z o ś ć i sp o k ó j w e w n ę t r z n y , wy- w y p ł y w a j ą c e z p a n o w a n i a n a d so b ą, u z b r a j a w h a r t i o d w a g ę w o b e c śm ierci — co r a z e m w z ię te w p ł y w a n a u k s z t a ł t o w a n i e lo só w j e d n o s t e k i co z a tern idzie:
lo s ó w s p o ł e c z e ń s t w i n a r o d ó w .
P o tw i e r d z a n a m to h isto rja , w y k a z u j ą c u p a d e k i z a n i k n i e j e d n y c h p le m io n z w ą t l a ł y c h i z w y ro d n ia ły c h a r o z ro s t z a s o b n y c h , w y s o k o u z d o ln i o n y c h d o z a p a s ó w ży c io w y c h . K to nie m a z d r o w ia , sił, w y ć w ic z o n e j s p r a w n o śc i c z ł o n k ó w i o d p o rn o ś c i, te n p o z b a w i o n y j e s t w s z e lk ie j s a m o d z i e ln e j o b r o n y i z g ó ry s k a z a n y m b y w a n a p o r a ż k ę .
N a jp r o s ts z e z a s a d y h i g j e n y w c z e ś n ie z a s z c z e p i o n e d z i e c i o m i m ło d z ie ż y , p r z e z w ł a ś c iw ie p o k i e r o w a n e s t a r a n i a o z d r o w i e i r o z w i n ię c i e fizyczne, o ra z p rz y p o m o c y g im n a s ty k i i s p o rtó w , d o p o m a g a ró w n i e ż z n a k o m i c i e do w y r o b ie n ia c h a r a k t e r u . W s z e l k i e b o w i e m
gry i z a b a w y , o ra z ć w ic z e n ia s p o rto w e , z j e d n e j s tr o n y s ą n i e o d z o w n e w ży c iu h ig i e n i c z n i e p r o w a d z o n e m , g d y ż d a j ą u jście w r o d z o n e m u p o p ę d o w i n a t u r y lu d z k ie j, p o tr z e b u j ą c e j r u c h u i e k s p a n s ję ; a z d ru g ie j są f o r m ą w s p ó ł ż y c ia w z e s p o le , z a p r a w i a ją p r z e t o m ł o d z i e ż d o c n ó t s p o ł e c z n y c h , j a k w z a j e m n a u s t ę p li w o ś ć , i s p r a w i e d liw o ść , o b je k ty w iz m sąd u , p r z e s tr z e g a n i e ró w n o ś c i p ra w , p u n k t u a l n o ś c i i n a d e w s z y s t k o prawości w p o s t ę p o w a n iu . C o r a z e m w z ię te s ta n o w i c z y n n e , b e z p o ś r e d n i e u r a b i a n ie s tr o n y m o ra ln e j w y c h o w a n k ó w .
W o g ó l e b o w i e m z b y t j e d n o s t r o n n e k s z t a ł c e n i e fi
z y c z n e j tężyzny, b e z r ó w n o m i e r n ie p r o w a d z o n e j u p r a w y in t e l e k t u a ln e j i b e z o d p o w i e d n i e g o p o g ł ę b i e n i a d u c h o w e g o , m o ż e p r z e r o d z ić się w b r u t a l n ą p r z e w a g ę t e jż e siły i s t o s o w a n i e jej b e z w z g l ę d n e w e w s z y s t k ic h p r z e j a w a c h ż y c ia j e d n o s t e k i s p o ł e c z e ń s t w a . D l a d o b r a p r z e t o c a łe g o n a r o d u i d la z a d o ś ć u c z y n ie n ia p o t r z e b o m p a ń s t w a , o ile n a d e r w a ż n e m jest, b y n a w ł a śc iw y p o z io m p o d n i e ś ć w y c h o w a n i e fizyczne, o tyle z n ó w t r z e b a t a k p o ł ą c z y ć je z o d p o w i e d n i e m k s z t a ł c e n i e m m o r a l n e m , a b y e n e r g ja ż y c ia i tw ó r c z o ś ć r o z w ij a j ą c się w ca łe j p e łn i, iśc m o g ł a w ś w ia d o m y m s w e g o celu, p o ż ą d a n y m k i e r u n k u .
D l a h ig je n y fizyc znej ró w n i e j a k m o ra ln e j n ie o d z o w n a :
C zy sto ść, p o r z ą d e k , s y s t e m a ty c z n o ś ć , s k r o m n o ś ć , p o w ś c ią g liw o ść .
Zadanie w ychow aw cze.
1. O s z c z ę d z a ć z ł y c h p r z y k ła d ó w , myśli, p o b u d z e ń . 2. P rz y z w y c z a j a ć d o s t a r a n n e g o m y c i a z ę b ó w , c i a ł a — d o c z ę s ty c h k ą p ie li, s p a n i a p rz y o tw a r ty c h
o k n a c h i t. p. o ra z d o r u c h u i z a ję ć n a ś w ie ż e m p o w ie trz u ,
3. N ie p o z o s t a w ia ć n i g d y dziec i i m ło d z i e ż y sa- m o p a s , b e z z a tr u d n i e n i a . B udzić z a m i ło w a n ie w o g ó le p ra c y , rę c z n e j w s z c zeg ó ln o ści: slojdu, rz e m io sł ła tw i e j szych, z a ję ć w p o lu i w o g ro d z ie .
4. W d r a ż a ć d o z a p a n o w a n i a n a d ła k o m s t w e m , l e n is tw e m p r a g n ie n i e m , z a c h c i a n k a m i, w y b u c h a m i ś m ie chu, i t. p.
5. Z a p r a w i a ć d o u m i a r k o w a n i a i w y k a z y w a ć z g u b n o ś ć w s z e lk ie g o r o d z a j u n a d u ż y ć t a k w j e d z e n iu , piciu, j a k i w z a b a w a c h , s p o r t a c h i t. d.
Z astosow anie praktyczne.
1. S y s te m a t y c z n i e p r z e s tr z e g a n y w p e w n y c h c h w i
l a c h a b s o l u t n y sp o k ó j. M in u ty d o b r o w o l n e g o m ilc z e n ia i s k u p ie n ia .
2. C e lo w e gry i z a b a w y , k t ó r e b u d z ą z a m i ł o w a n ie r u c h u i p o m y s ł o w o ś ć ; r o z w ija ją wresołość, zręc z n o ść , p r z y to m n o ś ć u m y s ł u i w a rto ś c i sp o łe c z n e : u c z ą d z i a łać, w s p o m a g a ć się, s ą d z ić b e z s tr o n n ie , w a lczyć, b r o nić i t. d.
3. P e w n e d o b r z e o b m y ś l a n e ć w ic z e n i a g i m n a s t y c z n e d la dzieci.
4. S p o r t y l e k k o a t l e t y c z n e d la m ło d z ie ż y , z p o h a m o w a n ie m n a d m i e r n y c h w y s ił k ó w i p r z e s a d y .
K szta łcen ie u zd oln ień zm ysłow ych .
M e t o d y k a k s z t a ł c e n i a zm y słó w , a w ła ś c iw ie u z d o l n ie ń z m y s ło w y c h , j a k i e o tr z y m a li ś m y o d n a tu ry , j a k o to: w z ro k u , s łu c h u , s m a k u , d o ty k u , p o w o n ie n ia *
o ra z z m y s łu ciśn ien ia, p r z e s tr z e n i i t e m p e r a t u r y , p o c z u c ia cz asu , ilości, m asy, jak o ści, j e s t n a o g ó ł o p r a c o w a n a w s p e c ja l n y c h p o d r ę c z n i k a c h , d o k tó r y c h o d s y ł a m y .
K ła d z i e m y ty lk o n a c is k n a d o s k o n a ł e ć w ic z e n ie w s z y s tk i c h ty c h u z d o l n i e ń z m y słó w , a l b o w i e m o n e są z a s a d n ic z e m i o r g a n a m i c a łe g o n a r z ą d u p s y c h i c z n e g o . P r z y t e m ich s p r a w n o ś ć je s t p o d s t a w ą p o c z u c i a r z e c z y wistości. czyli p o c z u c i a p r a w d y , a z a r a z e m w y t w a r z a z d o l n o ś ć i u m i e j ę tn o ś ć re a liz a c ji czynu.
P o czu cie rzeczyw istości.
P o c z u c ie rz e c z y w is to ś c i je s t w ła ś c iw ie p o c z u c i e m p r a w d y , — j e s t w y n ik i e m d o s k o n a ł e g o f u n k c jo n o w a n i a w s z y s t k i c h z m y s łó w , k tó r e s ą n a r z ę d z i e m d o s t a r c z a j ą - c e m n a m w i a d o m o ś c i, w r a ż e ń i d o ś w ia d c z e ń . O d ich sp r a w n o ś c i i u d o s k o n a l e n i a z a le ż y o b s z a r n a s z y c h z d o byczy; z a le ż y u m i e j ę t n o ś ć w id z e n i a i r o z p o z n a w a n i a i s to tn e g o s t a n u rz ecz y , czyli ‘Prawdy. O d siły ro z w i
n ię c i a z m y s łu rz e c z y w is to śc i za le ż y ró w n ie ż p o c h o p - n o ś ć czynu. O n — j a k g d y b y w p o g o t o w i u d o d z i e ł a — t r z y m a c z u jn e m i n a s z e w ł a d z e i p o b u d z a je d o d zia ła n ia .
S z t u k a p o s t r z e g a n i a b o w ie m s ta je się s z t u k ą p r z e w i d y w a n i a s k u t k ó w , z a t e m i u m i e j ę t n o ś c i ą z a p o b i e g a n i a w y n i k o m n i e p o ż ą d a n y m . P r z y t o m n o ś ć u m y słu i d a r b y s tr e g o i s z y b k i e g o u j ę c i a k a ż d e j s y tu a c ji, w jej rz e c z y w i s te m z n a c z e n iu , d a j e m o ż n o ś ć p r z e t w o r z e n ia d o p e w n e g o s t o p n i a tej sytuacji, s t o s o w n i e do p o tr z e b y , a w m ia r ę sił, j a k i e się w ru c h w p ra w ia .
B rak p o c z u c i a rz ec z y w isto śc i, to n i e z d o l n o ś ć orjen- to w a n ia się w re a l n y c h w a r u n k a c h o t o c z e n i a i życia;
n i e r o z u m ie n ie w p ł y w ó w i s t o s u n k ó w istn ie ją cy ch ; c z ę
sto i n i e u m i e ję t n o ś ć isto tn e g o r o z p o z n a w a n i a w ł a s n y c h p o b u d e k i d z ia ła ń , o ra z o c e n ia n i a s ie b ie s a m e g o i w s z e l
k i c h rz ecz y , t a k j a k s ą p ra w d z iw ie , a w i d z e n ie ich i t r a k t o w a n ie p o d k ą t e m o s o b is ty c h p o g lą d ó w , n i e j e d n o k r o tn ie p rz y w i d z e ń , z ł u d z e ń lu b u p r z e d z e ń . W ży c iu j e d n o s t k i b r a k p o c z u c ia rz ecz y w isto śc i s p r o w a d z a w y k o lejenie, n i e u m i e j ę t n o ś ć z n a le z i e n i a w ła ś c iw e j drogi, z a w o d y i d a r e m n ą w a l k ę z p r z e c i w n o ś c ia m i. W c z y n a c h z b io r o w y c h je s t ty m p o w a ż n ie j s z y m b ł ę d e m i b e z o w o - c n e m z u ż y w a n i e m sił, b e z o s ią g a n ia celu: w l o s a c h n a r o d u c z ę s to je s t p r z y c z y n ą k a t a s tr o f i zguby.
B ra k p o c z u c i a rz e c z y w is to ś c i p o w o d u je :
L e k k o m y ś l n o ś ć , p ró ż n o ś ć , w y b u j a ł o ś ć fa n ta zji — blag ę.
N i e o b o w ią z k o w o ś ć , b ie rn o ść , n i e z a r a d n o ś ć , o p i e s z a ł o ś ć czynu, z d a w a n i e się n a losy.
D o k tr y n e r s t w o — o p e r o w a n i e fraze sa m i.
Zadanie w ychow aw cze.
W y r a b i a ć :
B y s trą s p o s t r z e g a w c z o ś ć . J a s n o ś ć p o j ę ć i w y o b r a ż e ń . Ś c is ło ść o k re ś le ń .
P o p r a w n e w ią z a n i e p o ję ć . P r a w i d ł o w e w n io s k o w a n ie . K r y t y c y z m i t rz e ź w o ś ć sąd u .
U ś w i a d a m ia n i e s o b ie s t o s u n k u p o ż ą d a n i a d o p o s t a n o w ie n ia .
Z e s t a w i a n i e w a rto ś c i rz e c z y i s k u tk ó w , w s t o s u n k u do sił i z a m i e r z e ń .
P o c z u c ie o d p o w i e d z ia l n o ś c i ze z r o z u m i e n ie m w y n ik ó w , ja k ie się w y w o ł u j e i s p r a w a d z a .
O b o w ią z k o w o ś ć .
Z astosow an ie praktyczne.
1. D o s k o n a l i ć w s z y s tk ie zm y sły , o r a z p o c z u c i e p r z e s trz e n i, cz asu, ilości, m asy, ciśn ien ia, t e m p e r a t u r y
i t. d. '
2. W s z e l k i e c z y n n o ś c i d u c h o w e ł ą c z y ć z p r a k tycznemu, w s p o s ó b j a k n a j p r o s t s z y p r z y z w y c z a j a j ą c do p ra c y , do d z i a ł a n i a w o t o c z e n i u z w y k łe m , w w a r u n k a c h c o d z ie n n e g o życia, a ze z r o z u m i e n i e m co o n o do s p e ł n i e n i a n a s u w a , cz e g o o d n a s w y m a g a .
3. P r o w a d z i ć ścisłe o b s e r w a c j e p rz y r o d y i d o ś w i a d c z e n i a fizyczne, z a c h ę c a j ą c d z i e c k o d o u w a g i, s k u p ie n ia , z a s t a n a w i a n i a się, w y c ią g a n i a w n io sk ó w , ro z w i ą z y w a n ia z a g a d n i e ń s a m o d z i e ln i e i z p o z n a w a n i e m ic h ce lo w o ści.
4. U p r a w i a ć w sz e lk ie g o ro d z a j u p r a c e r ę c z n e i z a ję c ia p r a k t y c z n e (r z e m io s ła i t. p.)
5. W p l a t a ć u ż y t e c z n o ś ć w z a b a w ę .
6. Z a p o z n a w a ć z w a r u n k a m i lu d z k i e g o życia, z in s t y tu c ja m i s p o ł e c z n e m i i w a r s z t a t a m i p ra cy .
7. P r z y z w y c z a j a ć d o p r z e s t r z e g a n i a ścisło ści w y ra ż e ń , z g o d n o ś c i s ą d u i o k r e ś le ń z i s to tą fa k tu i rzeczy.
8. N a p r o w a d z a ć n a o b lic z a n ie d r ó g i ś r o d k ó w , w io d ą c y c h d o celu, a p r z e s z k ó d i p r z e c iw n o ś c i u t r u d n i a j ą c y c h z a d a n i e .
9. W y k a z y w a ć k o n i e c z n o ś ć w y n a jd o w a n i a is to t
nej p o d s t a w y i w a rto ś c i k a ż d e j rzeczy, p r z y b a d a n iu w s z e l k ic h s p i a w i zjaw isk , o ra z p o t r z e b ę r o z w a ż a n i a s k u t k ó w d a n e g o czynu.
10. Z a c h ę c a ć do w y c ie c z e k , z w ie d z a ń , p o z n a w a n ia k ra ju w c e lu p o r ó w n a w c z y c h o b s e r w a c j i n a d w ł a śc iw o ś c ia m i lu d n o ści, okolicy, z a b y tk ó w , o b y c z a j ó w i t. p.
K szta łcen ie w oli.
M O T T O :
Z ycie składa się z aktów opanowania siebie, okoliczności, przyrody, zapór i przeszkód.
Binet.
Charakter jest widoczną, skrystalizowaną po
stacią Woli. J ł poznajemy go po tern, czego czło
wiek pragnie, do czego dąży, w porównaniu z tem co odrzuca.
Fr. Herbart.
1Dążność do uczynienia przedmiotem Woli słu
szności i dobra W całej ich czystości i nieskazi
telności — dążność do ukształtowania na podsta
wie tych idei najgłębszej treści charakteru i jaźni, z pominięciem Wszelkiej dowolności — oto cel w y
chowania moralnego.
Fr. Herbart N i e z ło m n a w o l a je s t p o d s t a w o w y m p o d ł o ż e m c h a r a k te r u . Bez jej w y r o b i e n i a i w s p ó ł u d z i a ł u , w s z e l k a p r a c a m o r a l n a c h y b i o n a j e s t i b e z o w o c n a . N i e m a zaś w o li b e z u m ie j ę t n o ś c i p a n o w a n i a n a d s o b ą . J e d y n i e p rz y p o m o c y tej siły n ie je s t się n ie w o l n i k i e m s a m e g o s ie b ie t. j.: m o ż n a u t r z y m a ć n a w o d z y n a jn i ż s z e i n s t y n k ty , p o p ę d y , z m y sły , n e r w y , u c z u c ia , z a c h c e n ie , — czyli w r ę k u w ł a n e m m i e ć s t e r s w y c h c z y n ó w i ś w i a d o m i e k ie r o w a ć niem i; a z a r a z e m u m o ż e b n i a ć w s p ó ł ż y c ie w s p o ł e c z e ń s t w i e i z a c h o w a n i e ł a d u i p o r z ą d k u w s t o s u n k a c h l u d z k i c h i w o g ó l n y m u s t r o j u p a ń s t w a , C z ł o w i e k n ie z d o l n y d o d z i e r ż e n i a w ł a d z y n a d s o b ą , z w y k le p a d a o f ia r ą tej u ło m n o ś c i; p s u j e w ł a s n e
Z a r y s w y c h o w a n i a . 3 .
ż y c ie i d z ie ła , n ie je s t w s t a n i e p r z e p r o w a d z i ć sw y c h z a m i e r z e ń — i b y w a w y k l u c z o n y m z e s p o ł e c z e ń s t w a i sze rszej d z ia ła ln o ś c i.
C z ł o w ie k c h w ie jn y , lub n ie w y t r w a ł e j woli nic n ie d o k o n y w a ; je s t c i ę ż a r e m d la s ie b ie i d r u g ic h , c z ę sto z a w a d ą b ie r n ie p o p y c h a n ą p rz e z los i o t o c z e n i e — j e d n o s t k ą m a r n i e j ą c ą . J e d y n i e w y t r w a ł a , n i e u g i ę t a ś w i a d o m a s w e g o z a ł o ż e n i a i c e lu „ u m i e j ę t n o ś ć c h c e n i a “, z d o ln a je s t z a m i a r y w c ie lić w cz y n , p r z e z w y c i ę ż a ć w s z e lk ie p r z e c i w i e ń s t w a i t w ó r c z ą a k c j ę u r z e c z y w istniać.
B ra k w oli i z t ą d w y p ł y w a ją c y b r a k o d w a g i i w y t rw a n ia , s t a n o w i w o g ó le d e s t r u k c y j n y c z y n n ik w całej d u c h o w e j is to cie c z ło w ie k a ; d l a n a r o d u z a ś c z ę s to je st p r z y c z y n ą w i e lk ic h s trat, n i e p o w o d z e ń i u p a d k u .
P o w o d u j e :
C h w ie jn o ś ć , p r ę d k i e z n ie c h ę c e n ie . L e k k o m y ś ln o ś ć , s a m o w o lę .
P o d p o r z ą d k o w a n i e s ie b ie z m y s ł o m i z a c h c i a n k o m . N ie o b lic z a ln o ś ć . N i e o b o w ią z k o w o ś ć .
S ła b o ś ć d u c h a .
B e z p l a n o w o ś ć i b e z ł a d w ży c iu i p ra c y . B ra k ra d o ś c i życia.
B ierność, tc h ó rz o s tw o . U p a d e k m o ra ln y .
Zadanie w ych ow aw cze.
W s k a z a n i a z a s a d n i c z e :
1. N a a k t woli, czyli czyn, s k ł a d a się z a r ó w n o m y śl j a k i u c z u c ie , p r z e to n a j w a ż n i e s z ą r z e c z ą w p r a
