Karol Górski
Dom Kopernika w Toruniu
Ochrona Zabytków 6/1 (20), 6-8
DOM KOPERNIKA W TORUNIU KAROL GÓRSKI
H is to r ia 1 poszukiw ań dom u rodzinnego w ielkiego astronom a rozpoczyna się dopiero od r. 1711, kiedy k ro n ik a rz toru ń sk i Z ernecke podał wiadomość, że był to dom narożny przy ul. S taro to ru ń sk iej, k tó ra stanow iła m ały odcinek dzisiejszej ulicy K opernika od b ra m y starotoruńskiej do ul. Św. Ducha. Domu Zernecke nie wskazał, ale w kilkad ziesiąt la t później ju ż ten dom po kazyw ano. B yła to skrom na p ię tro w a kam ieniczka, zam ieszkiw ana przez je d ną rodzinę rzem ieślniczą, podczas gdy kupcy zw ykle m ieszkali w okazal szych, d w upiętrow ych domach. N atom iast rzekom y dom rodziców astronom a posiadał wówczas gotycki jeszcze ch arak ter. Z najdow ał się on na rogu ul. P ie k a ry i ul. S tarotoruńsk iej. T aką p rzynajm n iej podał wiadom ość au to r k a len d arza z r. 1761, G eret. K azał on nad studnią, stojącą przed domem, po staw ić d rew n ian ą piram id k ę z k u lą ziem ską na w ierzchu i odtąd zaczęto dom ten odwiedzać. P ojaw ił się ja k iś napis w ew nątrz, niew ątp liw ie nowszy, jakieś łóżko z kotarą, sta ry i b ru d n y p o rtre t astronom a, p ro ste sprzęty oto czyła legenda. Z tego dom u gen. W oyczyński, kom endant m iasta w czasach księstw a W arszaw skiego kazał w yjąć cegłę i posłał do św iąty ni Sybilli w P u ław ach, ten dom odw iedził N apoleon (ryc. 6), potem Chopin. R ząd p ru sk i chciał dać pieniądze na jego rem ont, ale zażądał dowodów archiw alnych. Po k ilku la tach poszukiw ań dostarczono dow odów ta k słabych, że rząd w niosek o drzu cił. Ale legenda trw ała. Nie przeszkodziło to przedsiębiorczem u kupcow i p rz e budow ać z g ru n tu dom u w r. 1849. Jed n a k uczony badacz to ru ń sk i L. P row e nad al trw a ł przy legendzie, k tó rą nazyw ał tradycją. Znalazł co p ra w d a w ia domość w księgach ławniczych, że dom K opernika-ojca nie stał n a rogu, i był nie na S taro to ru ń sk iej, a n a ul. św. Anny, ale się tym nie p rzejął. W ątpili co p ra w d a Polacy, jak Szulc i Polkow ski, lecz w r. 1872 niem ieckie tow arzy stwo naukow e C oppernicus-V erein w m urow ało w ściany dom ku na rogu ul. P ie k a ry (ul. K opernika n r 30) tablicę pam iątkow ą. Tym czasem w r. 1881 prezy d en t m iasta Bender, zapalony badacz i m iłośnik przeszłości Torunia, znalazł pod schodam i w iodącym i n a szczyt wieży ra tu sz a sta ry pergam inow y zeszyt, zaw ierający spis pow inności m ieszczan z r. 1450. Na podstaw ie tego spisu m ożna było ustalić w łaściciela każdego n iem al dom u i śledzić go po przez dziesiątki la t w księgach ław niczych, gdzie każda zm iana w łaściciela była zapisyw ana. B ender po długiej i sum iennej pracy ustalił, że K op ernik- ojciec w r. 1464 m ieszkał w dom u przy ul. św. Anny, dziś K opernika n r 17. Dom ten otrzym ał w r. 1464 w spadku po teściu, w y m ieniany je st jako jego w łaściciel jeszcze w r. 1474, sprzedał go zaś w r. 1480. Poniew aż w y m ieniano w łaścicieli przy dom ach tylko przy sprzedaży, albo w w ypadku,
1 W ażniejsza bibliografia: R x x x , Beiträge zur Beantw ortung der Frage nach der N ationalität Nie. Copernicus. W roclaw 1871. (Autor jest Polakiem). G. B e n d e r , A rchivalische Beiträge zur Fam iliengeschichte des Nicolaus Coppernicus. M ittei lungen d. Coppernicus-Vereins. Toruń, z. III, 1881. H. A d o l p h , Das G eburts- h a u s des Nikolaus Coppernicus. Tamże z. IV, 1882. G. B e n d e r , W eitere archi valische Beiträge zur Fam iliengeschichte des Nikolaus Coppernicus. Tamże z. IV, 1882. L. P r o w e , Nicolaus Coppernicus. Berlin 1883. Ł ę g o w s k i , Młodość K oper nika w św ietle ostatnich badań. Toruń 1923. J. W a s i u t y ń s k i , Kopernik. War szawa 1938.
Rye. 6. Napoleon w Toruniu — widok na domniemany dom Kopernika. M iedzioryt M ielcarzewicza.
gdy dom ten zam ieszkiw ali — wszelkie dane przem aw iają za tym, że M ikołaj K opernik urodził się nie w domu n r 30, a w domu n r 17 przy ul. K opernika. Była to dw upiętrow a kam ienica, typow a dla kupców, a ojciec astronom a był w łaśnie kupcem. P ow stała burza. S ta ry P row e pow ołał się na tradycję trw ającą sto sześćdziesiąt lat, niepom ny, że w T o ru n iu w czterdzieści lat po śm ierci astronom a utrzym yw ano, że pochow any jest w Toruniu, co jest zupełną n ie praw dą. W idocznie rodzinne m iasto zapom niało o nim jeszcze za życia. Czyżby m iało pam iętać o domu gdzie się urodził, ale gdzie m ieszkał zaledw ie do 7 roku życia? W obronie trad ycji (a m oże honoru Coppernicus-V erein, któ ry w m urow ał tablicę w niew łaściw y dom) w y stąp ił radca handlow y Adolf, k tóry w długim i sofistycznym wywodzie przedłużał ulicę S taro to ru ńsk ą poza m ury m iasta, uczynił z K opernika-ojca spek u lan ta od kam ienic, przypuszczał, że m iał ich kilkanaście i wreszcie, nie mogąc obalić tw ierdzenia, że ojciec astronom a nie m ieszkał w r. 1464 w dom u narożnym , w ysnuł tw ierdzenie, że przeniósł się on później pod n r 30, m. i. dla świeżego pow ietrza. Nie p am ię tał, że dom ten był blisko fosy, a pow ietrze koło fosy było zawsze najgorsze: stąd ulice prow adzące w tym k ieru n k u nazyw ano „R óżanym i“ i „Law endo w ym i“ nie bez jaw nego szyderstw a. Na wywody Adolfa odpow iedział w y czerpująco Bender, ale tablicy nie przeniesiono. Za w yw odam i B endera opo wiedzieli się wszyscy pow ażniejsi badacze niem ieccy: Curtze, H euer, W ent- scher, a staran iem władz polskich w r. 1925 w m urow ano w dom przy ul. K o pern ik a 17 polską tablicę. W ten sposób w oczach ludności K opernik m iał dw a domy, polski i niem iecki. W r. 1938 zdjęto tablicę z domu niem ieckiego, którą okupanci w m urow ali na nowo, usuw ając polską. Tę bezsensowną w alkę zakończyło w yw iezienie niem ieckiej tablicy przez uciekające wojska niem ie ckie w r. 1945. A przecież więcej badaczy niem ieckich niż polskich opow ie działo się za domem n r 17.
Dziś możemy stw ierdzić z całym spokojem , że dom rodzinny astronom a
Rye. 7. Dom Kopernika w Toruniu (na prawo).
znajdow ał się najpraw dopodobniej tam , gdzie um ieszczona jest tablica pod n r 17 (ryc. 7). Pozostaje jeszcze spraw a drugiego domu starego K opernika, do którego przeniósł się ok. r. 1480. M iał on stać na ry nk u starom iejskim . P rzep ro wadzone ostatnio badania w ykazały, że dom ten, n aby ty w r. 1468 przez ojca astronom a, znajdow ał się pod n r 36. N iestety, w końcu X IX w. został on w sposób barbarzyński przebudow any i stanow i dziś część domu to w aro wego. Dom ten po śm ierci ojca astronom a (1483) nadal pozostaw ał w ręku wdowy i dzieci, a potem przeszedł n a w łasność zięcia, B artło m ieja G ertnera. Obok tego domu pod n r 35 znajdow ała się kam ienica, k tó rą w r. 1495 kupił słynny h um anista Filip K allim ach. Jest to dzisiejszy „Dom pod G w iazdą“. Drugi dom, który kupił K allim ach stał p rzy ul. Ż eglarskiej (dziś n r 1). Oba te domy sprzedał 15 lipca 1496 „pan F ilip “ radzie m iejskiej i przeniósł się do K rakow a, gdzie zakończył życie dnia 1 listopada 1496.
