Lech Krzyżanowski, Marek
Domagalski
Mgr Janusz Kubiak (1934-1982)
Ochrona Zabytków 36/1-2 (140-141), 128-131
K R O N IK A
WSPOMNIENIE POŚMIERTNE MGR JANUSZ KUBIAK (1934—1982)
Urodzony 5 kwietnia 1934 r. w Tczewie, Janusz Kubiak rozpoczął działalność za wodową w 1955 r. Studia historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim uwień czył pracą magisterską pt. P ó ź n o g o ty c k i o łtarz W n i e b o w z ię c i a N M P z W a r t y . Da leka stąd była jeszcze droga ku konserwacji zabytków, bowiem niemal do koń ca 1960 r. zatrudniony był w Polskim Radio. Nie był to jednak, jak się później okazało, czas stracony. Działalność w instytucji, gdzie słowo ma tak wielkie zna czenie, a zwartość a zarazem jasność wypowiedzi jest warunkiem podstawowym — dała owoce. Odtąd słynął Janusz z pięknego języka polskiego, logiki wywodu, umiejętności dobierania właściwych akcentów zamykających wypowiedź — czy to pisaną, czy mówioną.
Listopad 1960 r. związał go na stałe z Przedsiębiorstwem Państwowym Pracow nie Konserwacji Zabytków, Oddział w Warszawie. Jak wszyscy historycy sztuki podejmujący działalność w tej instytucji — trafił do Pracowni Dokumentacji Nau- kowo-Historycznej. Niemal od początku pracy podjął studia historyczno-urbanisty- czne. Już w 1961 r. ukończył pierwsze ze swych 53 opracowań w tej dziedzinie — miasta Słupi Nowej. Nie byłby jednak typowym „pekazetowcem”, gdyby dosko nalił się w jednej tylko tematyce. Jest również autorem 19 historycznych opra cowań zabytków architektury, a nie obce Mu były także badania architektoniczne prowadzone w terenie. Część tych studiów znalazła wyraz w publikacjach (33 po zycje, 3 w druku).
Urbanistyka stała się jednak Jego podstawową domeną. Pogłębienie tej proble matyki ułatwiło ukończenie w 1968 r. Podyplomowego Studium Planowania Prze strzennego przy Politechnice Warszawskiej; był pierwszym w jego dziejach dy plomantem — historykiem sztuki. Humanistyczna dyscyplina połączona z pogłę bioną wiedzą warsztatową urbanisty stanowiła o wszechstronności Jego badań i dojrzałości uzyskanych rezultatów. Jest przy tym godna podkreślenia specjalizacja, jaką sobie wybrał. Janusz Kubiak zdecydowanie preferował opracowania małych miast historycznych. Można sądzić, że przemawiało za tym Jego specyficzne po dejście do tematu. Nie tracił bowiem nigdy z pola widzenia problemów społecz nych, mając zawsze na względzie to, że ostatecznym celem owych studiów i formu łowanych postulatów oraz wniosków konserwatorskich był człowiek. Wydaje się, że w niedużej skali miast, których badania tak chętnie podejmował, był w stanie uchwycić i trafnie określać charakterystyczne cechy „rodzinnej przestrzeni życio wej”. Określenie to, co podkreślał w ostatnich pracach, przejął z myśli prymasa Stefana Wyszyńskiego. Daleki Mu był techniczny i pusty żargon ludzi zajmujących się, jak sądzą, urbanistyką, a nie będących w stanie wyjść poza schematy ryso wane w dużej skali i sformułowania, z których nic nie wynika. Z dużą uwagą stu diował prace socjologów wszelkich orientacji, antropologów kultury i teoretyków oraz praktyków urbanistyki, nie odrywających swoich studiów i przemyśleń od jej podstawy — od człowieka. Tym właśnie zagadnieniom poświęcił kilka artykułów i referatów wygłoszonych na sesjach Towarzystwa Urbanistów Polskich. Podsu mowaniem Jego przemyśleń jest esej T e r a ź n i e js z o ś ć r z e c z y m in io n y c h , przygoto wany do druku w Ośrodku Informacji PP PKZ. Tekst ten stanowi jednocześnie prowokujące zaproszenie do dyskusji o podstawowych dylematach miast i ukła dów historycznych, ich roli w życiu współczesnego człowieka i nadchodzących po koleń. Wśród licznych wątpliwości i pytań, które sobie i przyszłym czytelnikom postawił Autor, godzi się zacytować choć jedno: C z y n o tu j ą c w n a sz y c h d o k u m e n t a c h h i s t o r y c z n y c h d la m i a s t posz czeg ó ln e o b i e k t y c z y e l e m e n t y h i s to r y c z n e ,
z a b y t k o w e , n o t u j e m y r ó w n i e ż a k tu a l n y stan f a k t y c z n y p r z e s t r z e n i s p o ł e c z n e j m i a sta, c z y zez w y łą c z n i e j e j a b s t r a k c y j n y o b ra z „ h is to r y c z n y ”, t a k c h ę tn i e s p r o w a d z o n y do r ó w n i e a b s t r a k c y j n e g o „stan u p i e r w o t n e g o ”? Podstawową cechą osobowości Janusza była otwartość na sprawy ludzkie, wynikała ona z wrażliwości, staran nie zresztą skrywanej za nikłym uśmiechem i pogodnym wyrazem twarzy, z któ rymi każdy Go pamięta. Nie było kłopotów wśród znajomych czy przyjaciół, wobec których pozostałby obojętny. Nie odmawiał udziału we wszelkiego ro
dzaju akcjach czy pracach społecznych. Działał w niejednym Zarządzie Oddzia łu Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, a gdy przyszła potrze ba — ujął stery jako prezes w latach 1979—1980. Nie pozostał na uboczu, gdy
nadeszła odnowa w sierpniu 1980 r. Podjął działania tak w „Solidarności”, jak i później, po ukonstytuowaniu się Oddziału Badań i Konserwacji PP PKZ — w Radzie Pracowniczej. Należy przy tym podkreślić, że w każdym działaniu swój udział pojmował jako wkład konstruktywny. W okresie szczególnie gorących dys kusji, 21 sierpnia 1981 r. ogłosił List o t w a r t y do p r a c o w n i k ó w P K Z , szeroko roz propagowany we wszystkich jednostkach przedsiębiorstwa. W pogłębionej analizie zawodu konserwatora zabytków i celów Pracowni Konserwacji Zabytków nie za brakło także pytań kierowanych do ośmiotysięcznej rzeszy współkolegów: M y śląc o o d n o w ie , j a k ocen iasz w ła sn ą pracę? M yś lą c o odnow ie , c z y u w a ż a s z że p ra c u je sz w P K Z t y l k o d la z a r o b k ó w , c z y m a s z ja k i e ś inne cele, t a k z w a n e w y ż sze? M y ś lą c o o d n o w ie i p a tr z ą c z p r z e r a ż e n i e m na k a t a s tr o f a ln y sta n z a b y t k ó w w Polsce, c z y w i d z i s z r ó w n i e ż i s w o j e w in y , i c z y m a s z ja k i e ś o s o b i s t e (pod kreślenie red.) p l a n y p o p r a w y s y t u a c ji ? ” List Kubiaka był przedmiotem ogólnopol skiej dyskusji, między innymi przedstawicieli Pracowni Dokumentacji Historycznej
PKZ. _
W Oddziale Badań i Konserwacji utworzył własną Pracownię Badań Urbanistycz nych. Dzięki finansowaniu części tematów przez fundusz postępu PKZ, mógł zająć się studiami nad oceną realizowanych już planów urbanistycznych, podjąć szcze gółową analizę wszystkich mechanizmów towarzyszących zjawisku zwanemu poto cznie rewaloryzacją miast zabytkowych. W ankiecie z tego okresu w rubryce „za mierzenia” napisał: d o s k o n a l e n ie m e t o d d o k u m e n t a c j i k o n s e r w a t o r s k i c h do s z c z e g ó ło w y c h p la n ó w za g o s p o d a r o w a n ia p rz e str ze n n e g o . Zdążył w grudniu 1982 r. ukoń czyć opracowane razem z M. Rozbicką studium S p r a w o z d a n i e z p ra c r e a l i z a c y j n y c h u r b a n i s t y c z n o - k o n s e r w a t o r s k i c h k w a r t a ł u sta r o m i e js k ie g o na p r z y k ł a d z i e b lo k u X I X w Z am ościu. Ten odkrywczy, pierwszy w swym rodzaju dokument analizujący wszystkie aspekty rewaloryzacji uzyskał wysokie oceny recenzentów i znajduje się’ w przygotowaniu do druku (Ośrodek Informacji PKZ). Był naszym towarzyszem redakcyjnym dzieląc trudy gromadzenia materiałów, radząc w skomplikowanych sprawach wydawniczych. Gdy wyłoniła się potrzeba, bez wahania włączył się w tok działań redakcji „Spotkań z zabytkami” na pełnych obrotach. Było to cał kiem naturalne —• Janusz zawsze doceniał znaczenie dydaktyki i popularyzacji, podkreślał potrzebę tworzenia szerokiego zaplecza przyjaciół zabytków narodo wych.
Nie wytrzymało tego wszystkiego Jego serce. Odszedł 27 grudnia 1982 r. Pozosta wił nas z refleksją o owocnie spełnionym, choć przedwcześnie przerwanym życiu polskiego konserwatora zabytków, społecznika, przyjaciela.
BIB LIO G R A FIA W A ŻN IE JSZY C H PU B L IK A C JI I PR A C JA N U SZ A K U B IA K A
OPRACOWANIA I ARTYKUŁY
1. R a w a M a z o w i e c k a (Z a rys d z i e j ó w miasta), Rawa Mazowiecka 1965.
2. Sien iaw a. H istoria i r o z w ó j p r z e s tr z e n n y , „Mówią Wieki”, 1966, nr 8, s. 34—37. 3. K ośció ł i k la s z to r p o b e r n a r d y ń s k i w Z ło c zo w ie , „Biuletyn Historii Sztuki” (da lej: „BHS”), 1967, z. 4, s. 576—580.
4. S ła w n e w sita i p r z e ta k i. D z ie j e Biłgoraja , „Ziemia”, T. 4, 1968, s. 73—82. 5. O cena r e a liza c ji w n i o s k ó w k o n s e r w a t o r s k i c h w p r o c e s ie p rz e k s z t a łc a n ia m ia st,
Warszawa 1970, s. 50, il.
6. N ie z n a n y p la n p a r k u k le m e n s o w s k i e g o z 1806 r., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” (dalej: „KAiU”), T. XVI, 1971, z. 1, s. 73—81, il., aneks.
7. P r o b l e m y k o n s e r w a t o r s k i e m a ł y c h m i a s t na tle p o w o j e n n y c h p la n ó w m i e j s c o
w y c h L id z b a r k a W a r m iń s k ie g o , (w:) Z a g a d n ie n ia k s z ta łt o w a n ia n o w e j z a b u d o w y m i e s z k a n i o w e j i u s ł u g o w e j w u k ła d a ch z a b y t k o w y c h m a ł y c h m iast. Konferencja problemowa TUP w Olsztynie, 1971, s. 79—106 (wraz z A. Znojkiewiczem).
8. O p o tr z e b ie p e r s p e k t y w i c z n e g o p r o g r a m u k o n s e r w a t o r s k i e g o w za k r e s ie och ron y m i e js k ic h z e s p o łó w z a b y t k o w y c h . Referat na sesję konserwatorską PKZ w Lublinie, 1973, s. 14.
9. M e t o d y k a p o s t ę p o w a n i a b a d a w c z e g o na p r z y k ł a d z i e d w o r u w M irogon ow icach ,
(oprać, zbiór.) Warszawa 1974, s. 88, il., 3 tabl.
10. Z a r y s d z i e j ó w ze s p o łu p o d o m i n ik a ń s k ie g o w S ejn a ch , (w:) S tu d i a nad h is to rią d o m i n i k a n ó w w Polsce 1222—1972, pod red. J. Kłoczowskiego, t. II, Warszawa 1975, s. 273—288, il. '
11. D o k u m e n t a c j a n a u k o w o - h is to r y c z n a d o ty c z ą c a c m e n t a r z y w p r a k t y c e P r a c o w
n i D o k u m e n ta c j i N a u k o w o - H i s t o r y c z n y c h P K Z , „Informacje Bieżące PKZ” (dalej: „IB PKZ”), 1977, nr 12, s. 1—2.
12. M ły n w o d n y w S u c h a n ó w k u , „Przyczynki” Ol PP PKZ, Warszawa 1977, s. 26, il. 13. K o n c e p c je u r b a n i s ty c z n e Ż y r a r d o w a , „BHS”, R. XL, 1978, nr 3, s. 341—350, il , plany (wraz z T. Szyburską).
14. R e w a l o r y z a c j a z a b y t k o w e g o ze s p o łu o s a d y f a b r y c z n e j w Ż y r a r d o w i e , „Miasto”, R. XXVIII, 1978, nr 7.
15. Ż y r a r d ó w — m i a s t o fa b r yczn e. P o k a z w W a r s z a w ie , „Ochrona Zabytków” (da lej: „OZ”), R. XXXII, 1979, nr 1, s. 73.
16. M gr M aria P u ciata (1924— 1978). W s p o m n ie n i e p o ś m ie r t n e , „OZ”, R. XXXII, 1979, nr 2, s. 148.
17. M e todologia r e w a l o r y z a c j i i m o d e r n iz a c j i s t a r e j z a b u d o w y m i e s z k a n i o w e j —
k o n fe r e n c ja T o w a r z y s t w a U r b a n is tó w Polskich, tamże, s. 155—156.
18. G ro d z i s k a w p ro g r a m a ch k o n s e r w a t o r s k i c h dla m i a s t z a b y t k o w y c h , (w:) Z a b y
te k arch eologiczn y i śr o d o w i s k o , Warszawa 1980, s. 73—84, il.
19. R a w a M a z o w i e c k a — p r o g r a m k o n s e r w a t o r s k i , „OZ”, R. XXXIII, 1980, nr 1, s. 44—53, il.
20. D o m o w e p a m i ą tk i , „Spotkania z Zabytkami” (dalej: „SzZ”), 1980 (z. 3), s. 72 —
73, il. ( 21. R ola o p r a c o w a ń P D N -H w p l a n o w a n i u p r z e s t r z e n n y m , „IB PKZ”, 1980, nr 14, s. 1—9. 22. S a n d o m i e r z — 1000 lat, „SzZ”, 1980 (z. 4), s. 5—7, il. 23. T r z y d z i e s t o l e c i e P P P r a c o w n ie K o n s e r w a c j i Z a b y t k ó w , „OZ”, R. XXXIV, 1981, nr 1—2, s. 107—108. 24. Co oznacza sk r ó t P K Z ? , „SzZ”, 1981 (z. 6), s. 35.
25. Z łe s p o tk a n ia z z a b y t k a m i (cz yli o d a w n y c h z a k ła d a c h N orblina), „SzZ”, 1982 (z. 7), s. 31—33, il.
26. A r c h i t e k t u r a m i a s t p r z e m y s ł o w y c h d r u g i e j p o ł o w y X I X w., j e j h is to r y c z n e
i w s p ó łc z e s n e p r o b l e m y — s y m p o z j u m w Łodzi, „OZ”, R. XXXV, 1982, nr 3—4. 27. Na p r z y k ła d : Chęcin y, „SzZ”, 1983, z. 1 (11), s. 4—9.
28. G r o b y p r a p r a d z ia d k ó w , tamże, s. 40.
29. K o n s e r w o w a ć c z y res ta u ro w a ć? , „OZ”, R. XXXVI, 1983, nr 1—2, s. 17—19. 30. D a w n a f a b r y k a N orblin a w W a r s z a w i e — sz o p a na r o w e r y c z y k a t e d r a w Lincoln?, tamże, s. 110—112.
31. D z ie d z ic tw o c z y n a r z ę d z ie ? , „SzZ”, 1983, z. 2 (12), s. 43. 32. H istoria to t e ż legendy!, tamże, s. 70.
33. U w a g i d o ty c z ą c e „ W y t y c z n y c h do o p ra c o w a n ia p r o b l e m a t y k i o c h ro n y w a r to ś c i
k u l t u r o w y c h w pla nach z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s tr z e n n e g o ”, „OZ”, R. XXXVI, 1983, nr 3—4.
34. S p r a w o z d a n i e z p rac r e a l iz a c y j n y c h u r b a n i s t y c z n o - k o n s e r w a t o r s k i c h k w a r t a ł u
sta r o m i e js k ie g o na p r z y k ł a d z i e b lo ku X I X w Zamościu, wraz z M. Rozbicką, Ol PP PKZ (w druku).
35. T e r a źn ie jsz o ść r z e c z y m in io n ych , Ol PP PKZ (w druku).
36. T y k o c in , (w:) Z a b y t k i u r b a n i s t y k i i a r c h i t e k t u r y w Polsce. O d b u d o w a i k o n
s e r w a c j a , t. 1, M ia sta h is to ry c z n e , pod red. W. Kalinowskiego, wyd. Arkady (w druku).
ST U D IA H ISTO R Y C ZN O -U R BA N IST Y C Z N E I R O ZPO Z N A N IA K O N SER W A TO R SK IE DO PLA N Ó W Z A G O SPO D A R O W A N IA PR ZE STR ZEN N EG O M IA ST (m aszynopisy w PK Z W arszaw a)
1. B ia ło w ieża , 1975. 2. Biłgora j, 1965. 3. B iełsk Podla sk i, 1975.
4. B oćki (pow . B iełsk Podla ski) — m iasto, 1961.
5. B rzo z ó w , 1964.
6. C hęcin y (praca zbiór., n ie u k o ń czo na). 7. C ze p e c (pow. S t r z y ż ó w ) , 1961. 8. Czersk, 1961. 9. C h m ieln ik, 1962. 10. D ąbie nad N e r e m , 1962. U . Dobra , 1962. 12. D roh iczyn , 1977. 13. Dukla , 1964. 14. G r ó je c — zob. poz. 52. 15. H r u b ie sz ó w , 1965.
16. Jaślisk a (p ow. Jasło) — miasto, 1964. 17. J a n ó w L u b e lsk i, 1969. 18. J an ów , 1974. 19. K l e m e n s ó w — osada fa b r y c z n a i c u k r o w n ia , 1968. 20. K o r y c in , 1976. 21. K r a ś n i k , 1966. 22. K r y n k i , 1976. 23. K u n ó w , 1964. 24. K u źn ica, 1976. 25. Łag ó w , 1960. 26. Łask, 1964. 27. Ł o m ża , 1964. 28. M a k ó w M a z o w i e c k i (w raz z M. B arb asiew icz), 1979.
29. M ikstat, 1962.
30. N o w y D w ó r — zob. poz. 52.
31. O le śnica {wraz z L. Kozakiewi czem), 1963.
32. Piasecz n o — zob. poz. 52. 33. P ło ńsk — zob. poz. 52.
34. P o d k o w a L eśn a (wraz z K. Ru dzińskim, nie ukończone).
35. P r z a s n y s z (wraz z M. Barbasie wicz), 1979.
36. R a w a M a z o w ie c k a , 1964, 1979. 37. R óżan (wraz z M. Barbasiewicz),
1979. 38. R y k i — zob. poz. 52. 39. S ie m ia t y c z e , 1971. 40. S ie n i a w a (pow . J arosław ) — m i a sto, 1961. 41. S łu p ia N o w a , 1961. 42. S o k ó łk a , 1974. 43. S to c z e k Ł u k o w s k i , 1969. 44. S u c h e d n ió w , 1961. 45. S z c z e b r z e s z y n , 1968. 46. S z c z u c z y n , 1975. 47. T y c z y n (p ow. R z e s z ó w ) — miasto, 1961. 48. T yk o cin , 1975. 49. W y ś m i e r z y c e , 1963, 1973. 50. W i d a w a , 1964. 51. W izna, 1974. 52. W y t y c z n e k o n s e r w a t o r s k i e dla p l a n ó w z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s t r z e n nego m iast: G ró je c, N o w y D w ó r , Pia se czno, P ło ńsk, R y k i (oprać, zbiór.), 1971.
53. Ż y r a r d ó w (wraz z T. Szyburską i A. Gryciuk), 1976.
D O K U M ENTACJE H ISTO R Y C ZN O -A R C H ITEK TO N IC ZN E (m aszyn op isy w PK Z W arszaw a)
1. B o l i m ó w — k ościół p.w . S w . A n n y , 1964. 2. D o w s p u d a — pałac, 1968.
3. J a n ó w P o d l a s k i — d. z a m e k b is k u p i, 1968. 4. K l e m e n s ó w — ze s p ó ł p a ła c o w y , 1969.
5. M i ro g o n o w ice — d w ó r (oprać, zbiór.), 1971— 1972. 6. M o s k o r z e w — m u r o w a n ie c , 1975.
7. N o w a Słu pia — d. ze s p ó ł s z p ita la p.w. S w . Michała, 1974. 8. N o w y K o r c z y n — za ja zd , 1973.
9. P r z a s n y s z — r a t u s z (w raz z M. B arb asiew icz), 1979. 10. S e j n y — kościół i k la s z to r p o d o m i n ik a ń s k i, 1967. 11. S e r e b r y s z c z e — pałac, 1966.
12. S i e m i a t y c z e — ze s p ó ł p o m i s j o n a r s k i ; kościół, k la s zto r i ogród, 1967. 13. S k o t n i k i — d w ó r , 1971.
14. S l a d k ó w D u ż y — pałac, 1973— 1975.
15. S m i ł ó w — d w ó r (badania a rc hite ktonic zne), 1971— 1972. 16. S t a s z ó w — ratu sz, 1957.
17. W i g r y — z e s p ó ł p o k a m e d u l s k i , 1968. 18. W i e lu ń — d. k la s z to r ss. b e r n a r d y n e k , 1969. 19. Z ło c z e w — kościół i k la s z to r p o b e r n a r d y ń s k i, 1965.
