i.
B iblioteka G łów na
U M K T o ru ń 0 9 0 5 0
SPRAWOZDANIA
TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU
48
1 I 1994 — 31 XII 1994
T[\IT TO RU Ń 1995
SPRAWOZDANIA
TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU
48
1 I 1994 — 31 XII 1994
TfNIT TO R U Ń 1995
REDAKTOR NACZELNY WYDAWNICTW TNT Jerzy Zbigniew Maciejewski
K o m i t e t R e d a k c y j n y
Przewodniczący Janusz K ryszak
Członkowie
Teresa Karwicka, Ludmiła Roszko
Sekretarz Redakcji Bożena Sołtys
ISSN 0371-375x
• Po 1 k? .
09o 5 0
TOWARZYSTWO NAUKOWE W TORUNIU
Wydanie I. Ark. wyd. 6.
Nakład 680 egz.
Druk: ZPW „POZKAL’ Inowrocław
SPRAWOZDANIA
TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU
Nr 48
1 I 1994 - 31 XII 1994
SPIS TREŚCI
I. DOROCZNE WALNE ZGROMADZENIE TOWARZYSTWA
Przemówienie prezesa Towarzystwa prof. dra Mariana Biskupa __ v5 Wykład prof. dra Wiesława Langa „Demokratyczne państwo
prawa” ... 18 Protokół Dorocznego Walnego Zgromadzenia członków Towarzystwa
Naukowego w Toruniu w dniu 23 II 1995 r ... 25 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Naukowego w Toruniu
za rok 1994 ... 29 Sprawozdanie z gospodarki finansowej Towarzystwa za rok 1994 .. 37 Protokół z posiedzenia Komisji Rewizyjnej w dniu 16 II 1995 r. . . . 39 Zmiany w składzie Tow arzystwa... 41 II. SPRAWOZDANIA Z POSIEDZEŃ
WYDZIAŁ I
Baranowski H., Bibliografia miasta Torunia (1972-1993)... 43 Polak W., Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach
1607-1612 ... 43 Posiedzenia Komisji H istorycznej... 46
WYDZIAŁ II
Posiedzenia Komisji Filologicznej ... 59 Posiedzenia Komisji Historii S z tu k i... 59 Posiedzenia Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa...64
WYDZIAŁ III
Bargiel Z. i in., Wpływ umiarkowanego treningu fizycznego na wy
dolność fizyczną szczurów podczas wysiłku wykonywanego w niskich temperaturach otoczenia oraz na zawartość amin katecholowych (AK) w nadnerczach badanych metodą histofluorometryczną .. 66 Jędrzejczyk W., Wybrane zagadnienia z chirurgii ogólnej ... 66 Posiedzenia Komisji Geograficzno-Geologicznej ... 66 Posiedzenia Komisji Nauk Medycznych ... 69
WYDZIAŁ IV
Salmonowicz S., Cesare Beccaria (1738-1794), reformator prawa kar
nego i jego epoka ... 70 Borodo A., Podatek od nieruchomości w systemie finansowym samo
rządu terytorialnego... 70 Posiedzenia Komisji Ekonomicznej ... 70 III. MATERIAŁY BIO- I BIBLIOGRAFICZNE CZŁONKÓW
WYDZIAŁÓW TOWARZYSTWA W y d z i a ł III
Andrzejewski L e o n ...73 Babiński Zygmunt ... 76 Wilkoń-Michalska Jad w ig a ... 81 WYDAWNICTWA TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU ZA ROK 1995 ... 86
DOROCZNE WALNE ZGROMADZENIE TOWARZYSTWA w dniu 23 lutego 1995 r.
I
PRZEMÓWIENIE PREZESA TOWARZYSTWA PROF. DRA MARIANA BISKUPA
Otwieram doroczne Walne Zgromadzenie TNT witając przybyłych członków Towarzystwa i gości.
Spotykamy się w 120 roku nieprzerwanego istnienia naszego Towarzy
stwa założonego w Toruniu 16 grudnia 1875 r. Jesteśmy jedną z naj
starszych organizacji społeczno-naukowych nie tylko w Polsce Północnej, ale i w skali całego kraju. W minionym 120-leciu Towarzystwo przeżyło okresy i wydarzenia istotne i ważkie dla całego społeczeństwa i dla kraju.
Powstałe w trudnym okresie zaboru pruskiego, w bismarckowskiej epoce, odgrywało rolę tak naukową, jak społeczno-patriotyczną, grupując naj
pierw inteligencję polską i duchowieństwo ze Stanisławem Kujotem na czele oraz ziemiaństwo z Zygmuntem Działowskim i Ignacym Lyskowskim jako jego czołowymi reprezentantami. Towarzystwo podtrzymywało i utrwalało polską świadomość narodową zwłaszcza w ziemi chełmińskiej. Losy jego zrosły się głównie z Toruniem, skąd jednak promieniowało z czasem na ziemie Pomorza Nadwiślańskiego i Wielkopolski, nawiązało także kontakty z reprezentantami nauki i kultury polskiej zaboru austriackiego i rosyj
skiego. Pam iątką tej pierwszej epoki - naukowej i narodowo-patriotycznej - są zainicjowane wówczas serie prac historycznych i archeologicznych, zgromadzone zbiory biblioteczne i muzealne oraz ten gmach - ówczesne
„Muzeum” , zbudowany za polskie pieniądze i pełniący faktycznie od roku 1882 funkcję „Domu Polskiego” w pruskim Toruniu. To właśnie działacze i członkowie TNT z doktorem Ottonem Steinbornem na czele przygoto
wywali społeczeństwo miasta i regionu na powrót władzy polskiej, który nastąpił przed 75 laty 18 stycznia 1920 r. i w następnych kilku tygodniach.
W polskim już Toruniu stolicy rozległego województwa pomorskiego — 1 NT rozwijało i dawne, i nowe formy działania naukowo-organizacyjnego, wypracowywane zwłaszcza przez prezesa księdza Alfonsa Mańkowskiego i sekretarza Zygmunta Mocarskiego, usiłując kłaść podwaliny pod przyszły uniwersytet pomorski w naszym mieście. Najpełniejszym tego wyrazem było założenie w 1923 r. Książnicy Miejskiej imienia Mikołaja Kopernika - pierwszej nowoczesnej, naukowej placówki bibliotecznej w Toruniu i na Pol
skim Pomorzu, która nie tylko przejęła zbiory książkowe i rękopiśmienne To
warzystwa, ale została umieszczona właśnie w jego gmachu. TNT walczyło też o umocnienie polskiego stanu posiadania na Pomorzu, nauki i kul
tury, przyjmując do swego grona przedstawicieli nowej, miejskiej inteligen
cji polskiej. Działało wytrwale na styku nabrzmiałych stosunków polsko- niemieckich. Spotkały je za to ciężkie i krwawe represje w okresie okupacji niemieckiej 1939-1945, połączone z konfiskatą mienia i zbiorów.
Po roku 1945, w uniwersyteckim już, choć początkowo nie wojewódzkim Toruniu Towarzystwo przeszło poważne przeobrażenia organizacyjne. Stało się od schyłku lat czterdziestych organizacją skupiającą przede wszystkim ludzi nauki z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, potem placówek Polskiej Akademii Nauk i muzealnych, nie odcinając się jednak od swojej społecznej otoczki. TNT wsparło od początku toruńską kadrę naukową, umożliwiając przez wiele lat publikację prac nie tylko z dziedziny nauk społecznych, ale i przyrodniczych oraz fizyczno-matematycznych. Nawiązało też kontakty z licznymi organizacjami naukowymi w kraju i za granicą, przez szeroką wymianę publikacji zwłaszcza obcojęzycznych. Ówcześni prezesi - promi
nentni reprezentanci nauki, jak Władysław Dziewulski i Konrad Górski, oraz redaktorzy naczelni z Arturem Hutnikiewiczem na czele, patronowali tym poważnym zadaniom, pomagając Towarzystwu wraz z członkami ko
lejnych zarządów w pokonywaniu trudności różnego rodzaju, zwłaszcza w zmieniających się często niełatwych okresach Polski Ludowej i powiatowego, a od 1975 r. - wojewódzkiego znowu Torunia. Towarzystwo przetrwało ten złożony okres, wsparło też inicjatywę budowy nowego gmachu dla Książnicy Miejskiej przy ul. Słowackiego (ukończonego w 1973 r). Natomiast gmach TNT, uznany przez władze konserwatorskie za obiekt kultury i polskości, został poddany modernizacji przy zachowaniu dawnej szaty zewnętrznej.
Od 1989 r. Towarzystwo dostosowało się do tych warunków, które stworzyło powstanie Trzeciej Rzeczypospolitej. Odzyskało samodzielność wydawniczą, choć podobnie jak i inne organizacje społeczno-naukowe działało w trudnej i niestabilnej sytuacji finansowej. W tych złożonych wai unkach 1N T działa nadal w środowisku toruńskim i ogólnopolskim, służy nauce i kulturze tak miasta wojewódzkiego, jak i jego regionu,
zachowując przy tym współpracę z ogólnopolskimi organizacjami oraz wymianę międzynarodową. Nie jest już jednak dzisiaj głównym wydawcą prac toruńskiego ośrodka naukowego, które ma do dyspozycji kilka oficyn wydawniczych z uniwersytecką na czele. Wydawnictwa TNT ukazują się iriezależnie, częściowo przy współpracy z innymi, zwłaszcza z UMK, w lep
szej, nowoczesnej szacie graficznej, choć przy dawnej trosce o utrzymanie osiągniętego poziomu i pozytywnej opinii naukowej. Zachowana też jest w znacznej mierze ciągłość edycji poszczególnych serii, choć słabnie rola niektórych z nich, co jest odbiciem zarówno stanu nauki w regionie, a także funkcjonowania innych wydawców. Dla TNT pozostaje nadal dostateczne pole działania - nie tylko jako wydawcy, ale i inicjatora niektórych badań i publikacji, także popularnonaukowych. Towarzystwo w zmienionych i dość trudnych warunkach pragnie służyć nauce polskiej, służyć przez roz
maitość tematyczną, możliwie wysoki poziom wydawnictw i ich recepcję przez ośrodki krajowe i zagraniczne. Nadal też aktualna jest troska o powiększające się zbiory własne, zwłaszcza specjalne, jak np. w ostat
nich latach cenny księgozbiór i materiały archiwalne wieloletniego prezesa prof. Konrada Górskiego. W dalszym ciągu więc TNT pozostaje opiekunem zasobów kultury i nauki polskiej, tak jak od początków swojej działalności.
W roku 1975 Towarzystwo obchodziło uroczyście 100-lecie swego ist
nienia - konferencją naukową, wybitym na tę okazję medalem i kilku poważnymi monografiami o swojej historii i działaczach. Dzisiaj - w 120 rocznicę nie będziemy powtarzać tych kosztownych przedsięwzięć.
Niech więc ta garść refleksji jubileuszowych przypomni członkom o nieprze
rwanej działalności naszego Towarzystwa, które zawsze usiłowało dążyć do jednego, głównego celu: do tworzenia nowych, trwałych wartości - dorobku naukowego i kulturalnego i do ochrony tego mienia, które losy powierzyły nam do dnia dzisiejszego.
Uczcijmy, Szanowni Zebrani, przez powstanie i chwilę milczenia pamięć tych wszystkich zasłużonych członków i działaczy naszego Towarzystwa, którzy w ciągu tego 120-lecia podtrzymywali istnienie naszej społeczno- naukowej organizacji i przyczyniali się do umocnienia jej pozycji i rangi dla dobra polskiej nauki i kultury, zwłaszcza w północnym regionie naszego kraju.
* * *
Pod koniec 1994 r. Towarzystwo nasze liczyło 523 członków, w tym 207 członków wydziałów, 316 zwyczajnych, oraz jednego członka honoro
wego. W poczet członków zwyczajnych przyjęto 9 osób. Zmarło 6 członków wydziałów, 1 osoba została skreślona na własną prośbę.
Zmarł najstarszy wiekiem i stażem członkowskim, bo aż 63-letnim, członek Wydziału I ksiądz profesor Antoni Augustyn Liedtke, historyk Kościoła katolickiego i sztuki sakralnej. Urodził się 20 września 1904 r. w Chwaszczynie koło Gdyni. Maturę uzyskał w 1925 r. w Państwowym Gim
nazjum Klasycznym w Wejherowie. W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki w Wolnym Mieście Gdańsku, jednak odczuwając powołanie kapłańskie przeniósł się do Seminarium Duchownego Diecezji Chełmińskiej w Pelplinie. Studiował też na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizując się w historii Kościoła i sztuce sakralnej. W 1929 r. przyjął w Pelplinie święcenia kapłańskie, a na Uniwer
sytecie Warszawskim uzyskał magisterium, pracując początkowo jako asy
stent przy Katedrze Historii Kościoła w Polsce. Doktoryzował się w 1931 r.
na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie rozprawy „Walka księcia Jana Opolskiego > K ro p id ły < z Krzyżakami w obronie majątkowych praw die
cezji włocławskiej” . Prowadził też badania w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie oraz w Archiwum Watykańskim. Od 1931 r. był wykładowcą historii Kościoła i sztuki w Seminarium Duchownym w Pel
plinie. W 1935 r. został dyrektorem biblioteki seminaryjnej, w 1936 r.
- Archiwum Diecezji Chełmińskiej oraz konserwatorem diecezjalnym. Już w 1931 r. został członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, a w la
tach 1938-1939 był członkiem jego Zarządu. Latem 1939 r. zabezpieczył cenne zabytki muzealne i biblioteczne Pelplina, wywożąc je do Torunia i Zamościa, a oryginalną Biblię Gutenberga i XV-wieczny psałterz — do War
szawy. Dzięki temu Biblia Gutenberga została wraz z wawelskimi skarbami wywieziona na Zachód. Okres drugiej wojny światowej spędził za granicą, zwłaszcza w Hiszpanii, gdzie pracował w Madrycie w Poselstwie RP. W latach 1945-1946 przebywał w Wielkiej Brytani, uczestnicząc także w nau
czaniu w polskim szkolnictwie akademickim. Po powrocie do Polski latem 1946 r. pełnił w Pelplinie funkcję wicerektora, a w latach 1961-1970 rektora Seminarium Duchownego. Otrzymał wiele godności w kapitule chełmińskiej i papieskich. Prowadził wykłady z archeologii chrześcijańskiej na KUL. Był też wiceprzewodniczącym Komisji do Spraw Sztuki Kościelnej przy Kon
ferencji Episkopatu Polskiego. W ciągu lat sześćdziesiątych zrezygnował kolejno z pracy dydaktycznej i kierownictwa najpierw Archiwum Diecezji Chełmińskiej, później także biblioteki seminaryjnej.
Przez całe życie ks. Liedtke zajmował się badaniami naukowymi, poświęconymi głównie przeszłości diecezji chełmińskiej, dotyczącymi okresu krzyżackiego, jak i czasów nowszych, także XIX i XX stulecia, nie wyłączając lat drugiej wojny światowej i losów biskupa ordynariusza Stanisława Okoniewskiego. Zajmował się też historią sztuki sakralnej na Po
morzu Gdańskim i w ziemi chełmińskiej, był autorem podręcznika „Historia sztuki kościelnej w zarysie” (1961). Szczególnie zaś zbadał jedyny w Polsce egzemplarz Biblii Gutenberga, który po latach wrócił do Pelplina.
W 1989 r. otrzyma! doktorat honoris causa Akademii Teologii Katolic
kiej w Warszawie.
Zmarł 26 lipca 1994 r. w Pelplinie, gdzie został pochowany na cmenta
rzu parafialnym.
Zmarł także Czesław Pietrucień, docent geografii, członek Wydziału III.
Urodził się 14 lutego 1938 r. w Grodnie. Szkołę średnią ukończył w 1955 r. w Łodzi, tam też rozpoczął studia na Wydziale Biologii Uniwer
sytetu Łódzkiego. Od 1958 r. odbywał specjalistyczne studia z zakresu hydrografii w Katedrze Geografii Fizycznej na UMK w Toruniu. Tam też ukończył studia i uzyskał magisterium w 1960 r., a od następnego roku pełnił funkcję asystenta w Zakładzie Hydrografii UMK. Prowadził ba
dania terenowe, zwłaszcza w rejonie Zalewu Koronowskiego, uczestniczył też w kartowaniu hydrograficznym prowadzonym przez Instytut Geogra
fii PAN. Specjalizował się głównie w zagadnieniach wód podziemnych jako składnika środowiska geograficznego. W 1968 r. doktoryzował się z pracy
„Dynamika wód gruntowych w strefie brzegowej morza na przykładzie wy
branych odcinków polskiego Wybrzeża” . Pełnił potem funkcję adiunkta w Zakładzie Hydrografii UMK. Uczestniczył w pracach nad „Przeglądową mapą hydrograficzną Polski” . Prowadził też badania na Wybrzeżu Mo
rza Północnego, a w latach 1975-1982 był współorganizatorem i uczest
nikiem Toruńskich Wypraw Polarnych na Spitsbergen, kierując pracami grupy hydrograficznej. Habilitował się w 1983 r. na UMK na podsta
wie pracy „Regionalne zróżnicowanie warunków dynamicznych i hydroche
micznych wód podziemnych w strefie brzegowej Południowego i Wscho
dniego Bałtyku” . Zajmował się potem zagadnieniami regionalizacji reżimu wód podziemnych Dolnego Powiśla, żywo też uczestniczył w pracach i zja
zdach Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Od 1985 r. był członkiem Wydziału III naszego Towarzystwa.
Zmarł 14 lutego 1994 r. i został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Toruniu.
Zmarł również Donald Steyer, profesor, historyk prawa i Pomorza, członek Wydziału I. Urodził się 17 lipca 1921 r. w Toruniu. Jego ojcem był Włodzimierz Steyer, komendant Portu Wojennego w Gdyni, obrońca Helu w 1939 r. Dlatego Donald Steyer wraz z rodziną spędził młodość na Wybrzeżu Polskim, a w 1939 r. ukończył w Gdyni I klasę Liceum
Humanistycznego. Okres okupacji niemieckiej spędził najpierw w Toru
niu, a od 1942 r. w Warszawie, gdzie uzyskał maturę na tajnych kom
pletach. Jako członek AK brał udział w Powstaniu Warszawskim i dostał się do niewoli niemieckiej. W latach 1945-1946 był w II Korpusie Wojska Polskiego na Zachodzie. Po powrocie do kraju w 1947 r. odbył studia na Wydziale Prawa UMK, które ukończył w 1951 r., po czym przez dwa lata był asystentem w Katedrze Teorii Państwa i Prawa. Po likwidacji Wydziału w 1953 r. przeszedł do Toruńskiej Pracowni Zakładu Historii Po
morza Instytutu Historii PAN, gdzie podjął badania nad najnowszą historią Pomorza Gdańskiego, zwłaszcza nad jego zagadnieniami społecznymi. W 1958 r. obronił pracę kandydacką (doktorską) na temat „Problemy ro
botnicze Gdyni 1926-1939” (druk. w 1959 r.). Habilitował się na UMK w 1961 r. na podstawie rozprawy „Organizacje robotnicze na terenie wo
jewództwa pomorskiego w latach 1920-1939”. Był już w tym okresie pra
cownikiem odnowionego Wydziału Prawa. Po uzyskaniu stopnia docenta etatowego pracował od 1961 r. w Katedrze Historii Polski i Powszechnej XIX i XX w., a w 1962 r. został kierownikiem Zakładu Historii Polski XIX i XX w. W latach 1962-1964 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Humanistycznego UMK, a w latach 1964-1969 dziekana tego Wydziału.
Prowadził badania nad okresem okupacji niemieckiej i tematyką bałtycką.
W 1967 r. ogłosił monografię „Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939-1945” oraz „Półwiecze Polski na morzu” (1970).
W 1971 r. przeniósł się na Uniwersytet Gdański, gdzie w latach 1974-1978 był dziekanem Wydziału Prawa i Administracji.
Od 1962 r. był członkiem Wydziału I TNT; ogłaszał wiele prac w jego seriach wydawniczych.
Zmarł 5 m aja 1994 r. w Sopocie i został pochowany na tamtejszym Cmentarzu Komunalnym.
Pragnąłbym też wspomnieć o naszej długoletniej, zasłużonej pracow- niczce pani Irenie Woszczykowej. Urodzona w belgijskim Seraing 20 stycz
nia 1930 r., po wojnie poślubiła toruńskiego astronoma Andrzeja Woszczyka i przeniosła się do Polski, która stała się jej drugą ojczyzną. W łatach 1967- 1989 pracowała etatowo w naszym Towarzystwie, kierując działem wymiany naszych publikacji z instytucjami krajowymi i zagranicznymi. Przysporzyła bibliotece TNT tysiące publikacji krajowych i zagranicznych. Po przejściu na emeryturę pracowała nadal ofiarnie na zleceniu mimo trapiącej Ją ciężkiej choroby. Zmarła 16 marca 1994 r. w Toruniu i została pochowana na cmentarzu przy ul. Gałczyńskiego.
Sylwetki trzech zmarłych członków Wydziału IV przedstawił prof. dr Mi
rosław Nesterowicz.
W dniu 12 stycznia 1994 r. zmarł nagle profesor Czesław Jackowiak.
Urodził się 11 czerwca 1923 r. w Toruniu w rodzinie nauczycielskiej.
W latach 1935-1939 uczęszczał do gimnazjum w Poznaniu. Okupację spędził na Lubelszczyźnie, gdzie została wysiedlona jego najbliższa ro
dzina. We wrześniu 1944 r. został zmobilizowany do Wojska Polskiego, uczestnicząc m.in. w zdobywaniu Berlina. Po zdemobilizowaniu w styczniu 1946 r. rozpoczął studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersy
tetu Poznańskiego, które ukończył w 1948 r. uzyskując dyplom magistra prawa. Następnie został asystentem przy Katedrze Prawa Administracyj
nego UP. W 1950 r. zwolniono go z pracy na uniwersytecie. Ponownie powrócił do pracy naukowej w 1955 r., kiedy to powołany został na stano
wisko adiunkta przy Katedrze Prawa Pracy UAM w Poznaniu. W marcu 1951 r. obronił pracę doktorską nt. „Ewolucja charakteru prawnego sto
sunku pracy” . W latach 1952-1961 wykonywał praktykę adwokacką w Poznaniu, a wcześniej jeszcze od roku 1948 pracował w Państwowej In
spekcji Pracy. Ten równoległy kontakt z praktyką pozwalał mu lepiej od innych dostrzegać i zarazem weryfikować złożone teoretycznie problemy prawa pracy. Owocem tych teoretyczno-praktycznych przemyśleń była wy
soko oceniona jego rozprawa habilitacyjna nt. „Zakładowe organy wymiaru sprawiedliwości w sporach ze stosunku pracy”. Po kolokwium, w 1965 r.
został mianowany na stanowisko docenta UAM w Poznaniu. W 1973 r.
uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1992 r. - profesora zwyczaj
nego. Od roku 1973 objął kierownictwo Zakładu Prawa Pracy na UMK w Toruniu, by w roku 1976 przenieść się na Wydział Prawa i Administra
cji Uniwersytetu Gdańskiego, gdzie kierował Katedrą Prawa Pracy aż do przejścia na emeryturę w roku 1993. Profesor Czesław Jackowiak obdarzony był wyjątkowym talentem organizacyjnym, czego dowodem były piastowane przez niego liczne funkcje we władzach uniwersyteckich, od prodziekana i dziekana na UMK w Toruniu, do stanowisk prorektora (w dwóch kaden
cjach) oraz rektora Uniwersytetu Gdańskiego (w latach 1987-1990). Jego dorobek naukowy obejmuje ponad 70 pozycji z zakresu prawa pracy i ubez
pieczeń społecznych, w tym kilka opracowań monograficznych oraz udział w znakomitym podręczniku akademickim z prawa pracy. Zwłaszcza dzie
dzina ubezpieczeń społecznych była szczególnie bliska profesorowi. W tym zakresie był niekwestionowanym znawcą i autorytetem naukowym, czego m.in. dowodem była wydana pod jego kierownictwem naukowym obszerna monografia pt. „Rozwój ubezpieczeń społecznych w Polsce” (1992).
Zmarł także profesor Stanisław Matysik. Urodził się 9 marca 1921 r.
w Trzemesznie, pow. Mogilno. W latach 1930-1939 zamieszkiwał wraz z rodzicami (nauczycielami gimnazjum) w Chojnicach, gdzie w 1939 r.
uzyskał świadectwo dojrzałości. Od 1945 do 1952 r. mieszkał w Toruniu, odbywając studia prawnicze na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwer
sytetu M. Kopernika, a następnie pracując naukowo. W listopadzie 1949 r.
uzyskał stopień doktora praw. Od 1947 r. był asystentem w tymże Uni
wersytecie. Od 1950 r. wykładał w Wyższej Szkole Handlu Morskiego w Sopocie, przemianowanej następnie na Wyższą Szkołę Ekonomiczną. W 1951 r. został kierownikiem Katedry Prawa Morskiego. W 1954 r. uzyskał tytuł i stanowisko profesora nadzwyczajnego, a w 1962 r. profesora zwy
czajnego. Specjalizował się w prawie morskim i prawie cywilnym. Z dniem 1 X 1953 r. Minister Szkolnictwa Wyższego powierzył mu obowiązki pro
rektora WSE w Sopocie, a z dniem 1 X 1954 r. powołał go na rektora tej uczelni. Senat WSE wybierał go później dwukrotnie na rektora, w 1956 r.
oraz w 1959 r. Funkcje rektora WSE pełnił do końca sierpnia 1962 r. W październiku 1958 r. powołany został na stanowisko profesora w Katedrze Prawa Cywilnego UMK i kierownika tej katedry, którą kierował do 1970 r.
W 1970 r. w związku z utworzeniem Uniwersytetu Gdańskiego przeniósł się tam z UMK i objął funkcję pierwszego dziekana Wydziału Prawa i Ad
ministracji UG oraz stanowisko kierownika Katedry Prawa Sądowego. W 1977 r. opuścił Gdańsk, przenosząc się do Warszawy do Instytutu Badania Prawa Sądowego, a następnie w 1978 r. do Łodzi, obejmując tam sta
nowisko kierownika Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego UŁ.
Stan wojenny zastał prof. Matysika na wykładach w Stasburgu. Potępił publicznie wydarzenia w Polsce i odmówił powrotu do kraju, a władze Polski Ludowej w odwecie skonfiskowały mu mieszkanie w Lodzi. We Fran
cji wykładał prawo morskie na uniwersytetach w Strasburgu i Ilawrze. Do Polski powrócił w 1989 r. i podjął ponownie pracę na Wydziale Prawa i Ad- ministracji Uniwersytetu Gdańskiego. W 1991 r. przeszedł na emeryturę, kontynuował jednak zajęcia na umowie zlecenia. Prof. S. Matysik posiadał liczący się dorobek naukowy w dziedzinie prawa morskiego i historii prawa moiskiego. Wymienić należy zwłaszcza 3—tomowy system prawa morskiego, podręczniki prawa morśkiego oraz monografie historyczno-prawne: prawo nadbrzeżne (ius naufragii) oraz prawo morskie Gdańska. Jako ekspert uczestniczył w liczących się konferencjach międzynarodowych prawa mor
skiego, będąc delegatem Polski; orzekał też jako arbiter w sprawach z za
kresu prawa morskiego i międzynarodowego obrotu handlowego, brał udział w pracach legislacyjnych nad kodeksem morskim. Wypromował wielu dok
torów, będących dzisiaj profesorami prawa morskiego i cywilnego.
Zmarł nagle w dniu 1 III 1994 r. w swoim gabinecie przy biurku przed wyjściem na wykład.
W dniu 10 kwietnia 1994 r. zmarł w Rzeszowie profesor Jan Józef Wi- niarz. Urodził się 10 czerwca 1923 r. w Brzostku k. Jasła. W 1947 r.
złożył egzamin dojrzałości w Gimnazjum i Liceum w Jaśle. Dyplom magi
stra prawa uzyskał w 1951 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszaw
skiego, podejmując następnie pracę w resorcie sprawiedliwości, najpierw jako asesor i sędzia, a następnie naczelnik Wydziału Prawa Cywilnego w Departamencie Ustawodawczym Ministerstwa Sprawiedliwości. Działalność tę łączył z pracą naukowo-dydaktyczną na Uniwersytecie Warszawskim, którą od jesieni 1956 r. kontynuował już w Instytucie Nauk Prawnych Pol
skiej Akademii Nauk. W 1961 r. doktoryzował się na podstawie rozprawy pt. „Ustalenie wysokości odszkodowania”, a stopień naukowy doktora ha
bilitowanego nauk prawnych uzyskał w Instytucie Nauk Prawnych PAN w maju 1968 r. na podstawie rozprawy zatytułowanej „Użytkowanie wie
czyste” . Zamiłowanie profesora m. in. do pracy z młodzieżą studencką spowodowało, że jesienią 1971 r. zrezygnował z pracy w Instytucie PAN i objął stanowisko docenta na Wydziale Prawa i Administracji Uniwer
sytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Przez cały okres pracy na UMK kierował Zakładem Prawa Obrotu Uspołecznionego, pełniąc równocześnie w latach 1972-1981 funkcję dyrektora Instytutu Prawa Cywilnego, a nadto w latach 1975-1981 piastując godność prorektora tegoż Uniwersytetu. W 1974 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego nauk prawnych. Sytuacja rodzinna zmusiła profesora Winiarza do opuszczenia Torunia i przeniesie
nia się do Rzeszowa. W 1982 r. został prorektorem UMCS w Lublinie, kierując rzeszowską filią tegoż Uniwersytetu jeszcze przez kolejne dwie ka
dencje. Tytuł profesora zwyczajnego nauk prawnych uzyskał w 1985 r., cały czas kierując niestrudzenie i kształtując kadrowo Zakład Prawa Sądowego, a później Zakład Prawa Cywilnego i Prawa Pracy rzeszowskiej filii UMCS w Lublinie. Czynił to nadal już po przejściu na emeryturę w październiku 1993 r. Dorobek naukowy profesora Winiarza liczy ponad 150 pozycji przede wszystkim z zakresu klasycznego prawa cywilnego, a zwłaszcza prawa rodzinnego, prawa rzeczowego i obligacyjnego, choć także i z zakresu prawa gospodarczego. Szczególne miejsce w dorobku naukowym profesora zajmują: monografia „Prawo użytkowania wieczystego” , opracowane z jego inicjatywy i pod jego redakcją dwa wydania „Kodeksu cywilnego z komenta
rzem” , współautorstwo podręcznika PWN „Prawo obrotu gospodarczego” , a także aż sześć kolejnych wydań podręcznika akademickiego „Prawo ro
dzinne” . Życie zawodowe profesora to jednak nie tylko działalność naukowa.
W latach 1951-1964 brał czynny udział w pracach nad przygotowaniem projektu kodeksu cywilnego, będąc sekretarzem Zespołu Prawa Cywilnego Materialnego Komisji Kodyfikacyjnej. Był także członkiem komitetów re
dakcyjnych „Państw ai Prawa”, „Nowego Prawa”, „Studiów Prawniczych” , a uprzednio także członkiem kolegium redakcyjnego i sekretarzem redakcji miesięcznika „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych” .
Uczcijmy pamięć naszych zmarłych członków i współpracowników chwilą milczenia.
*
W roku 1994 Towarzystwo nasze realizowało nadal swoje zadania statu towe, w tym zwłaszcza wydawnicze, dokumentujące najpełniej jego służbę dla nauki. W dyspozycji TNT znajdowały się maszynopisy przeznaczone do druku w naszych seriach bądź inicjowane przez poszczególne agendy To
warzystwa. Niezbędne pokrycie finansowe zapewniał przede wszystkim Ko
mitet Badań Naukowych (KBN) w Warszawie, jak również Urząd Miejski, a w pewnej mierze Urząd Wojewódzki oraz UMK. Dzięki pomocy przed
stawicieli Rady Towarzystw Naukowych w Warszawie udało się uzyskać z KBN zarówno wspomniane zlecenia na druk publikacji, jak i jeden grant na
ukowy, a także subwencję na konserwację naszego księgozbioru w Książnicy Miejskiej.
Pragnę podziękować wszystkim naszym mecenasom, zarówno central
nym jak wojewódzkim i miejskim, a także władzom UMK za okazaną nam życzliwość i pomoc. Dziękuję także naszemu członkowi panu Zbigniewowi Berentowi za finansowe wsparcie Towarzystwa.
Zadania wydawnicze TNT realizowało za pomocą składu komputero
wego, dobrze przygotowywanego przez naszych współpracowników. Nato
miast druk tych tekstów przejął „Zakład Poligraficzno-Wydawniczy PO- ZKAL” w Inowrocławiu. Wykonane przez tę drukarnię książki są na wyso
kim poziomie graficznym, także w dziale reprodukcji fotograficznych. W rezultacie w planie 1994 r. udało się zrealizować 12 pozycji o łącznej obiętości 178 arkuszy wydawniczych. Niektóre pozycje ze względu na trudności obcojęzycznego składu oraz reprodukcji fotograficznych zostały celowo przesunięte na rok bieżący; mowa tu zwłaszcza o albumie „Toruń - miasto i ludzie na dawnej fotografii” , który niebawem się ukaże.
W drukowanym dorobku są prace przede wszystkim Wydziału I, we wszystkich jego seriach, i Wydziału II, dalej tzw. wydawnictwa ogólne oraz materiały z konferencji, a także prace popularnonaukowe.
Nadal więc ukazywał się kwartalnik „Zapiski Historyczne” (zeszyty 1-4) wraz z tradycyjną już bibliografią historii Pomorza i krajów bałtyckich, realizowaną głównie przez mgr Urszulę Zaborską przy współpracy dra Hen
ryka Baranowskiego. W zeszycie 2-3 Redakcja ogłosiła artykuł prof. Bog
dana Wachowiaka, podsumowujący 35-lecie bibliograficznej, nieprzerwanej działalności dra H. Baranowskiego na łamach naszego organu, wyrażając w tej formie swoją wdzięczność za tak długotrwałą, wysoko ocenianą pracę nad tym dziełem bibliograficznym, które weszło od dawna także na rynek Europy Środkowo-Wschodniej, nie wyłączając niemieckiego, skąd zresztą wpłynęła oferta współpracy w bliższej przyszłości. W serii „Fontes” ukazała się interesująca pozycja Zenona Huberta Nowaka i Janusza Tandeckiego
„Księga czynszów fary chełmińskiej (1435-1496)”. Nadmieniam, że na ukończeniu jest druk t. 3 „Protokołów Rady Stanu Księstwa Warszaw
skiego” przygotowany przez Tadeusza Menela, a po jego zgonie dopraco
wany i redagowany przez Mariana Kallasa; pozycja ta ukaże się w dwóch częściach w kooperacji z warszawskim Wydawnictwem Sejmowym, które jest głównym sponsorem całości tego tomu, obok Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu. W serii „Roczników” ukazały się dwie mono
grafie: Jana Wroniszewskiego „Ród Rawiczów. Współrodowcy Warszo- wiców i Grotowiców” oraz Krzysztofa Mikulskiego „Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od połowy XVI do końca XVII wieku” z ma
pami. Z prac historycznych, a także z historii sztuki, ukazały się z pomocą i w kooperacji z UMK materiały z konferencji jubileuszowej z 1993 r. pt. „Z przeszłości diecezji chełmińskiej (1243-1992)” . Ukazało się także obszerne dzieło Wacława Szyszkowskiego „Wenecja. Dzieje Republiki (726-1797)” , wypełniające w znacznej mierze lukę w historiografii polskiej. Na koniec udało się ogłosić kontynuację zbiorowej „Historii Torunia” , t. 2, cz. 2 - czasy Rzeczypospolitej 1548-1660 - „W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku” .
Wydział II opublikował monografię Grażyny Halkiewicz-Sojak „Byron w twórczości Norwida” .
Wydział III nie ogłaszał prac w swoich seriach, jedynie w serii „Prace popularnonaukowe” ukazała się rozprawa Mirosławy Ceynowy-Giełdon i Andrzeja Nienartowicza „Roślinność fortyfikacji dawnej twierdzy Toruń” .
Ukazały się też 6-arkuszowe „Sprawozdania TNT” nr 47 za rok 1993, dostarczone już wszystkim członkom.
Dodać wypada, że Zarząd zapoczątkował publiczną promocję niektó
rych publikacji dla szerszego poinformowania kręgu czytelników w naszym regionie.
Na rok 1995 do druku zgłoszonych zostało kilkanaście pozycji - prac
monograficznych i zbiorowych. Ich realizacja jest uzależniona od uzyska
nia grantów wydawniczych KBN bądź zleceń finansowych Wydziałów Kul
tury Urzędu Wojewódzkiego i Miejskiego, o które Zarząd usilnie zabiega.
Pizewidywane jest też w ramach grantu KBN ukończenie prac nad pierw
szym tomem „Metryki Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego z lat 1600- 1817” , przygotowywanej przez prof. Z. H. Nowaka i prof. J. Tandeckiego, a także materiałów z konferencji naukowych zorganizowanych staraniem TNT i UMK. Podkreślić trzeba coraz lepszy poziom graficzny naszych pu
blikacji z interesującymi okładkami projektowanymi przez niezastąpionego Zygfryda Gardzielewskiego. Dziękuję tym wszystkim, którzy przyczynili się do wykonania naszych zamierzeń wydawniczych, tj. Redakcji Naczel
nej z drem hab. Jerzym Zbigniewem Maciejewskim, i pełnej ofiarności, wytrwałości i odporności pani redaktor mgr Bożenie Sołtys.
Prace wydziałów i komisji przebiegały w różnym natężeniu, przy czym wyraźnie zaznaczała się silniejsza aktywność Komisji Historycznej Wydziału I oraz Komisji Medycznej Wydziału III. Wydział I przez Ko
mitet Redakcyjny „Fontes zorganizował 10 marca 1994 r. ogólnokrajowe spotkanie z okazji zakończenia druku serii źródłowej „Akta Stanów Prus Królewskich 1479-1526” (8 tomów wydawanych w latach 1955-1993), w którym uczestniczył także przedstawiciel nauki niemieckiej (prof. Hart- mut Boockmann, Berlin). Zarząd TNT zorganizował 11 marca 1994 r.
publiczną dyskusję nad książką prof. Boockmanna „Ostpreussen und West- preussen (Berlin 1992), która wywołała żywą polemikę przedstawicieli nauk historycznych z Poznania, Olsztyna i Torunia (materiały z tej dys
kusji będą ogłoszone w roku bieżącym w języku niemieckim w jednym z numerów „Zapisek Historycznych” ). W dniach 25-26 listopada Zarząd zorganizował przy pomocy Wydziału I ogólnopolską konferencję „Potrzeby edycji źródłowych dla historii Pomorza i południowej strefy bałtyckiej” . Przewiduje się druk referatów i głosów dyskusyjnych z tej poważnej im
prezy.
Natomiast Wydział IV wespół z Wydziałem Prawa i Administracji UMK zorganizował 29 marca 1994 r. sesję naukową „Cesare Beccaria (1738—
1794). Reformator prawa karnego i jego epoka” . Materiały i tej konferencji są w druku w wydawnictwach TNT.
Zarząd Towarzystwa nawiązał także kontakt z „Deutsche Gesellschaft”
w Berlinie i zorganizował w dniach 9-13 kwietnia 1994 r. pobyt w To
runiu oraz spotkanie z różnymi instytucjami społecznymi, kulturalnymi i naukowymi dla blisko 20-osobowej grupy z Brandenburgii i Berlina pt. „Partnerstwo polsko-niemieckie wkładem do zjednoczonej Europy”. Im
preza ta, realizowana ze środków Unii Europejskiej, została przez niemiec
kich gości przyjęta z dużym zainteresowaniem i satysfakcją.
Na koniec Zarząd TNT był współorganizatorem pobytu w Toruniu członków Oddziału Gdańskiego PAN w dniu 11 m aja 1994 r. Członkowie PAN z Gdańska, Szczecina i Olsztyna spotkali się też z przedstawicielami Zarządu TN T w jego gmachu i zapoznali z aktualnymi pracami i wydaw
nictwami.
Posunęły się wydatnie prace nad katalogowaniem zbiorów bibliotecz
nych prof. Konrada Górskiego w naszym gmachu, gdyż zbiory archi
walne zostały już w pełni zinwentaryzowane. Zarząd planuje wspólnie z UMK zorganizowanie z okazji 100-lecia urodzin prof. Konrada Górskiego ogólnopolskiej sesji naukowej, połączonej z oficjalnym udostępnieniem jego zbiorów, w końcu kwietnia br. Rozpisany też został na rok bieżący kolejny konkurs o nagrodę Fundacji Konrada i Marty Górskich.
W związku ze zmianą personalną w Książnicy Miejskiej Zarząd nawiązał kontakt z nowym dyrektorem mgrem Janem Krajewskim, uzgadniając formy dalszej współpracy, także przy zapowiadanej pewnej zmianie statutu tej placówki wojewódzkiej. W ramach przyznanego nam przez KBN ponad półmiliardowego grantu na konserwację naszych zbiorów bibliotecznych w Książnicy, poddanych zostało konserwacji 9 podniszczonych poważnie staro
druków oraz zmikrofilmowano 10 500 stron publikacji książkowych z drugiej połowy XIX w. (zwłaszcza druki chełmińskie).
W 1994 r. Towarzystwo nadal wymieniało swoje publikacje z 215 kon
trahentam i zagranicznymi z 36 krajów oraz z 76 kontrahentami krajowymi.
Za granicę wysłano 821 egz., a do krajowych odbiorców - 368 egz. naszych wydawnictw. Od placówek zagranicznych uzyskaliśmy w ramach bezde
wizowej wymiany 1241 egz., a jako dary 18 egz. Od placówek krajowych otrzymaliśmy tytułem wymiany 524 egz. Mimo zmniejszonej liczby egzem
plarzy otrzymanych z zagranicy księgozbiór nasz powiększył się o 1783 egz.
Pracownia Mikrofilmowa i Fotograficzna wykonała ogółem 80 153 klatki negatywowe dla Towarzystwa Genealogicznego stanu Utah (USA);
są to zdjęcia ksiąg parafialnych diecezji włocławskiej. Razem z dalszymi zdjęciami (dla zbiorów Książnicy Miejskiej) Pracownia wykonała łącznie 91 846 zdjęć negatywowych, 866 fotokopii i 356 klatek przeźroczy.
Biblioteka nasza w depozycie Książnicy Miejskiej liczyła pod koniec 1994 r. 82 776 wol., a podręczny księgozbiór przy ul. Wysokiej - 1990 wol.
Razem więc zbiory biblioteczne osiągnęły liczbę 84 766 wol. Osobno porządkowany księgozbiór prof. Konrada Górskiego liczy 11 065 wol.
Łącznie więc posiadamy 95 831 wol.
Pragnę podkreślić solidną pracę naszej szczupłej administracji na czele
z dyr. mgrem Janem Pronobisem. Dziękuję także księgowej pani Kry
stynie Jaworskiej za rozważną gospodarkę naszymi szczupłymi aktywami finansowymi.
Pragnę podziękować całemu Zarządowi za owocną współpracę, na czele z prof. Mirosławem Nesterowiczem i prof. Kazimierzem Lubińskim, którzy nie szczędzili swojej prawniczej wiedzy w skomplikowanych nieraz sytuacjach.
Dziękuję także prof. Arturowi Hutnikiewiczowi za pomoc przy niektórych złożonych sprawach wydawniczych.
WYKŁAD PROF. DRA WIESŁAWA LANGA DEMOKRATYCZNE PAŃSTWO PRAWA
Artykuł 1 Konstytucji głosi, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycz
nym państwem prawa. Pytanie, na czym polega państwo prawa, jest więc nie tylko ważną poznawczo kwestią teoretyczną, ale jest również pytaniem 0 ogromnej doniosłości praktycznej.
I. Terminy „państwo prawa”, „rządy prawa”, „praworządność” są w językach europejskich terminami bliskoznacznymi, tworzącymi rodzinę pojęć. Koncepcja państwa prawa ukształtowała się w wieku osiemnastym 1 dziewiętnastym jako koncepcja ustrojowa przeciwstawna monarchii ab
solutnej, jakkolwiek pewne przesłanki ustrojowe i doktrynalne państwa prawnego powstały w Europie w okresie średniowiecznych monarchii feu
dalnych. Paradygmatem monarchii absolutnej był ustrój polityczny, w którym władca tworzy prawo i posługuje się prawem, ale sam stoi po
nad prawem i prawu nie podlega (w myśl zasady princeps legibus solu- tus). Paradygmatem państwa prawa jest system polityczny, w którym su- weren tworzący prawo sam temu prawu podlega. W państwie prawa władza państwowa nie stoi ponad prawem, lecz wszystkie ogniwa tej władzy (łącznie z najwyższymi organami prawotwórczymi) podlegają stanowionemu prawu.
Państwo prawa nie tylko posługuje się prawem jako instrumentem sprawo
wania władzy, ale „rządzi się prawem”.
W państwie prawa władza sprawowana jest więc nie tylko przy pomocy prawa, ale w granicach prawa i na podstawie prawa. Oznacza to w praktyce, że wszystkie decyzje organów państwowych podejmowane są na podstawie prawa i w granicach kompetencji określonych przez prawo.
Jądrem znaczeniowym terminu „praworządność” , używanego w języku polskim, jest przedstawiony powyżej paradygmat rządów prawa. Ter
min „praworządność” podobnie jak termin „państwo prawa” jest term i
nem znaczeniowo otwartym, to jest terminem mającym oprócz znaczenia podstawowego (paradygmatycznego) kilka różnych znaczeń marginalnych odnoszących się do różnych stanów rzeczy. W szczególności termin ten odnosi się do: a) zasady prawnoustrojowej, b) koncepcji doktrynalnej, c) norm i instytucji ustrojowych, d) faktycznego funkcjonowania aparatu państwowego. W doktrynie prawniczej trwa spór o podmiotowy i przedmio
towy zakres pojęcia praworządności.
1. Spór o podmiotowy zakres praworządności dotyczy zagadnienia, czy pojęcie to odnosi się do wszystkich adresatów norm prawnych czy też doty
czy wyłącznie działań władczych organów państwowych i stanowi kryterium prawnej oceny i kwalifikacji tych działań (procesów tworzenia i stosowania prawa).
Praworządność w szerokim znaczeniu podmiotowym jest pojęciem równoznacznym z pojęciem przestrzegania prawa odnoszącym się do wszy
stkich adresatów prawa.
Na gruncie wąskiego podmiotowego rozumienia praworządności pojęcie to odróżnia się od pojęcia przestrzegania prawa. Praworządność w wąskim znaczeniu oznacza przestrzeganie prawa przez organy państwowe w procesie podejmowania realizowania decyzji władczych (decyzji tworzenia, stosowa
nia i wykonywania prawa).
Prawo może być naruszone przez każdego adresata normy prawnej.
Praworządność jako zasada ustrojowa może być naruszona wyłącznie przez organ państwowy. Każde naruszenie praworządności jest zarazem naru
szeniem prawa, ale nie każde naruszenie prawa stanowi naruszenie zasady praworządności. W wypadku naruszenia prawa przez adresata normy pra
wnej praworządność może być zachowana, jeżeli organy państwowe reagują na naruszenie prawa zgodnie z wymogami prawa.
Spór o przedmiotowy zakres pojmowania praworządności dotyczy py
tania, czy pojęcie praworządności można odnosić do każdego dowolnego porządku prawnego bez względu na jego treść oraz do stosowania przez organy państwowe norm prawnych o dowolnej treści czy też pojęcie to może być odnoszone wyłącznie do porządku prawnego realizującego określone wartości etyczne oraz do stosowania przez organy państwa norm prawnych o treści zgodnej z podstawowymi zasadami moralnymi. Pierwsze stanowi
sko określane jest jako formalne pojmowanie praworządności, drugie sta
nowisko określa się jako materialną koncepcję praworządności. Materialna koncepcja praworządności nawiązuje w sposób jawny lub ukryty do filozofii prawa natury, natomiast koncepcja formalna praworządności związana jest
historycznie z pozytywizmem prawniczym. Koncepcja formalna narażona jest na zarzut, że abstrahuje od moralnej oceny treści prawa i prowadzi do uznawania za praworządne systemy polityczne naruszające elementarne zasady moralności lub sprawiedliwości. Koncepcja ta legitymizuje zatem moralnie systemy polityczne państw totalitarnych lub rasistowskich.
Pizeciwstawienie praworządności w sensie formalnym i materialnym ma charakter względny. Wbrew pozorom i pewnym poglądom formułowanym w filozofii prawa praworządność rozumiana formalnie nie jest pojęciem aksjologicznie neutralnym. Zarówno materialne jak i formalne pojmowa
nie praworządności ma charakter wartościujący - jest zrelatywizowane do pewnych zasad i wartości moralnych.
Każdy spośród kontrowersyjnych sposobów pojmowania praworządnoś
ci odwołuje się do nieco innego układu wartości moralnych oraz reguł preferowania wartości. Pojęcie praworządności materialnej wiąże się z materialną koncepcją sprawiedliwości. Praworządny może być wyłącznie system polityczny realizujący materialne zasady sprawiedliwości, wśród których naczelną pozycję zajmuje różnie pojmowana równość w prawie wszystkich podmiotów prawa. Pojęcie praworządności formalnej nawiązuje do formalnie pojmowanej zasady sprawiedliwości, w myśl której podmioty wyróżnione na podstawie dowolnej cechy (uznanej za doniosłą moralnie) po
winny być traktowane jednakowo, a podmioty o różnych cechach powinny być traktowane różnie.
Naczelną zasadą praworządności formalnej jest zasada powszechnej równości wobec prawa wszystkich podmiotów prawa. Prawno-ustrojowa zasada praworządności zrównuje sytuację prawną państwa i obywatela.
Zarówno obywatele jak i organy państwa zobowiązani są w tym samym stopniu do przestrzegania prawa.
Praworządność formalna jako zasada prawno-ustrojowa zakłada więc normatywne określenie statusu adresatów norm prawnych w stosunku do organów państwowych podejmujących decyzje władcze. Status prawny adresatów prawa w ramach porządku prawnego funkcjonującego na pod
stawie zasad praworządności formalnej obejmuje ex definitione określenie praw podmiotowych adresatów, w szczególności ich uprawnień w sto
sunku do organów państwowych. W tym punkcie następuje sprzężenie i wzajemne przenikanie się zasad i postulatów praworządności formal
nej i materialnej. Określenie statusu prawnego jednostki w ramach porządku prawnego zawiera bowiem z reguły pewien katalog wartości formułowanych przez różne doktryny sprawiedliwości materialnej. Bez pra
wnego określenia praw podmiotowych adresatów prawa w stosunku do państwa oraz instytucji prawnych gwarantujących ich ochronę i realizację pojęcie praworządności zarówno materialnej jak i formalnej pozbawione jest jakiejkolwiek wartości poznawczej (jako standard oceny porządku pra
wnego oraz władczych działań organów państwowych). Również porządek prawny oparty na jedynej normie kompetencyjnej, w myśl której organy państwowe czynić mogą „wszystko co uznają za stosowne” , należałoby uznać za porządek praworządny formalnie, ponieważ w ramach takiego porządku prawnego wszelkie działania państwa będą ex definitione zgodne z prawem, w szczególności z naczelną normą systemu prawa.
Z drugiej strony posługiwanie się wyłącznie materialną koncepcją praworządności prowadzi również do całkowitej negacji porządku pra
wnego, gdyż daje organom państwowym możność odmawiania znaczenia prawnego lub mocy prawnej obowiązującym przepisom prawnym w imię nadrzędnych w stosunku do prawa pozytywnego wartości i postulatów mo
ralnych. Założeniem koniecznym praworządności w sensie materialnym jest praworządność formalna, bez której praworządność rozumiana materialnie otwiera drogę do arbitralnego działania organów państwowych, co prze
kreśla etymologiczny sens terminu „praworządność” .
II. Spór o przedmiotowy zakres praworządności, to jest o formalne czy materialne pojmowanie praworządności, wydaje się być sporem o malejącej doniosłości poznawczej i praktycznej w odniesieniu do współczesnych de
mokratycznych państw prawnych. Rozróżnieniem o istotnym znaczeniu staje się natomiast rozróżnienie minimalnych i wyższych od minimal
nych standardów praworządności. Minimalne standardy praworządności odpowiadają z grubsza postulatom praworządności w rozumieniu formal
nym. Natomiast podwyższone standardy praworządności wyrażają postu
laty praworządności formalnej oraz praworządności materialnej.
Minimalne standardy praworządności A. Reguły systemowo-ustrojowe
1. Źródła prawa w znaczeniu walidacyjnym i informacyjnym określone są w przepisach ustrojowych, w szczególności w normach konstytucyjnych.
2. System prawa jest systemem autonomicznym i niezależnym walida- cyjnie w stosunku do innych systemów normatywnych, to jest sam określa swoje relacje z innymi systemami. Dotyczy to w szczególności relacji zachodzących między prawem a moralnością i sprawiedliwością.
3. Zasadą działania organów państwowych jest podział kompetencji.
Organy państwowe działają na podstawie i w granicach przyznanych im
przez prawo kompetencji. Wykluczone jest domniemanie kompetencji organu państwowego. Organ państwowy uprawniony jest do podejmowania tylko takich działań, do których został upoważniony w przepisach kompe
tencyjnych.
4. Organy państwowe podejmują decyzje władcze na podstawie uprze
dnio wydanych przepisów prawnych formułujących normy prawa material
nego. W szczególności akty stosowania prawa (przez organy sądowe i ad
ministracyjne) stanowiące normy konkretno-indywidualne wydawane są na podstawie uprzednio ustanowionych (lub sformułowanych) norm general
nych i abstrakcyjnych.
5. Organy państwowe podejmują wszelkie decyzje władcze, w szczegól
ności decyzje będące aktami tworzenia, stosowania i wykonywania prawa w sposób określony w normach proceduralnych.
6. Przepisy powszechnie obowiązujące są ogłaszane w sposób prawnie uregulowany w powszechnie dostępnych urzędowych dziennikach publika
cyjnych.
7. W strukturze aparatu państwowego wyodrębniony jest ustrojowo i organizacyjnie wymiar sprawiedliwości, wykonywany przez niezawisłe sądy.
Sądy rozstrzygają spory i wymierzają kary na podstawie ustaw oraz aktów równorzędnych ustawom.
B. Elementarne zasady państwa prawa 1. Prawo nie działa wstecz.
2. Nie ma przestępstwa i nie ma kary bez ustawy uprzednio wydanej.
3. Domniemanie niewinności.
4. Ochrona praw nabytych.
5. Nikt nie powinien być sędzią we własnej sprawie.
6. Równość wszystkich podmiotów wobec prawa wyrażająca się w równym traktowaniu wszystkich podmiotow w procesie stosowania prawa przez sądy i organy administracji.
C. Minimalne gwarancje praworządności w państwie prawa
1. Kontrola legalności decyzji konkretno-indywidualnych (sądowych i administracyjnych) na wniosek zainteresowanej strony w dwuinstancyj
nym postępowaniu sądowym i administracyjnym (możliwość odwołania się strony postępowania prawnego od każdej decyzji do organu działającego jako druga instancja).
2. Kontradyktoryjny tryb postępowania sądowego.
3. Gwarancje procesowe w postępowaniu sądowym i administracyjnym (w postępowaniu sądowym karnym prawo do obrony).
4. Możliwość wykluczenia sędziego.
5. Powszechny dostęp do sądu.
6. Określenie statusu prawnego jednostki w aktach normatywnych rzędu ustawowego.
W państwie, w którym działalność aparatu państwowego spełnia przed
stawione minimalne wymogi praworządności w znaczeniu formalnym, normy prawne posiadają wysoką moc predyktywną, to znaczy znajomość tych norm pozwala na przewidywanie z dużym stopniem trafności decyzji podejmowanych przez organy państwowe oraz przez inne podmioty prawa.
W państwie niepraworządnym normy prawne pozbawione są mocy pre- dyktywnej, to znaczy znajomość tych norm nie ułatwia w praktyce traf
nego przewidywania decyzji organów państwowych. Moc predyktywną przepisów materialno-prawnych i proceduralnych stanowi podstawowy test praworządności. W totalitarnych reżimach politycznych działalność apa
ratu państwowego nie spełnia wymienionych wyżej minimalnych stan
dardów praworządności. Decyzje podejmowane przez organy państwowe w totalitarnych systemach politycznych odznaczają się wysokim stopniem arbitralności, w konsekwencji możliwość przewidywania wyników procesów decyzyjnych na podstawie znajomości norm prawnych zbliża się do zera.
Reżimy te nie mogą być więc kwalifikowane jako praworządne w sensie for
malnym.
Podwyższone standardy praworządności A. Treść przepisów prawa materialnego
1. Prawa obywatelskie i prawa człowieka. Standardy państwa prawa dotyczące treści prawa i wykraczające poza minimalne standardy praworządności zawarte są w międzynarodowych deklaracjach i konwen
cjach praw człowieka.
2. Zasady sprawiedliwości w sensie materialnym, w szczególności domniemanie równości w prawie materialnym wszystkich podmiotów prawa oraz wymóg uzasadnienia nierówności jako wyjątku od reguły (np.
odmienny status nieletnich lub niepoczytalnych, pewne przywileje dla ko
biet w związku z ich funkcją prokreacyjną).
B. Standardy ustrojowo-systemowe
1. Podział władz na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą jako zasada ustrojowa (konstytucyjna). Wymóg ten wykracza poza postu
lat podziału kompetencji stanowiący minimalny warunek państwa prawa.
2. Wymóg vacatio legis w odniesieniu do aktów normatywnych zawierających powszechnie obowiązujące przepisy prawne.
3. Wymóg bezpośredniej derogacji przepisów prawnych.
4. Podstawę prawną aktów normatywnych rzędu podustawowego stanowić powinna nie tylko ogólna norma kompetencyjna (określająca kompetencję rzeczową lub miejscową organu), ale także konkretna delega
cja ustawowa (zawierająca konkretne upoważnienie ustawowe do wydania określonej decyzji).
C. Proceduralne gwarancje praworządności
1. Sądowa lub ąuasi-sądowa kontrola legalności aktów stanowienia prawa. Chodzi tu w szczególności o kontrolę zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych. Kontrola ta może być realizowana przez sądy powszechne lub specjalne organy quasi-sądowe (np. trybunały kon
stytucyjne).
2. Sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych (w Polsce Na
czelny Sąd Administracyjny).
3. Pozasądowe instytucje uruchamiające procedury kontroli legalności decyzji władczych organów państwowych (Najwyższa Izba Kontroli, Rzecz
nik Praw Obywatelskich).
III. Ogólne twierdzenia i hipotezy
Państwo prawa odpowiadające podwyższonym standardom praworząd
ności musi być również państwem demokratycznym. Państwo niedemokra
tyczne nie może w praktyce spełniać tych postulatów. Państwo o ogra
niczonej demokracji lub państwo autokratyczne może spełniać minimalne wymogi praworządności (w znaczeniu formalnym). Państwo totalitarne nie jest w stanie realizować nawet minimalnych wymogów państwa prawa.
Demokratyczny system polityczny może być systemem odpowia
dającym minimalnym lub podwyższonym standardom państwa prawa.
Spełnianie minimalnych postulatów praworządności stanowi jednak ko
nieczny warunek funkcjonowania demokratycznego systemu politycznego.
Państwo prawa spełniające minimalne standardy praworządności może być państwem złego (niesprawiedliwego) prawa. Takim państwem złego prawa była Republika Południowej Afryki w okresie apartheidu. Było to państwo niedemokratyczne i rasistowskie spełniające jednak minimalne wy
mogi praworządności (w przeciwieństwie do hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy lub państw komunistycznych w okresie stalinizmu).
Państwo prawa jest kosztownym urządzeniem społecznym i kosztownym sposobem sprawowania władzy.
