O CHLEBIE. ee.

, M 5 . Warszawa, d. 2 lutego 1896 r. T o m X V .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA11.

W W arszaw ie: rocznie rs. 8 kwartalnie „ 2 Z prze sy łkę pocztow ą: rocznie rs. lo półrocznie „ 5 Prenum erow ać można w R edakcyi „W szechświata*

i w e w szystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny W szechświata stanowią Panowie:

Deike K ., Dickstein S., H oyer H., Jurkiewicz K., Kw ietniew ski W i., Kram sztyk S., M orozew icz J., Na

tanson J., Sztolcman J., Trzciński W . i W róblew ski W.

A d r e s ZRed-ałsrcyi: il^ r a ^ o -^ s ls ie -iF r z e d .r n .ie ś c ie , iŃTr ee.

O C H L E B I E .

Rzecz odczytana n a posiedzeniu Sekcyi chemicznej.

P rofesor T arn ie r w przedmowie swej do książki pp. G alippea i B arrego „O chlebie” ') powiada, źe mimo całej swej niechęci do pisa­

nia przedmów, z przyjemnością, prawdziwą chwycił za pióro, ożywiony ciekawym tem a­

tem, tem atem o szerokiej doniosłości. Z e wszech stron, istotnie, podnoszą się strwo­

żone głosy, rozszerzające wieść o wyludnie­

niu F ran cy i, o zmniejszeniu się wzrostu i tuszy je j mieszkańców, o przeczuleniu ich systemu nerwowego. P ow rót do dzielności fizycznej, ja k ą się cieszyli przodkowie te ra ź ­ niejszych Francuzów , nie je st wszakże nie- moźebny, a najważniejszym czynnikiem tej pomyślnej zmiany byłoby stosowanie hygieny

*) G alippe et Barre. L e pain. Eneyclope- die scientifiąue des aides - memoires. Masson editeur.

i odżywiania, które wyrabiały siłę w latach minionych. Chleb je st podstaw ą pożywienia i był nim również w przeszłości, je st straw ą rozpowszechnioną w klasie bogatej i biednej, w biednej je s t nawet często wyłącznym lub przeważającym pokarmem —te właśnie wzglę­

dy skłoniły pp. Gralippea, przewodniczącego pracowni przy wydziale medycznym w P a ­ ryżu i B arrego , lekarza i agronom a, do wydania obszernego drukowanego dziełka

„O chlebie”.

W iększą część pierwszego tom u autorowie poświęcają wykazaniu ważnego znaczenia, jak ie przypisujem y fosforowi w spraw ach życiowych; istotnie, fosforany i ciała azotowe są to niezbędne części składowe wszelkiego organizmu, rośliny zatem i zwierzęcia. Gdy roślina wyda owoce i nasiona, dochodzi wów­

czas do krańców życia, a kiełek, przeznaczo­

ny do przedłużenia gatun ku , znajdzie w n a­

sieniu wszystkie substancye, potrzebne mu do pierwotnego rozwoju. Obok związków azoto­

wych i mącznych, nasienie zawiera zawsze sporą ilość fosforu, a ten ostatni powinniśmy uznać za czynnik niezbędny do życia.

W zrost rośliny ściśle jest związany z obec­

nością azotu i kwasu fosfornego w gruncie,

z którego następnie czerpie swój pokarm .

Istnieje naw et pewna solidarność między

66 WSZECHSWIAT. N r 5.

związkami białkow em i i fosforanam i: tam , gdzie spotykam y najw ięcej azotu, widzimy też najw iększą ilość fosforu; rozbiory Bous- singaulta i M ayera, uskutecznione nad zbo­

żem, w ykazują w yraźnie, źe tworzenie się ciał białkowych w ziarn ach zależy od ilości zaw artych w nich fosforanów. Zboże w ykła­

da się wówczas, gdy wobec nadm iaru azotu nie m iało dostatecznej ilości ty ch soli; krzew winny w tychże samych będąc w arunkach, w ydaje owoce liche i opadające. F osforany, będąc niezbędnem i w nasieniu do podtrzym y­

wania życia pow stającej rośliny, grom adzą się w owocach i nieodzowne są roślinie do owocowania; w ynikająca stą d konieczność nawożenia pól związkam i, zaw ierającem i fos­

for, je s t rzeczą powszechnie znaną.

Rośliny przesycone są tym pierw iastkiem , a zw ierzęta i człow iek spożyw ając je , p rzy j­

m ują i przysw ajają kw as fosforny, a raczej jego sole, z któ ry ch w apienna je s t jednym z najw ażniejszych pokarm ów m ineralnych dla nas ja k i d la zw ierząt. D oniosłość fosfo­

ra n u w apnia w odżyw ianiu nie uszła baczno­

ści żadnego z fizyologów; je s t on ważny dla organizm u na równi z solą kuchenną, wcho­

dzi on w sk ład kości, ciałek krwi, mięśni, kom órek nerwowych; spotykam y go w związ­

ku z ciałam i białkow em i we wszelkiej proto- plazm ie i śm iało powiedzieć możemy, źe bez niego białko nie istnieje. J u ż oddaw na ro l­

nicy zauważyli, źe zw ierzęta, karm ione rośli­

nam i, wschodzącemi n a ziemi ubogiej w fos­

forany, są chude i w ątłe; system mięśniowy i szkielet ich nie może istotnie dojść do p e ł­

nego rozwoju z powodu b ra k u fosforu, a w najlepszym razie rozwój ich podlega znacznem u opóźnieniu. K o ń , żywiony paszą b o g atą w fosforany, k s z ta łtu je swój szkielet przez pięć la t, gdy inny, którego straw a ubogą je s t w te sole, w przeciągu siedmiu la t z trudnością dojdzie do wielkości i tuszy pierwszego. N a mocy doświadczeń wielo­

krotnie pow tarzanych, przekonano się, źe fos­

forany przyczyniają się do u kształtow ania system u kostnego i mięśniowego, źe sk ra cają okres w yrzynania się zębów, zw iększają ilość m leka i wogóle są ważnym czynnikiem do rozwoju sił. Z w ierzęta instynktow nie poszu­

k u ją pokarm u zaw ierającego fosfor, a zwy­

czaj indyan jedzenia ziemi da się uspraw iedli­

wić organiczną p o trze b ą fosforu, skoro zwró­

cimy uwagę, źe pożywienie ich złożone jest przeważnie z korzeni roślinnych i sferm ento­

wanych owoców. Fosforany ułatw iają przy­

swajanie, zw iększają apetyt, przyczyniają się do rozwoju i zwiększenia wagi ciała. To teź m ają one podwójne znaczenie: podnieca­

jącego bodźca fizyologicznego i pokarm u.

K om órka ferm entacyjna żyć nie może bez odpowiedniej ilości fosforanów, a w ich obec­

ności rozm naża się z niezm ierną szybkością.

N iem a tkanki bez fosforanu wapnia, gdyż sól ta je st niezbędną do utw orzenia komórki.

W szędzie, gdzie życie objawia się przyśpie- szonem tętnem , czy to w ferm entacyi, w kieł­

kowaniu lub pracy mięśniowej i umysłowej,

j znajdziemy zawsze dużą ilość fosforu. Ilość tego pierw iastku nie je st jed n ak ą w świecie zwierzęcym, gdyż je st proporcyonalną do mniej lub więcej czynnego życia: u ryb i ziemnowodnych fosforu je st znacznie mniej niż u ssących, a p tak i zaw ierają go najwię-

j cej. Możemy powiedzieć innemi słowy, źe

j

bogactwo tk anek w m niejszą lub większą ilość fosforu je s t proporcyonalne do tem pe­

ra tu ry zwierzęcia.

K w as fosforny spotykam y w organizm ie w połączeniu z pięciu głównemi m etalam i:

fosforan żelaza stanowi część składow ą cia­

łek krwi, a fosforan sodu — surowicy;

w kościach grom adzi się w wielkiej ilości fosforan wapnia, w substancyi mózgowej fos­

foran potasu, sól wreszcie magnezową wi­

dzimy w mięśniach. K w as m a we wszyst­

kich tych związkach główne znaczenia, a za­

sad a—podrzędne; organizm silniej odczuwa b rak fosforu, niż zasad, których przyjm uje ogrom ną ilość w pokarm ach. B ra k tego ze wszech m iar ważnego pierw iastku pociąga za sobą nietylko upadek siły mięśniowej, rozmiękczenie kości, rachitis i inne cho­

roby u kładu szkieletowego, którym autorowie poświęcają obszerny rozdział, ale fatalne wywiera skutki n a system nerwowy; mózg bowiem i nerwy potrzebują fosforu bardziej niż inne organy, aby m ogły prawidłowo funkcyonować. S ubstancya mózgowa je st najbogatszą w kwas fosforny, zaw iera go 0)75%) w skórze fosfor znajduje się w ilo­

ści 0,15% , gdy w innych tkankach liczba ta zniża się do 0,02% . N adużyw anie związ­

ków fosforowych nie może być szkodliwe,

gdyż nadm iar je st wydalany z moczem; b a r­

N r 5. WSZECHŚWIAT. 67 dziej szkodliwem je st w każdym razie n a d ­

mierne użycie pokarmów roślinnych, zawie­

rających wielką ilość soli i związków mine­

ralnych, takich ja k węglan wapnia lub potasu, gdyż te spowodować m ogą kostnienie tkanek;

dlatego też jarstw o (wegeteryanizm) je st uznane przez pp. G alippea i B arrego za tryb szkodliwie oddziaływający na zdrowie.

Fosforany stanowią składową część chleba, skutkiem czego chleb posiada pierwszorzędne znaczenie w żywieniu się całych narodów.

Chleb czarny musimy uznać jak o najpo­

żywniejszy, gdyż więcej zaw iera części mine­

ralnych i białkowych niż chleb biały. R oz­

biory dokonane wykazały, że chleb przecięt­

nie zaw iera następujące części składowe:

C iał azotowych (białko, włóknik roś linny, s e r n i k ) ...

C iał mącznych (krochm al, dekstry na, g lu k o z y )...

Fosforanów (wapnia, magnezu, po tasu ) ...

W o d y ... ■ ■ .

7,0%

36,7 0,6 3^,4

Razem 100

Gdyby chleb stanowił jedyną straw ę czło­

wieka, należałoby wówczas przyrządzać go z grubej m ąki, gdyż substancye odrzucane przy oczyszczaniu ziarn i pytlowaniu m ąki są najpożywniejsze, jak o złożone przeważnie z ciał białkowych i m ineralnych. Możemy dokładnie przypatrzyć się różnicy, zachodzą­

cej w składzie chleba białego i czarnego, w czem posłużyć nam mogą analizy porów­

nawcze rozm aitych gatunków chleba:

1 kg zaw iera:

K w asu fosfornego z fos­

foranem żelaza . . . W a p n a ...

M a g u e z y i ...

K w asu fosfornego w po­

łączeniu z innemi m e­

talam i (nie z żelazem) K w asu fosfornego ogółem

C h l e b stołowy żołnierski

0,05488 0,17300 0,39984 0,51968 0,42808 0,78840

2,48176 2,53654

3,98496 4,15796 T ablica ta stw ierdza wyraźnie, że prosty chleb żołnierski je st daleko bogatszy w ele­

menty m ineralne od stołowego chleba fra n ­ cuskiego. P p. Galippe i B arre dokonali wielu analiz pragnąc się przekonać, ile je st

kwasu fosfornego w chlebie białym i ezar- nym. M ąka niepytlowana zawiera, według ich wyliczeń, 0,621% kw asu fosfornego, przez pytlowanie i różne inne sposoby oczysz­

czania traci ogromny procent tego ważnego produktu. Chleb czarny w najlepszym razie zaw iera go 0,524% ) gdy bielsze gatunki cbleba m ają już tylko kwas fosforny w ilości 0,270%) a w najpiękniejszej bułce liczba ta spad a do 0,231% . Znane je s t powszechnie doświadczenie M agendiego nad psami: k a r­

mione chlebem białym zdychały po pięćdzie­

sięciu dniach, gdy czarny chleb utrzym ywał je najdłuższy czas przy życiu. D r Blondel uznaje naw et czarny chleb za hygieniczniej- szy i za bardziej odpowiedni dla dyspepty­

ko w, jak o łatwiej straw ny i pożywniejszy.

Chleb biały je st istotnie mniej pożywny, gdyż zaw iera szczuplejszą ilość ciał azotnych i soli mineralnych, a częścią jeg o składow ą w największej znajdującą się ilości je s t mączka czyli krochm al, której ilość dochodzi nieraz do 45% ; chleb ten pęcznieje niezm ier­

nie w żołądku pod wpływem ferm entacyi i trudno się trawi.

W e F rancyi chleb stołowy je st biały, tak ja k nasze bułki; wskutek udoskonalonej i t a ­ niej fabrykacyi, biedni robotnicy i lud żywią się białym chlebem. W Niemczech zaś chleb czarny niezmiernie je s t rozpowszechniony n a­

wet wśród mieszczan: drobny ten napozór fakt, może mieć jed n ak szeroki oddźwięk w budowie fizycznej narodu i autorowie książ­

ki „O chlebie”, zapy tują czy tem u rozpo­

wszechnieniu białego chleba we wszystkich klasach nie należy choćby częściowo przypi­

sywać skarłow acenia narodu francuskiego.

D ążąc do otrzym ywania ja k najlepszego chle­

ba, zapomnieli F ran cu zi o korzyściach, jak ie organizm odnosi przysw ajając substancye mineralne; najbogatszą w kwas fosforny część pszenicy, stanowią otręby, przem ysł jedn ak odrzuca je z dniem niem al każdym co­

raz to bardziej w oczyszczaniu mąki. W szyst­

kie udoskonalenia, do których doprowadzono dziś sztukę piekarską, powinny przyczyniać się nietylko do n adania chlebowi w ykwintne­

go sm aku, pięknego białego wyglądu, zap a­

chu apetycznego, ale, co ważniej sza^ ulepsze­

nia te powinny mieć na celu zdrowotność

pro du ktu i jego pożywność— należy dążyć do

otrzym ywania cblyba smacznego a jednocześ-

68 WSZECHŚWIAT. N r 5.

nie bogatego w związki pożywne i łatw o d a ­ jące się przyswajać.

W dalszym ciągu pp. G alippe i B a rre przechodzą do ekspertyzy m ąki, zasadzającej się na rozbiorze w łasności fizycznych i che­

micznych, na badaniach mikroskopowych i na próbie wypieku. A naliza chem iczna winna dać 11— 16°/0 wody, większa ilość nie pozwo­

liłaby : przechowywać; p roduktu przez czas dłuższy. Sole, zaw arte w mące, są rozm aite, zależą .od .samej rośliny i od mniej lub więcej delikatnego mielenia je j ziarn; sole pochodzą przeważnie z okryw zabezpieczających nasio­

na, — mąki pytlow ane zaw ierają najmniej związków m ineralny cli, grube zaś proste, g atunki m ąki d a ją najw iększą ilość popiołów.

O tręby pozostaw iają 4 ,8 3 % popiołu, a pytlo­

wana m ąka tylko 0,97% . M ąka, pochodząca ze zbóż źle oczyszczonych lub pytlów źle utrzymywanych, może być rozpoznaną przez analizę popiołów, dających wówczas nadm iar krzem ionki, gdy ta stanowi b ardzo m a łą cząstkę składow ą zboża; m ożna zresztą te m ąki piaszczyste odróżnić w żuciu.'

Zwilżony p ap ier lakmusowy niebieski po­

winien zabarw iać się n a różowo gdy przylgnie do mąki; m ało dotychczas znane kwasy o rg a ­ niczne^ n ad a ją ce ten odczyn m ące, m ogą być oznaczane roztw orem sody gryzącej, dokładnie zm ianowanym zapom ocą kw asu siarczanego, m etoda je s t taż sam a, co przy oznaczaniu kw asu w winach. N orm aln a ilość kwasu w dobrej m ące w aha się między | 0,15—0,50% ; ilość ta zwiększa się, gdy m ąka leży, a w starych m ąkach dojść naw et może do 1,40% .

B łonnik pochodzi z łu p in zbożowych i r a ­ zem z solam i w największej spotyka się ilo­

ści w otręb ach i w gru bej mące; p ro d u k t ten, zupełnie dla organizm u niepożyteczny, opiera się działaniu większości odczynników che­

micznych, daje się je d n a k usunąć zapomocą kwasu solnego i potażu gryzącego, mimo to w praktyce u ciek ają się najczęściej do je d ­ wabnych sit o właściwej średnicy oczek.

M ąki pytlow ane za w iera ją 0,11 — 0,35%

czystego drzew nika, a w prostym chlebie żołnierskim liczba ta dochodzi pokaźnej su­

my 0,90% .

N ajw ażniejszym składnikiem m ąki je s t m ączka, stanow iąca 2/ 3 jej wagi, a dająca się doskonńle rozpoznać pod mikroskopem,

gdyż w każdym gatu nk u zboża przedstaw ia się w innym kształcie charakterystycznym . W yg n iatając m ąkę pod cienkim strum ieniem wody można z niej oddzielić włóknik roślinny;

stanowi on substancyą azotną (białko roślin­

ne) nierozpuszczalną, gdy inne rozpuściły się w wodzie i w ystępują w postaci białych szu­

mowin, gdy wodę ową doprowadzimy do punktu wrzenia. Rozbiory stwierdziły, że ilość tych rozpuszczających się m ateryj co­

raz się zwiększa z wiekiem m ąki, gdy ilość włóknika w coraz to mniejszej występuje ilości; wewnątrz mąki odbywa się zatem głęboka zm iana w ciałach azotowych, waga jed n ak azotu pozostaje niezm ienną i dlatego w prak tyce nie oznaczają całkowitego azotu w mące, ale tylko ilość włóknika, najw ażniej­

szego z pomiędzy roślinnych związków azoto­

wych. W dobrej mące ilość jeg o waha się między 26—35% .

Oznaczenie tłuszczów je s t niezm iernie waż­

ne w rozpoznaniu młodej mąki od starej, gdyż im m ąka je s t starszą tem mniej zawiera w sobie tych ważnych związków, a po kilku latach d a ją się w niej odnaleźć zaledwo ślady tłuszczów. M ożna je oznaczyć rozpuściwszy poprzednio w eterze. N ajlepsze m ąki za­

w ierają od 0,75 — 1,10% ciał tłustych, a w chlebie żołnierskim liczba ta w zrasta do 1— 1,40% , gdy w m ąkach gatunków pośled­

nich ilość ta je s t jeszcze większą.

N a zasadzie tego zarysu_części składowych m ąki i zboża, możemy zdać sobie sprawę z poźywności chleba. W e d łu g wyliczeń pp.

G alippea i B arrego, w mące, używanej na chleb żołnierski, powinniśmy odnaleźć n astę­

pujące części składowe:

w o d y ...11 — 15%

ciał m ineralnych . 0,60 — 1,30 kwasów . . . . 0,015— 0,50 drzew nika . . . 0,50 — 0,90 m ączk i... 60 — 72 włóknika . . . . 26 — 35 tłuszczów . . . . 1 — 1,40 Z a w a rta w chlebie ilość wody nie pochodzi wcale od wody, dodanej podczas w ygniatania ciasta i od niej nie zależy; ilość ta je s t

i

w pewnym stosunku z kształtem i wagą bochenka; ok rąg ły bochenek chleba, w ażą­

cy 1500 g, zaw iera 39 % wody, takiegoż

kształtu , ale ważący tylko 750 g, będzie

N r 5. WSZECHŚWIAT, 69...

miał wody tylko 35 % , w chlebie wreszcie wązkim, długim na pół m etra, procent wody spada do 33% . Ten ostatni k sz ta łt je s t n a j­

korzystniejszy i, według autorów, powinien być zaprowadzony w piekarniach wojsko­

wych.

{Dok. nast.).

D -r Zofia Joteyko.

Z pow odu o d k ry c ia R entgena.

PROMIENIE KATODALNE

i now e ich pochodne.

(Dokończenie).

W doświadczeniach, o których dotychczas mówiliśmy, promienie katodalne pozostaw ały uwięzione w rurze szklanej, w której źródło

swe u elektrodu ujemnego brały, słabo za­

ledwie do badań dostępne i zamącone innemi objawami, które tam wespół z niemi wystę­

pują. Ograniczenie takie obecnie już nie istnieje, p. L en ard bowiem, uczeń i prepani;

to r H e rtz a , zdołał je z zamknięcia tego wy­

swobodzić, dając im dostęp swobodny do przestrzeni otaczającej, zajętej przez po­

wietrze, albo też przeprow adzając je do ru r czyli do k am er odpowiednich, w których pró­

bom dokładnym poddaw ane być mogą.;

Prom ienie k atod aln e łatwo wprawdzie ule­

gają pochłanianiu w ciałach stałych, przez

| dostatecznie wszakże cienkie ich warstwy przechodzić mogą swobodnie, a na tej właśnie zasadzie zbudowany je st przyrząd L enarda, na załączonej rycinie (fig. 1) przedstawiony.

K ato d O, złożony z płytki glinowej, umiesz­

czony je s t n a osi rury, anodem zaś je s t wydrążony walec mosiężny, do jej ścian przy­

legający. Przewód boczny D prowadzi do pompy, koniec zaś rury, względem elektro- dów przeciwległy, zamknięty jest osadą me­

talową, przewierconą pośrodku okienkiem okrągłem F o średnicy 1,7 mm. D rob ny

F ig. 1. P rzy rząd L en a rd a do w ytw arzania promieni katodalnych.

A— anod, O —katod, I) —ru ra , prow adząca do pom py, Gr— osłona m etalowa. N a rysu n k u bocznym-—

arm a tu ra, zam ykająca ru rę .

WSZECHSWIAT. N r 5 .

70

i ---

ten otw ór zak ry ty je st p ły tk ą glinową, m ają­

cą zaledwie 0,003 m m grubości, k tó ra wy­

starcza do szczelnego zam knięcia ru ry , p ro ­ mienie wszakże katodalne m ogą się przez nią z zupełną swobodą przedzierać i wydoby­

wać w p rzestrzeń otaczającą. D ru ty , idące od obu elektrodów prow adzą do biegunów cewy indukcyjnej R uhm korffa.

A by doświadczenia swe ustrzedz od ubocz­

nych wpływów elektrycznych, L e n a rd otoczył p rzy rząd cały walcowym płaszczem m etalo­

wym G , kom unikującym z ziem ią i połączo­

nym z anodem jako też z okienkiem, które n adto od strony wewnętrznej opatrzone je s t przegrodą z niewielkim otworkiem , ja k to widzimy na dodatkowym rysunku fig. 1.

J a k ju ż wiemy, prom ienie katodalne są

raźnych, geometryczne bowiem odgraniczenie tych cieni za ta rtem zostaje skutkiem ro z p ra­

szania. N a skórę nie wyw ierają promienie katodalne żadnego zgoła wpływu; posiadać m ają wprawdzie pewien sm ak właściwy, dzia­

łanie ich wszakże na język, podobnie ja k i rozpościerająca się dokoła nich woń, zależy zapewne od wytw arzającego się ozonu.

N a pły tę fotograficzną prom ienie k ato d al­

ne działają bardzo energicznie, a w pobliżu okienka czernią j ą również prawie szybko ja k słońce chm uram i przysłonięte. Można więc do fotografii, korzystniej naw et aniżeli do fosforencyi, odwołać się przy bad aniu przezroczystości różnych ciał względem tych prom ieni, gdy bowiem przed p ły tą foto­

graficzną umieszczane są płyty różnych

F ig. 2. R u ra , służąca do obserw acyi prom ieni katodalnych w próżni.

same przez się niewidzialne; aby przebieg ich uwidocznić, L e n a rd um ieszcza n a ich drodze k a rtk ę papieru jedw abnego, napojonego roz- ' tworem acetonu pentadecylo-paratolilow ego, który fosforyzuje silnie św iatłem zielonem.

U staw iając przegrodę tę pod róźnem i k ą ta ­ mi względem okienka, otrzym ujem y różne przecięcia zajętego przez prom ienie k ato d al­

ne obszaru, a tem sam em p ełn ą ich wiązkę ! dokładnie śledzić m ożna. D ostrzegam y w te­

dy, że prom ienie te rozp rzestrzen iają się w powietrzu, ja k b y w śro d k u m ętnym , który je rozprasza; dzieje się tu tak , ja k z prom ie­

niam i św iatła w pow ietrzu zapylonem , lub też w mleku albo w jakiejkolw iek innej cieczy m ętnej. S tą d też pochodzi, że przedm ioty, pow strzym ujące bieg prom ieni, rz u cają na p ły tę fosforyzującą cienie o brzegach niewy-

substancyj, stopień jej uczernienia je s t różny.

D la b a d a ń nad zachowaniem się promieni katodalnych w próżni lub w różnych gazach, należy je wpuszczać do oddzielnej kam ery obserwacyjnej, czyli rury szklanej B (fig. 2), k tó rą wprowadza się w zetknięcie z okien­

kiem. W rurce tej zn ajd ują się elektrody, mogą one być p rzyd atn e do pewnych badań;

a z ro dzaju wyładowań elektrycznych między

niemi przebiegających ocenić można stopień

rozrzedzenia w ru rze pow ietrza. G dy więc ru ra

ta umieszczona je s t w zetknięciu z okienkiem

ru ry pierw otnej, w której wzbudzone są p ro ­

mienie katodalne, a elektrod jej opatrzony

je s t otworkiem, dostrzegam y n a drugim jej

końcu T plam ę jaśniejącą, przyczem zarazem

gaz w niej zaw arty okazuje słab ą fosfores-

N r 5. WSZECHŚWIAT. 71 cencyą. Jeż eli wszakże zapomocą pompy

ru ra obserw acyjna B coraz się bardziej z g a ­ zu opróżnia, prom ienie bledną i s ta ją się wreszcie niewidzialnemi zupełnie, gdy współ­

cześnie fosforescencya w końcu T żywszego nabiera blasku. D aje to więc dalszy dowód, że prom ienie katodalne rozchodzą się bez udziału bezpośredniego m ateryi ważkiej i źe należy je tedy uważać za objaw pewnego fa ­ lowania, rozprzestrzeniającego się w eterze.

W iem y już, źe prom ienie katodalne ulega­

ją zboczeniu, czyli odchylają się od swej d ro ­ gi pod wpływem m agnesu. Do badań tych L en a rd używa również ru ry obserwacyjnej (fig. 3), do której przybyw ają promienie przez okienko ru ry pierw otnej E . W rurze obserwacyjnej promienie przechodzą naj-

prom ieni katodalnych w różnych substan- cyach.

Przedewszystkiem L en a rd za ją ł się ozna­

czeniem zdolności pochłaniania powietrza atm osferycznego i wodoru. W tym celu na­

p ełn iał ru rę obserwacyjną gazem badanym pod oznaczonem ciśnieniem i szukał takiego położenia ekranu fosforyzującego, w którem promienie katodalne wzbudzały najsłabsze, ale wyraźne jeszcze jego świecenie; po jak - najzupełniejszem zaś opróżnieniu ru ry znowu oznaczał podobnąż odległość graniczną, a z zestawienia obu tych rezultatów o trzy ­ mywał zdolność pochłaniania pow ietrza pod danem ciśnieniem. W takiż sam sposób przeprowadzone zostały doświadczenia z wo­

dorem , co do innych zaś gazów, zdolność ich

F ig. 3. P rz y rz ąd , służący do badań nad zbaczaniem prom ieni k a łodalnych n a polu magnetycznem.

pierw przez przegrodę z otworkiem drobnym , a po załam aniu przez m agnes ry su ją na po­

bliskim ekranie T kółko fosforyzujące, k tó ­ rego położenie daje m iarę odchylenia p ro ­ mieni. Doświadczenia przekonały, źe od­

chylenie to nie zależy zgoła od rodzaju gazu znajdującego się w rurze, czyli od n atu ry środka, w którym się prom ienie rozchodzą, co może być również uważanem za argum en t przeciw m ateryalnej ich teoryi, natom iast wszakże występuje pewna różnica, zawisła od stopnia rozrzedzenia pow ietrza w ru rce pierw otnej E. Upoważnia to do wniosku, źe wszelkie promienie katodalne nie są zupełnie identyczne, ale że rodzaj ich zależy w pew­

nej mierze od ciśnienia gazu w rurze, w k tó ­ rej wzbudzone zostają, a domysł ten popie­

r a ją b adania L e n a rd a nad pochłanianiem

| pochłaniania wyprowadzoną została przez porównanie z powietrzem. Ogólny zaś rezul­

ta t wszystkich tych poszukiwań wykazał, że zdolność pochłaniania różnych gazów wzglę­

dem prom ieni zależy tylko od ich gęstości, i jakość zaś gazu wpływu nie wywiera żadne­

go; gaz każdy pochłania prom ienie k ato d al­

ne tem lepiej im je s t gęstszy, a pochłanianie 1 to w zm aga się w raz z ciśnieniem, pod j a ­

kiem gaz zostaje.

Praw idłow ość ta wszakże nie ogranicza się do gazów tylko, ale obejm uje teź i ciała stałe.

Glin, który posiada gęstość 2 200 razy więk­

szą, aniżeli powietrze, przewyższa je 2090 razy zdolnością pochłaniania prom ieni k ato ­ dalnych; nieznaczne ustępstw o tłum aczą oko­

liczności uboczne. C ztery prążki jednakiej

grubości, z glinu, miedzi, sreb ra i złota,

7 2 WSZECHSWIAT. N r 5.

umieszczone zostały n a ekranie zdolnym do fosforescencyi, a po wystawieniu ich n a dzia­

łanie prom ieni n a odwrotnoj stronie ekranu w ystąpiły cienie różnego natężenia; obok słabego cienia glinu w ystępow ał cień w yraź­

niejszy gęstszej miedzi; czarniejszy był cień sre b ra, złoto zaś, posiadające gęstość n a j­

większą, daw ało też cień zupełnie czarny.

Grdy znów w innem doświadczeniu p łytki m e­

talowe dobrano tak , że w miejsce jednakiej grubości m iały przy równej powierzchni cię­

ża r jednaki, cieni rozróżnić nie m ożna już było, okazywały natężenie jed n ak ie zupełnie. ! Podobnież zachow ują się i c iała ta k od m e­

tali odrębne, ja k p ap ier, szkło, kolodyum, mika. T ak samo zatem , ja k to m a miejsce co do gazów, jednak ie masy ciał stałych p o ­ ch łan iają jed n ak ie ilości prom ieni k ato d al­

nych, zdolność pochłaniania proporcyonalna je st do gęstości. J a k bezwładność więc i ciężkość, ta k też i pochłanianie prom ieni katodalnych przez różne ciała je s t objawem od ich m asy jedynie zależnym ; jakościowe ich różnice i budowa w ew nętrzna, k tóre ta k wybitny wpływ w yw ierają na przezroczystość ciał względem prom ieni św ietlnych,gdy o p ro ­ mienie katodalne idzie, m a ją znaczenie p o d ­ rzędne jedynie. P ew n ą różnicę natom iast sprow adza rozm aitość sam ych prom ieni k a ­ todalnych, zawisła od rozm aitości ciśnienia, przy jak iem wzbudzone zostają; prom ienie, w ytw arzane przy słabszem rozrzedzeniu gazu w rurze są silniej pochłaniane.

Znajom ość więc naszę prom ieni k a to d a l­

nych prace L en a rd a znacznie posunęły; nie­

którzy fizycy angielscy p ra g n ą wprawdzie ocalić jeszcze hypotezę m ateryi prom ienistej Orookesa, b adania ich nie przyczyniły się wszakże do rozjaśnienia tej rzeczy, możemy je tu przeto pom inąć, by zwrócić się do roz­

głośnego odkrycia R o n tg en a.

Prow adząc dośw iadczenia n ad fluorescen- cyą, prof. R ontgen przyciem nił pracow nię swą stara n n ie , by obce światło nie p rz eszk a­

dzało obserwacyi oczekiwanego słabego b la s­

ku. W pracowni znajdow ała się r u r a Oroo­

kesa, osłonięta również pow łoką z czarnej tektury, ta k grubej, źe nie przepuszczała ani śladu prom ieni słonecznych. W pobliżu umieszczony był ekran pokryty cyankiem b a ­ ry tu i platyny, który to związek m a własność fluoryzowania barw ą b iałą, gdy je s t w ysta­

wiony na działanie św iatła słonecznego lub też prom ieni katodalnych. Otóż, ilekroć

j przez wspomnianą ru rę Orookesa przebiegało wyładowanie elektryczne, przesyłane działa­

niem silnego przyrządu indukcyjnego R uhm - I korffa, ek ran rozjaśniał się żywym blaskiem fłuorescyjnym, jakkolw iek r u r a by ła otoczo­

na okrywą zupełnie nieprzezroczystą i dla oka zgoła niedostrzeźona. E k ra n usuwany być mógł aż do odległości 2 m , a jaśn iał za­

równo, czy ku rurze zwrócony b y ł stroną po­

k ry tą p rep aratem chemicznym, czy też stroną odw rotną.

Oczywiście tedy z ru ry Orookesa wybiega­

j ą prom ienie, przedzierające się łatwo przez nieprzezroczystą, czarn ą tek tu rę, które na oko nasze zgoła nie d ziałają, ale na ekranie żywą w zbudzają fluorescencyą. Bliższa uwa­

ga przekonała, że prom ienie te nie wychodzą z całej powierzchni rury, ale głównie z tych jej punktów, które fluoryzują pod wpływem padających na nie prom ieni katodalnych; wy­

syłanie to nie je s t zresztą właściwością szkła, działanie bowiem okazuje się jednakiem , gdy promienie k atodalne u d erzają płytkę glino­

wą, w ścianę ru ry w trąconą.

Nowy ten rodzaj prom ieni nazw ał R ontgen tymczasowo „prom ieniam i a?”; mówi się też o nich, jak o o „promieniach R ontgena”.

R ozm aite przegrody, umieszczane między źródłem tych prom ieni a ekranem fluoryzu­

jącym , rzu cają nań wprawdzie cień, ale nie

! przytłu m iają zupełnie fosforescencyi; wszyst­

kie więc w ogólności ciała są względem p ro ­ mieni tych przezroczyste, jakkolw iek w ró ż ­ nej mierze. K siążk a o tysiącu stronic, p ły ta drew niana a naw et m etalowa, niezbyt g ru ba, powstrzym ać ich nie mogą.

Przezroczystość, czyli przepuszczalność pew­

nych ciał oznaczał R ontgen ze stosunku, w jak im osłabioną zostaje jasność fosfores­

cencyi ekranu, gdy na drodze prom ieni umieszcza się różne przegrody. Drzewo oka- I zało się bardzo przepuszczającem ; p ły ta glino­

wa grubości 15 m m osłabia tylko działalność promieni, ale ich nie znosi zupełnie; ebonit dopiero przy kilku cm grubości pochłania je zupełnie. Szkło ołowiane czyli flintglas posiada względem nich przezroczystość m niej­

szą, aniżeli szkło zwykłe. P ły ta platynow a

o grubości 0,2 m m przepuszcza je jeszcze,

a p ły ta ołowiana 15 m ilim etrowa pow strzym u.

N r 5. W SZECHSWIAT. 73 je je zupełnie. Sole różnych m etali d ziałają

w tejże samej mierze co i same m etale.

W ogólności powiedzieć można, źe przepusz­

czalność różnych ciał zależy przeważnie od ich gęstości, wyraźny wszakże wpływ m ają i inne warunki.

N ietylko użyty pierwotnie cyanek b ary tu i platyny, ale również i inne ciała fluoryzują­

ce, ja k szkło, a zwłaszcza zielone szkło u r a ­ nowe, sp at wapienny, kwarc, sól kam ienna, zo stają przez promienie R ontgena do świece­

nia pobudzone. D z ia ła ją one nadto, podob­

nie ja k prom ienie katodalne, na płytę foto­

graficzną, co zresztą je s t może tylko objawem wtórnym , wzniecona bowiem przez nie fluo- rescencya żelatyny zapewne dopiero rozkład chlorku sre b ra na suchej płycie fotograficznej sprow adza. W połączeniu zaś z łatw em przedzieraniem się prom ieni R ontgena przez różne substancye działanie ich na płytę foto­

graficzną wydaje rezu ltat bardzo osobliwy, pozwala bowiem otrzymywać obrazy fotogra­

ficzne przedm iotów, umieszczonych poza przegrodam i nieprzezroczystemi, d la oka n a ­ szego zatem zupełnie niewidzialnych. Obrazy te zresztą odrębne są od fotogramów zwyk­

łych, chwytanych za pośrednictwem ciemni optycznej; są to bowiem właściwie utrw alone tylko cienie, na płytę fotograficzną rzucane, przyczem płyty nie p o trzeba naw et z osłania­

jącej j ą skrzynki drewnianej wydobywać, pro­

mienie bowiem R ontgena przez ścianę jej przechodzą. N atom iast znów od dalszego wpływu prom ieni p ły ty tej uchronić nie m oż­

na przez zamknięcie skrzynki, ale jedynie przez usunięcie jej z obrębu ich działal­

ności.

F o to g rafia płyty metalowej okazuje wy­

raźnie wszelkie wewnątrz niej istniejące za­

kłócenia jednorodności, jakie powstać mogły przy je j wykuwaniu lub odlewaniu, a w ogól- ^j ności p ły ta fotograficzna nie chw yta po­

w ierzchni przedm iotu, ale ukryte wewnątrz niego części, które słabiej są względem p ro ­ mieni R ontg ena przezroczyste. U derzającym zw łaszcza je s t fotogram ciężarków czyli gwichtów platynowych, zamkniętych w zwyk­

łem do tego słuźącem pudełku drewnianem:

obok ciężarków również wyraźnie występują cążki, do ich ujmowania przeznaczone. T ak samo zwój d ru tu w cewie drewnianej ukryty je s t wiernie ze wszystkiemi swemi skrętam i

oddany, podobnie j a k busola w cienkiem pu­

dełku metalowem zam knięta. K rts k i po­

działu koła, wraz z wypisanemi obok nich liczbami, farba bowiem, do kreślenia ich uży­

wana, dosyć słabo promienie R ontgena prze­

puszcza. N a szczęście jeszcze [atram ent i zwykły tusz drukarski są względem nich silnie przezroczyste, inaczej bowiem pismo w kopercie zam knięte dałoby się dobrze od- fotografować.

B ardziej wszakże zdumiewające są foto­

gram y ciała ludzkiego, mięśnie bowiem i inne części miękkie organizm u daleko łatwiej pro ­ mienie R ontgena przepuszczają, aniżeli kości.

Gdy więc n a drodze prom ieni umieszczamy rękę, mięśnie słaby tylko pozostaw iają n a płycie ślad, gdy kości rysują się wyraźnie i w ystępują tak wybitnie, jakgdybyśm y przed sobą mieli fotogram szkieletu. Czarniejszo jeszcze obrazy w ydają pierścienie na palcach osadzone. Takie właśnie obrazy fotograficzne ciała ludzkiego szczególny rozgłos odkryciu R ontgena zjednały, budzą bowiem nadzieję, że sztuk a lekarska niezm ierną z nich korzyść odnieść zdoła. T ą drogą już podobno lek a­

rze w W iedniu wykryć zdołali igłę w m ięś­

niach u k ry tą, co dalej wydobycie jej ułatw iło.

J a k dalece wszakże m etoda ta da się udosko­

nalić i o ile do celów praktycznych p rzy d atn ą się okaże, to przyszłość dopiero nauczyć zdoła. F otog ram y zresztą podobne otrzy­

m ał ju ż w W arszaw ie współpracownik n a ­ szego pism a p. W . B iernacki, który też za­

pewne opisu swych metod i osięgniętych re ­ zultatów podać w niem nie omieszka.

P o d względem dokładności i czystości o b ra­

zy te ustępu ją znacznie zwykłym fotogra­

mom, otrzymywanym przez działanie prom ie­

ni św iatła, gdyż są to tylko, ja k powiedzie­

liśmy, uchwycone cienie przedmiotów; stoso­

wanie zaś soczewek je s t tu niemożliwe, p ro ­ mienie bowiem R ontgena, przechodząc przez różnfe środki, nie doznają zgoła odchylenia od kierunku prostolinijnego, czyli nie ulegają wyraźnem u przynajm niej załam aniu. P ry z ­ m aty mikowe, o kącie łam iącym 30°, n ap e ł­

nione wodą i siarkiem węgla, nie wywo­

łały żadnego zboczenia; pryzm aty glinowe i ebonitowe, również o kącie 30°, sprowadziły

| może odchylenie prom ieni, ale ta k nieznaczne,

że spółczynnik załam ania prom ieni wynosić

może co najwyżej 1,05; p ry zm aty m e ta -

N r 5.

lowe dały rezu ltaty bardziej jeszcze nie­

pewne.

A by więc rozstrzygnąć kw estyą łamliwości nowych promieni, użył R ontgen innej je s z ­ cze drogi. W iadom o, źe szkło na proszek utłuczone przezroczystość swą trac i, co się tem tłum aczy, źe prom ienie, przedzierając się wciąż ze szkła do pow ietrza, w skutek pow ta­

rzającego się wielokrotnie całkow itego odbi­

cia wewnętrznego, przedrzeć się wreszcie przez substancyą sproszkow aną nie mogą.

Tejże więc sam ej próbie poddał R ontgen o d ­ kryte przez siebie prom ienie, a doświadczenia ze sproszkow aną solą, z proszkiem srebrnym , elektrolitycznie wydzielonym, oraz z pyłem cynkowym, żadnego ich zgoła przytłum ienia nie okazały,—sproszkow anie substancyi p rze­

puszczalności je j względem tych prom ieni zgoła nie osłabia. N ie u legają one przeto załam aniu, soczewki ich nie skupiają, co też potw ierdziły doświadczenia bezpośrednie z so­

czewkami ebonitowemi i szklanem i.

Objawów odbicia praw idłow ego nie okazu ­ j ą również, ulegają tylko ro zpraszaniu, a cia­

ła, przez które p rzebiegają, zachow ują się względem nich ja k środki m ętne. P od tym więc względem zachow ują się ja k prom ie­

nie katodalne, ale pow ietrze po chłania je w znacznie słabszej m ierze, widzieliśmy bo­

wiem, źe prom ienie k ato d aln e ledwie przez kilka cm w pow ietrzu przedrzeć się m ogą, gdy prom ienie R o n tg en a d z ia ła ją n a ekran fluorescyjny, w odległości 2 m umieszczony.

N ie u leg ają nadto wpływowi m agnesu, a to w ybitniejszą jeszcze cechę odrębności ich od prom ieni katodalnych stanowi.

J e s tto wszystko, co wiemy o w łasnościach nowych tych prom ieni, k tó re nie są prom ie­

niam i katodalnem i, ale praw dopodobnie w blizkiem z niemi p o zo stają pokrew ieństw ie.

Czem one są, ja k ą je s t ich isto ta , tego zgoła nie wiemy; są to, w edług określenia R o n tg e­

na, prom ienie x , niewiadome zatem , u k ry te w rów naniu, k tó re rozw iązania dopiero wy­

m aga. P rzez prostolinijne wszakże swe roz­

chodzenie się, przez wzbudzanie fluorescen- cyi i przez działanie n a p ły tę fotograficzną tyle przynajm niej do zwykłych prom ieni świetlnych okazują analogii, że w pierwszem przybliżeniu zaliczyć je możemy do tejże sa­

mej kateg oryi zjawisk i przyjąć je zatem za objaw pewnego ruch u falowego. N asunąć

się mógłby dalej domysł, że od św iatła ilo­

ściowo się tylko różnią, że są to promienie o falach krótszych jeszcze, o drganiach szybszych, aniżeli prom ienie chemiczne, roz­

pościerające się w widmie poza fioletową jego częścią. Odrębność ich jed n ak je st zbyt znaczna, by je ta k blizko z prom ieniam i św iatła zestawiać m ożna było; należy raczej I przypuszczać, że mam y tu do czynienia z fa ­ lowaniem innego rodzaju, z innemi drganiam i eteru.

W prom ieniach św iatła drgania, ja k wie­

my ‘), zachodzą w kierunku poprzecznym względem biegu prom ieni, tak ie zaś drgania poprzeczne z budową gazow ą substancyi

| trudno pogodzić się dają. D latego też fizycy zarzucić musieli dawniejsze porównywanie eteru do powietrza, niesłychanie tylko su b ­ telniejszego i sprężystszego od zwykłych g a ­ zów, a natom iast skłonni są raczej do p rzy­

pisywania mu budowy odrębnej, różnej zu ­ pełnie od warunków stan u lotnego. M usi to być substancya ciągła, w sposób nieprzerw a­

ny w ypełniająca przestrzeń wszechświata, o której niejakie wyobrażenie dawać nam mogą ciała podobne do g alarety lub smoły.

W takich wszakże substancyach obok d rg a ń poprzecznych istnieć mogą i d rg a n ia podłuż­

ne, dokonywaj ące się w kierunku biegu pro­

mienia; dlatego też przypuszczano już daw ­ niej, że w eterze oprócz fal poprzecznych, zdradzających się objawami św iatła, rozcho­

dzić się winny i fale podłużne, do tąd niezna­

ne i nieujęte. Być więc może, że właśnie odkryte teraz prom ienie x są właśnie o b ja­

wem tych szukanych fal podłużnych eteru.

R ontgen rzu ca ten domysł, ze wszelkiem oczywiście zastrzeżeniem , pozostaw iając roz­

strzygnięcie tej kwestyi dalszym badaniom . W takim razie należałoby może i promienie katodalne do tejże kategoryi zaliczyć; byłyby to również prom ienie o tak ich sam ych drga- niąch podłużnych, różniące się długością fal jedynie. Prom ienie o falach dłuższych ł a t­

wiej przedzierają się przez zawady m ate- ryalne, aniżeli prom ienie o falach krótszych;

tony niskie przedostają się przez m ury lepiej aniżeli tony wysokie; prom ienie czerwone

■) Ob. „O p o la ry z a c ji św iatła” (W szechśw.

z r. 1893, str. 657, 6 7 7 , 699, 713).

N r 5 . WSZECHSWIAT. 75 przebiegają przez pow ietrze obficiej, aniżeli

prom ienie fioletowe i ultrafioletowe. P ro ­ mienie zaś R ontgena łatwiej przenikają przez wszystkie ciała, aniżeli promienie katodalne, według więc analogii powyższej, należałoby tym ostatnim m niejszą długość fali przypisy­

wać. S ą to wszakże domysły bardzo luźne, którym dopiero ścisłe dochodzenia teoretycz*

ne i b ad a n ia doświadczalne dać m ogą podpo­

rę istotną.

P ojęcie pierw otne św iatła, przez bezpo­

średnie działanie wzroku zrodzone, znaczne­

mu ju ż uległo rozszerzeniu. Obok prom ieni świetlnych, widocznych, czyli raczej na s ia t­

kówkę oka działających, znamy te ra z p ro ­ mienie pozafioletowe, chemiczne czyli akty- niczne, o falach krótszych, oraz promienie pozaczerwone czyli cieplikowe o falach dłuż­

szych. P am iętne doświadczenia H e rtz a uo­

gólniły bardziej pojęcie św iatła, gdy do po ­ wyższych rodzajów prom ieni dodały promienie elektryczne o falach dłuższych jeszcze, m ie­

rzących się n a centym etry i na m etry nawet.

S ą to wszakże wszystkie objawy jednorodne zupełnie, jedn akie fale poprzeczne, ilościowo jedynie między sobą różne. Pokrew ną im zapewne, ale odrębną już kateg o ry ą tw orzą prom ienie katodalne i nowo odkryte pro­

mienie R ontgena; niedostrzeżone dla oka, ośw ietlają wszakże nowe, nieznane nam i n ie­

dostępne dotąd tajn ik i przyrody.

S .K .

ZAGADNIENIA

z dziedziny ato m ist y k i.

MOWA W. MEYERA,

wypow iedziana n a Zjeździe przyrodników i lekarzy niemieckich w r. 1895.

(Dokończenie).

S tarałem się wyżej udowodnić, źe a n a li­

tyczne badanie pierwiastków nie je s t niedo- stępnem dla nauki zadaniem ; chciałbym teraz

zwrócić waszę uwagę n a pewne próby synte­

tyczne, które chociaż nie osiągnęły nowych substancyj elem entarnych, lecz niemniej do­

prowadziły do ciał, posiadających wszelkie funkcye i znamiona niektórych pierwiastków chemicznych. R ozdział ten, którego pierw ­ sze początki sięgają daleko wstecz, może być dopiero teraz w wyż zaznaczonym kierunku traktow any, teraz, gdy mianowicie udało się otrzym ać pewne ciała, które w każdym wzglę­

dzie zachow ują się ja k pochodne złożonego m etalu ciężkiego.

Pozwólcie mi, panowie, sięgnąć cokolwiek dalej i przywołać wam naprzód na pam ięć własności chemiczne tych najbardziej elektro- dodatnich pierwiastków, jakiem i są t. zw.

m etale alkaliczne, którem to mianem obejm u­

jem y pierwiastki: potas, sód, cez, rubid.

N ajw ażniejsze związki ich, mianowicie tlenki i węglany, posiadają pewne własności chemiczne, którem i m etale te zasadniczo się różnią od wszelkich ciał analogicznych. T len­

ki tych m etali są łatw o rozpuszczalnemi w wodzie, re ag u ją silnie alkalicznie i chciwie przyciągają dw utlenek węgla z powietrza, węglany ich także re a g u ją alkalicznie i także łatwo się rozpuszczają w wodzie. W p rz e­

ciwieństwie do nich węglany wszystkich in­

nych m etali w wodzie są nierozpuszczalne, także i tlenki ich są w wodzie trudno lub wcale nierozpuszczalne.

Otóż te cechy charakterystyczne, właściwe m etalom alkalicznym, pow tarza w swem za­

chowaniu się chemicznem, ja k ogólnie w ia­

domo, pewna, złożona z kilku atomów grupa, t. zw. g ru p a amonowa, k tóra, ja k to zm usze­

ni jesteśm y przyjąć, stanowi część składową soli am oniakalnych; dlatego też ju ż oddawna mówimy o hypotetycznym m etalu alkalicz­

nym, amonie, złożonym z azotu i wodoru.

W szakże nie udało się dotychczas otrzym ać analogicznego z sodą gryzącą lub potażem wodanu amonu, a przypuszczenie istnienia związku tego w wodnym am oniakalnym roz­

tworze nie zostało przez fakty stwierdzone.

O grom ne przeto m usiało zapanować w świe- cie chemików zadziwienie, gdy przed pół wie­

kiem A . W . H ofm ann odkrył w chemii o r­

ganicznej t. zw. zasady amonowe, k tóre w wszelkich swych własnościach i całem swem zachowaniu się chemicznem do złu­

dzenia podobne są do wodanu potasu i sodu.

70 WSZECHŚWIAT. N r 5.

Słusznie H ofm ann nazywa te „pochodne alki­

lowe am onu” wodanam i nieznanych m etali alkalicznych, k tó re nie są elem entam i, lecz posiadają skom plikow aną budowę, sk ład ając się z azotu, czterech gru p alkilowych i hy­

droksylu.

Do tych samych wyników prow adzą b ad a­

nia O ahoursa i H ofm anna n ad związkami fosfonowemi i arsonowemi, również ja k i nad zasadam i sulfonowemi, k tó re później odkrył ^j Oefele. T e znakom ite odkrycia rzuciły c a ł­

kiem nowe św iatło na isto tę alkaliczności, lecz wyprowadzać z nich głębiej sięgających wniosków o n atu rze pierw iastków m etalicz­

nych nie byłoby postępowaniem naukowem, gdyż szło tutaj jedynie o pojedyńczą własność chemiczną, własność dawniej tylko w pier­

w iastkach obserwowaną a te ra z odnalezioną i w pewnych związkach chemicznych.

Inaczej rzecz się nam przedstaw i, gdy przy­

stąpim y do ro zp atrzenia klasy związków, k tó ra łączy w sobie dwie całkiem różne właściwości chemiczne m etali: alkaliczność, t. j. zasadniczą cechę m etalów lekkich i nie­

które cechy zasadnicze ciężkich m etali.

W spólne występowanie tych dwu w łasno­

ści o przeciwnym ch a rak terze w jednej sub­

stancyi było nieznane aż do odkrycia talu, odkrycia, k tóre zawdzięczam y Crookesowi i L am yem u. M etal ten zajm uje w szeregu pierw iastków chemicznych całkiem odosob­

nione miejsce, ponieważ posiada, w przeci­

wieństwie do innych elem entów, wyraźnie dwojaki ch arak ter. Jak k o lw iek z powodu wysokiego ciężaru właściwego i własności zew nętrznych je s t on podobny do sre b ra i ołowiu, należy je d n a k bezw ątpienia do g ru ­ py m etali ciężkich; ta k samo ja k i one zostaje strącony przez siarkow odan am onu w p o sta­

ci siarku nierozpuszczalnego w wodzie i po­

dobnie ja k srebro i ołów tw orzy trudno roz­

puszczalne, w postaci osadów strącan e, związ­

ki z chlorem , brom em i jodem . Z drugiej je d ­ nak strony tlenek jeg o i w ęglan posiadają takie cechy, że z tem sam em praw em może­

my pierw iastek ten postaw ić w jednym rz ę ­ dzie z m etalam i alkalicznem i. Jed en ze związków tlenowych ta lu je s t prawdziwem alkali: je s t on łatw o rozpuszczalny w wo­

dzie, re a g u je silnie alkalicznie, pochłania dw utlenek węgla; odpowiednio do tego węglan ta lu przedstaw ia sól z w łasnościam i alkalicz­

nemi, rozpuszczalną w wodzie, podobną więc do sody i potażu. Należenie jednoczesne pierw iastku do dwu ta k różnych od siebie typów je s t zjawiskiem, które dotychczas było w chemii zupełnie odosobnionem.

Dopiero w ostatnich czasach pomiędzy związkami organicznemi zostało odkryte z ja ­ wisko analogiczne. Podczas badań nad związkami arom atycznem i jo d u niespodzia­

nie natrafiłem n a cały szereg nowych zasad organicznych, zbudowanych zupełnie podob­

nie ja k związki amonowe H ofm anna, zasad, zaw ierających jo d jak o pierw iastek, od któ­

rego zależy ich zasadowość i nazwanych przeto zasadam i jodonowemi, na podobień­

stwo zasad amonowych, zaw ierających azot.

C iała te, składające się z jodu, fenilu i hy­

droksylu, są ju ż z tego powodu godnemi uwagi, źe dowodzą nam możliwości istnienia zasadowych a więc elektrododatnich sub- stancyj, zbudowanych z rodników, które przywykliśmy uważać jak o silnie ujem ne.

Szczególne zajęcie budzą one jed n ak przez wzgląd n a całe swe chemiczne zachowanie się. Podczas gdy tlenki ich i węglany, na- wzór podobnych związków m etali alkalicz­

nych, są łatw o rozpuszczalne w wodzie i re a ­ gują alkalicznie, związki ich z chlorowcami, tw orzące tru d n o lub wcale nierozpuszczalne osady, są analogiczne z chlorkiem , bromkiem i jodkiem talu. Jeszcze w yraźniejszą stanie się ta analogia, gdy dodamy, że te zasady zupełnie ta k sam o ja k m etale ciężkie i w zu- pełnem przeciwieństwie do wszystkich innych zasad organicznych, zo stają strąc an e przez siarek am onu w postaci gęstych osadów kłaczkow atych, składających się z ich siar- ków i z pozoru swego łudząco podobnych do świeżo strąconych siarków m etali ciężkich.

T a analogia, z jednej strony z alkaliam i, z dru g iej— z m etalam i ciężkiemi, k tó ra nas swego czasu zadziwiła przy odkryciu talu , pow tarza się więc we wszelkich szczegółach w jodonie, który z tego względu— niech b ę­

dzie mi dozwolonem użyć tego w yrażenia—

m ógłby otrzym ać nazwę złożonego talu.

I jeżeli ju ż podobieństwo zasad amonowych z wodanami sodu i potasu zdaw ało się do­

wodzić pewnej analogii w budowie wewnętrz­

nej tych ciał, to głębokie podobieństwo p o ­ między związkami ta lu i zasadam i jodonow e­

mi nasuw a nam z przekonyw ającą siłą myśl,

WSZECHŚWIAT, że niem a zasadniczej i wyraźnej różnicy po­

między obiema tem i klasam i ciał. W zajem ­ ny ich do siebie stosunek zdaje się być, jeżeli nie takiż sam, to w każdym razie analogicz­

ny z tym , jak i ma miejsce pomiędzy oddziel- nemi wyrazami szeregu homologicznego związków organicznych. Oby się kiedykol­

wiek okazało, że ta przepaść, dzieląca proste i złożono m etale, nie je st niemożliwą do przekroczenia.

Z bliżam się ku końcowi. Z łożona n a tu ra pierw iastków jeżeli dotychczas nie dowie­

dziona, to jed n ak m a już dziś pozory dosta­

tecznie uzasadnionego przypuszczenia, które jesteśm y zupełnie upraw nieni obrać za punkt wyjścia do dalszych w tym k ieru n k u badań.

Lecz w tym razie nie minie nas zapewne za­

rzut, który czyniono chemii prawie za każ­

dym razem , gdy ze stanowczością zw racała swe kroki ku szerszym dziedzinom poznania:

jeżeli, zam iast trzym ać się dokładnie z b a d a­

nych pierwiastków, zaczynamy liczyć się z nieznanem i ich częściami składowemi, to może to stać się powodem oskarżenia nas o lekkomyślność, ponieważ wprowadzamy do nauki coś nieznanego, o naturze i istocie cze­

go tym czasem nic absolutnie powiedzieć nie jesteśm y w stanie.

Tego ro dzaju zarzu t nie powinien nas przestraszać. W szak podobny za rzu t pod­

noszono przeciwko chemii i wtedy, gdy teo- ry a wartościowości rozpoczęła w niej swój pochód tryum falny. A tymczasem fakty wykazują, że jeden z systemów naukowych, najm niej luk posiadających, mianowicie teo- ry a chemii organicznej, właśnie przez zasto­

sowanie pojęcia wartościowości, o którego istocie dziś jeszcze nie umiemy niczego pew­

nego powiedzieć, p o trafiła wznieść się do tych wyżyn, n a jakich dzisiaj świeci pełnym blaskiem . To samo da się powiedzieć i o po­

winowactwie, k tóre w ostatniem dziesięcio­

leciu rozwinęło się w oddzielną potężną ga- łęź wiedzy. Niewiedząc nic o wewnętrznej istocie powinowactwa chemicznego, p otrafi­

liśmy dokładnie mierzyć jego zjaw iska i po­

kazało się, że ta k samo je s t możliwą ścisła nauka o powinowactwie bez znajomości przy­

czyn samego powinowactwa, ja k wobec tak ie­

go sam ego b rak u nau ka o wartościowości

mogła rozwinąć się ze wszystkiemi szczegó­

łam i pozostałem i.

Okoliczność, źe wciąż jeszcze bywają p od ­ noszone przeciwko chemii podobnego rodzaju zarzuty dowodzi, że nie w ygasła jeszcze ten- dencya stosowania do tej młodszej siostry fizyki innej m iary niż ta, ja k ą bez nam ysłu uważamy za dozwoloną w dziedzinie starszych nauk przyrodniczych. W szak z niemniej- szem praw em moźnaby podobny zarzut czy­

nić naw et Newtonowi za to, że odważył się stanowić praw a ciężkości, nieposiadając żad­

nych danych co do ich przyczyny. Z e jed nak ta odw aga była uzasadnioną, dowiodła tego historya nauki. W ieki przeszły a nau ka jego stoi niewzruszona, gdy tymczasem o istocie ciążenia wiemy i dzisiaj tyle zaledwie, ile wiedział sam mistrz. Oo więcej, kto godzi się z wnioskami, do jakich doszedł m atem a­

tyk P aw eł du Bois Reymond w rozprawie swej: „O niemożności zbadania istoty siły ciążenia”, ten będzie m usiał oswoić się z myślą, źe rozwiązanie tej zagadki je st wogóle niedostępne d la nas nazawsze.

M ając to na względzie powinien więc che­

mik z zim ną krw ią odpierać zarzuty, jakich mu nie szczędzą. Nie do poznania ostatecz­

nych przyczyn powinniśmy dążyć odrazu.

N auka zagląda w tajniki przyrody, postępu­

jąc krok za krokiem , stopniowo przechodząc od zadań łatwiejszych do trudniejszych i eks­

perym ent naukowy, zam iast zapuszczać się na niedostępne wyżyny, powinien raczej t a ­ kim zakresem badania się ograniczyć, w któ ­ rym spółczesny stan naszej wiedzy i naszych um iejętności daje nadzieje niezawodnych wy­

ników. Pierwszy krok ku nowym dziedzi­

nom poznania został uczyniony, gdy stłum i­

liśmy ra z w sobie wiarę dogm atyczną w ich

niedostępność, więc i dziś powinna zadowol-

nić nas świadomość, że znikły ju ź te m ury

spiżowe, jak ie opasywały naszą dziedzinę

wiedzy. P ełn i nadziei oczekujemy nowych

badań, niestrwożeni przez owe „Ignorabi-

m us”, co wszakże oznacza tylko ostateczne

granice ludzkiego poznania wogóle, a nie m a

zam iaru stawiać zapory usiłowaniom g łęb ­

szego wniknięcia

zagadnienia wiedzy. Na-

szem zadaniem powinno być przy pomocy

wszelkich środków badania naukowego dążyć

do dalszego rozkładu m ateryi, choćbyśmy

dojść mieli znowu jeszcze nie do ostatnich

78 WSZECHŚWIAT. N r 5.

jej ułamków; ostatecznym wszakże celem, który nam przyświeca, a do którego może dopiero późnym wnukom naszym dane bę­

dzie się zbliżyć, powinno być przeświadczenie, że zagadnienie o o statnich cegiełkach świata, fizycznego nie należy do tajników przyrody zam kniętych na klucz wiecznej tajem nicy.

Tłum . W. M.

Getynga.

In sty tu t elektrochemiczny w Getyndze.

M ieszkając od ro k u w G etyndze, ja k o słuchacz i w ydziału filozoficznego m iejscow ego uniw ersyte­

tu , byłem naocznym św iadkiem pow stania świeżo zbudow anego, a obecnie rozpoczynającego swą działalność naukow ą in s ty tu tu chemii fizycznej i elektrochem ii p ro f. N ern sta . Niech mi będzie ! wolno w korespondencyi n in ie jsz ej zaznajom ić | pobieżnie czytelników W szechśw iata z tą m łodą, lecz wielce obiecującą siostrzycą nielicznych je s z ­ cze d otąd w N iem czech, a i naw et w całym świe- cie, pracow ni tego ro d zaju .

G eneza pow stania tego nowego p rz y b y tk u nau­

k i w Ge*yndze, pośród w eteranów ta k wielce z a ­ służonych na polu czystej nauki, ja k ie m i są liczne in sty tu ty naukow e tego wszechśw iatow ej sławy uniw ersytetu, da się streścić w następujących sło­

wach. M łody lecz znany szeroko w świecie naukowym ze swych licznych b adań teore'ycz- nyeh i dośw iadczalnych n a polu chemii fizycznej i elektrochem ii p ro fe so r nadzw yczajny (podów­

czas) fa k u l‘e‘u filozoficznego getyngeńskiego, d -r W alter N ern st, w je sie n i ro k u 1 8 9 4 zo staje pow ołany, ja k o zastępca p ro f. B olłzm ana, na k a ­ te d rę zw yczajną fizyki dośw iadczalnej w M ona­

chium. Ciało naukow e miejscowego uniw ersytetu zanadto je d n a k dobrze znało i prześw iadczone było o zdolnościach naukow ych młodego uczone­

g o by go, raz p rzyj ąwszy do swego grona, chciało u stąpić innej wszechnicy. Z szybkością nadzw yczajną, s*araniem uniw ersytetu, a p o p ar­

ciem sfer decydujących po w staje nowa k a te d ra w G etyndze, a w raz z nią bud u je się now a p ra ­ cownia, nowy p rzy b y te k nau k i. Dziwnym i szczę­

śliwym zbiegiem okoliczności nowy in sty tu t zn a j­

d u je sobie pom ieszczenie w budynku uprzednio ju ż istniejącym i znakom icie się nadającym do urządzenia pracow ni naukow ej. T a okoliczność właśnie przyśpiesza je g o pow stanie i otw orzenie, | pracow nia je d n ak nic nie tra c i na swem u rzą d ze­

niu i dogodności, a po ostatecznem wykończeniu odpowiadać będzie wszelkim wymaganiom nowo­

czesnym tej gałęzi nauki, tem bardziej, że w śro d ­ ki m ateryalne została w tym celu znakomicie uposażoną (60 0 0 0 Mk. na same urządzenia i przy rząd y naukowe).

In auguracya in sty tu tu nastąp iła z początkiem letniego sem estru zeszłorocznego, wykończenie je d n a k robót m urarskich i wewnętrznego urzą-

| dzenia obecnie zaledwie dobiega końca w nowo- przybudow anej części. K ierunek pracow ni i ro ­ b ót w niej wykonywanych w arunkuje, ja k w ia­

domo, te n lub inny rodzaj je j rozplanow ania

J

lub urządzenia. Przeznaczona wyłącznie do b a ­ dań fizyczno-chemicznych, w ym agających w wielu wypadkach przyrządów i warunków, pracownia I getyngeńska urządzona z o s'a ła w ta k i sposób, żeby każdem u z pracujących dać, o ile zachodzi potrzeba, możność przeprow adzenia doświadczeń oddzielnie, w odosobnionym lokalu. W tym celu dolne piętro pracowni, zagłębione nieco pod p o ­ ziomem, składa sig przew ażnie z niewielkich p o ­ koi, zaopa*rzonych w odpow iednie, stosownie do p o ‘rzeby, urządzenia. Są tu salki, przeznaczone do badań kalorym etrycznych o stałej względnie tem peraturze, ciemnice do badań op*ycznych, po­

koje o wmurowanych specyalnych fundam entach dla czułych przyrządów elektrom ierniczych.

P ię ‘ro to mieści w sobie również składy zwyklej- szych przyrządów i preparatów chemiczny cli, dalej w arszła t mechaniczny i izolowany lokal, w którym zn ajduje pom ieszczenie obecnie mon­

tow ana w ielka m aszyna dynam o-elektryczna.

P ię 'ro górne przeznaczonem zostało przeważnie na sale wykładowe (jest ich dwie, większa i m n ie j­

sza), bibliotekę podręczną, bogato ju ż obecnie w yposażoną, laboratoryum do p rac specyalnie chemicznych, gabinet i pracow nię dyrektora, po ­ siada je d n a k również k ilk a niewielkich salek do badań specyalnych — w reszcie drugie piętro (dawnego budynku) je s t użyte na m ieszkanie dy rek to ra zakładu.

Ja k w idzim y więc, nowy zak ład został w p o ­ mieszczenie bogato uposażonym , nie może to je d ­ n ak być w skazów ką, czy będzie on czas dłuższy gościnnie otw ierał swe progi dla w szystkich z g ła­

szających się adeptów , liczba bowiem obecnie pracujących w instytucie, wraz z dwoma asysten­

tam i, wynosi 15, a je s tto , rzec m ożna, pierw szy sem estr życia tej młodej pracowni. Im ię n au k o ­ we je j kierow nika, znakom ite w arunki pracy, a wreszcie możność korzystania z innych bogato uposażonych instytutów i wykładów specyalnych błyszczącej imionami pierw szych gw iazd nauko­

wych wszechnicy „Jerzego-A ugusta” w Getyndze, ściąga i ściągać będzie niezawodnie liczny zastęp badaczów, pragnących specyalnie pracować lub s*udyować na polu chemii fizycznej i elekro- chemii.

S t. Tołłoczko.