Odpowiedzialność nieletnich w czechosłowackim prawie karnym

ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE C U R I E - SК Ł OD OWSК A

LUBLIN — POLONIA

VOL. XXXVI, 10 SECTIO G 1989

Katedra Trectniho Priva University Karlovy v Prazc

Jifi JELINEK, Eva STROUGALOWÂ

Odpowiedzialność nieletnich w czechosłowackim prawie karnym* Die Verantwortlichkeit der Minderjährigen im tschechoslowakischen Strafrecht

Obowiązująca ustawa karna zr. 1961, z uwzględnieniem nowelizacji, ustala odpowiedzialność karną nieletnich w rozdz. 7 części ogólnej, zatytułowanej:

„Postanowienia specjalne o ściganiu nieletnich”. Postanowienia te stanowią wyraz szczególnej troski socjalistycznego społeczeństwa o młodzież, dlatego postępowanie karne wstosunku donieletnich mainny przebieg niż normalnie.

Postanowienia o odpowiedzialności karnej nieletnichoraz postępowaniewobec nich za podstawowycel przyjmują aspekt wychowawczy.*1

DEFINICJA TERMINU „NIELETNI”

Według§ 11 ustawykarnej, jeżeliosoba dopuszczająca się czynu karalnego nieukończyła w tymmomencie 15 lat, nieodpowiadakarnie. Natomiast według

§ 74 ust. 1 ustawy karnej osobom, które w momencie dopuszczenia się czynu karalnego ukończyły 15 lat, a nie przekroczyły 18 roku życia, przysługuje sąd opieki specjalnej. Zatem za nieletnią należy uważać osobę, która w chwili dokonywania czynu karalnego ukończyła 15 lat życia, ale nie przekroczyła 18 roku życia. Odpowiedzialnośćzaczyny, które ustawa karna i ustawa o występ­ kach określają jakokaralne, mogą ponosić tylkoosoby, które — uwzględniając

* Artykuł stanowi skrót referatu przedstawionego na seminarium w Instytucie Prawa Karnego UMCS.

1 Por. J. Hlaviika: Uplathovànl nèkterÿch ustanoveni trestniho zâkona a trestniho fùdu v ràmci zvlùStnl péte, kterou socialistickù spoleinost vènuje mlàdeii v soudnlm rlzenl ve vicech mladistvÿch,

„Socialistickâ zńkonnost” 1974, i. 5; M . Cić: O nèkterÿch otâzkàch kriminality mladistvÿch и nâs,

„Prâvny obzor” 1976, ć 3; H. Vâlkovà, J. Vortkovâ: Ùvahy nad ùiinnostl tresniho postihu mladistvÿch, „Prokuratura” 1988, ć. 2.

stopień ich rozwoju fizycznego i psychicznego — są w stanie rozpoznać niebezpiecznośćswoich postępków dlaspołeczeństwa ipowstrzymać się od nich.

Odpowiedzialność karna nieletniego zaczyna się pierwszego dnia po dniu, w którym ukończył 15 lat i kończy sięwdniu ukończenia 18 roku życia.Jeżeli ktoś popełni czyn karalny wdniu swoich 15 urodzin, nie jest odpowiedzialny karnie, natomiast zaczyn popełniony w dniu 18urodzin odpowiada jeszczejako nieletni. Jeżeli czyn karalny nie został dokonany jednorazowo lub nie we względnie krótkim czasie itrwanadal,nie należy obciążać nieletniego za tę część, którejsiędopuściłprzed ukończeniem 15lat. Jeżeli sprawca podjął zachowanie, które składa się z wielu czynności lubpozostaje w stanie niezgodnym z prawem, przed ukończeniem 18 lat, a dokończył to zachowanie poosiągnięciu tego wieku, odpowiada według zasad ogólnych, aniejako nieletni. W tych przypadkach nie stosuje siępostanowień specjalnych o ściganiunieletnich według rozdz. 7 części ogólnej ustawy karnej.

Graniceczasowe określające pojęcienieletniego — 15-18 latodnoszą się do wszystkich czynów karalnychi występków. W czechosłowackimprawie karnym nie ma różnych granic wiekowych dla różnego typuczynów karalnych i występ­

ków.

Termin „nieletni”(mladistvÿ) używanyjestwprawie karnym. Nie można go utożsamiać z terminem „małoletni” (nezletily), używanym w prawiecywilnym.

Pełnoletność nabywa się, według kodeksu cywilnego, przez ukończenie 18 lat życia, wcześniej ewentualnie przez zawarcie małżeństwa. W ten sposób osoba według prawa cywilnego pełnoletnia, któraosiągnęła status pełnoletności przez zawarcie małżeństwa, jest z punktu widzenia prawa karnego nieletnia aż do osiągnięcia 18 lat.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA

Czyn karalny jest to czyn niebezpieczny dla społeczeństwa, jego cechy są omówione w ustawie karnej. Według § 3 ust. 2 ustawy karnej, czyn, którego stopień zagrożeniadla społeczeństwa jestnieznaczny, nie jest czynemkaralnym, choćby wykazywał jego cechy. W przypadku nieletnich mówi się o czynie karalnym tylko wtedy, gdy stopień zagrożenia społecznegojest większyniż mały (§ 75 ustawy karnej). Zatem postanowienia prawa karnego są bardziej korzystne wobec nieletnich niż wobec dorosłych. Prawokarne żąda, by wobecnieletniego stopień niebezpieczności czynu był większy niż mały. W przypadku dorosłego wystarczy, bybył on większy niż nieznaczny.

W czechosłowackim prawie karnym wyróżnia się dwa rodzaje czynów karanych sądownie: czyny karalne iwystępki. Występkito delikty o mniejszym stopniu zagrożenia społecznego niż czyny karalne. W ustawie o występkach (Dz. U. 1969,nr150)niemażadnych postanowień o społecznym zagrożeniu przez

Odpowiedzialność nieletnich w czechosłowackim prawie karnym 107 występki popełnione przez nieletnich. W tej sytuacji używa się wskaźników z postanowień prawa karnego. Aby w przypadku nieletniego występek był karalny, stopień jego zagrożenia społecznego musi być większy niż mały (w przypadku dorosłego wystarczy, by był on większy niż nieznaczny). Ale dolna granica zagrożenia społecznego czynów nieletnich jest określona innym ter­ minem. To,co byłoby występkiem lub czynem karalnym w wypadku dorosłego sprawcy, nie musi być karane w wypadku nieletniego. Ukaże to jasno na­ stępujący przykład.

Nieletni najczęściej popełniają czyny przeciwko własności zarówno w sek­ torzesocjalistycznym, jak iprywatnym. Przy tym zachowaniukaralnym granicę między karanym sądownie deliktem-występkiem przeciw własności w sektorze socjalistycznym i prywatnym (według § 3 ust. 1 prawa o występkach) a wy­ kroczeniem administracyjnym (Dz.U. 1961, nr 60, § 19) stanowi szkoda szacowana z reguły na wartość ok. 400 koron, podczas gdy w wypadku sprawcy dorosłego występek byłby już przywartości200koron.W przypadku nieletniego zawystępekmoże uchodzić spowodowanie szkody niższej niż 400 koron,jeżeli nieletni dokonywałwcześniej podobnychwystępków,wykonywał je w szczegól­

nie niebezpieczny sposób itp.

Jeżeli chodzio charakter czynów karalnych, których nieletni dopuszczają się najczęściej, to są toprzestępstwa przeciw własności prywatnej i soq'alistycznej:

kradzież(§247ust.k.), sprzeniewierzenie (§248 ust. k.), oszustwo (§ 250ust. k.), rozkradanie majątku społecznego (§ 132 ust. k.). Nieletni bardzo często popełniają także czyny karalne polegające na nieuprawnionym używaniu cudzych środków komunikacyjnych(§209a ust. k.),czynkaralny pasożytnictwa (§ 203 ust. k.), występek pasożytnictwa (§ 10 ust. o wyst.), występki przeciw dyscyplinie pracy (§ 8 c ust. o wykr.).

KARANIE NIELETNICH

Specjalną opiekę społeczeństwo socjalistyczne okazuje młodzieży, dlatego w przypadku nieletnich zmienia się lub uzupełnia niektóre postanowienia dotyczące karania lub uwalnianiaod kar. Cel karania, wypowiedziany ogólnie w§23 ust. 1 ust. k., został w stosunkudo nieletnichzmodyfikowany w §76ust. k.

Według tego przepisu najważniejszym celem karania nieletnich jest troska o zachowanie charakteru wychowawczego kary. Wobec nieletniego kara musi zatem opierać się na wielu dodatkowych przesłankach: poznania jego cech indywidualnych, dzieciństwa, rodziny i środowiska.

Według§ 78 ust. k., sąd może wyznaczyć nieletniemu następujące rodzaje kar: pozbawienia wolności, przepadku rzeczy i — jeśli nieletni pracuje

— karę pieniężną lub naprawienie szkody. Inne rodzaje kar nie wchodzą w rachubę.

Kara pozbawienia wolności

Według§ 79 ust. 1ust. к., karę pozbawienia wolności,przewidywaną w części szczególnej ustawy karnej, obniża się nieletnim do połowy. Górna granicakary nie może przekraczać 5 lat, a dolna — 1 roku. W wyjątkowych zupełnie przypadkach, praktycznie tylko morderstwa, prawo pozwala na zasądzenie nieletniemu kary w granicach 5-10 lat, gdyż wymiar w granicach 1-5 lat nie odpowiadałbyznaczeniu czynu karalnego i celowi kary. Ten wymiarstosujesię, gdy część szczególna ustawy karnej przewiduje karę śmierci, a zagrożenie społeczne czynu karalnego, sposób jego popełnienia, pobudki i następstwa są poważne(§ 79 ust. 2 ust. k.).2

Karę pozbawienia wolności można w przypadku nieletniego warunkowo zawiesić, jeśli nie przekracza 2 lat (§ 58 ust. 1 ust. k.). Podobna praktyka stosowanajest i wprzypadkudorosłych. Wobec nieletniego sądwyznacza okres próby od 1 roku do 3 lat (dla dorosłych od 1 roku do 5 lat).3 4

Według § 81 ust. 1 ust. k., karę pozbawienia wolności dla osób, które nie przekroczyły 18 lat życia, wykonuje sięw specjalnych zakładach dla nieletnich, oddzielnie niż dla innego typu podsądnych. Jeżeli część czynu karalnego została popełniona po ukończeniu przez sprawcę 18 lat, skazany może odbyć karę wnormalnym więzieniu lub— na mocydecyzji sądu (§81 ust. 2 ust. k) — także wzakładzie wychowawczym dlamłodzieży.*

Jeżeli kara obejmuje większą liczbę czynów karalnych, z których jeden popełniony był przed ukończeniem przez sprawcę 18 lat życia, a inne po ukończeniu tego wieku,wówczas w odniesieniu do pierwszego czynu obniżasię karę do połowy, a w odniesieniu do pozostałych czynów zachowuje się ją w normalnym wymiarze.

Przepadek rzeczy

Karętę orzeka się wobec nieletniego wtedy, gdysą spełnione odpowiednie warunki prawne. Sąd może zarządzić przepadek przedmiotów (rzeczy): a) użytych dowykonania czynu karalnego; b) przeznaczonych do wykonania czynu karalnego; c) które sprawca pozyskał w wyniku czynu karalnego lub jako nagrodę za taki czyn; d) które sprawca nabył za rzecz uzyskaną przez czyn karalny (§ 55 ust. k.).

3 Z. Sovàk: Kpfedpokladùm ułożeni trestu podle § 79 odst. 2 tresinlho zàkona, „Socialistickâ zâkonnost” 1985, ć 4.

3 P. Samko: Moźnosti sùdovpri vychovnom pósobenl na podminećne odsùdenych mladislvych,

„Sodalisticke sudnictvo" 1977, t. 5.

4 J. Bobek: K aplikaci nékterÿch ustnovenl trestnich zàkonù v ?lżeni proti mladistvym,

„Socialistickâ zâkonnost” 1982, ć. 1.

Odpowiedzialność nieletnich w czechosłowackim prawie karnym 109 Kara pieniężna

Zasądzenie tej kary zależy odokreślonychwarunków, tj. od tego,czy nieletni pracuje. Niechodzi onieletniego, który otrzymuje gratyfikację w okresiepróby lub nauki bądź kieszonkowe. Ta kara zatem wchodzi w grę wobec nieletnich sporadycznie pracujących, gdyż większość nieletnich nie posiada żadnych dochodów.

Wyrównanie szkody

Według § 78 ust. k., karę tę można zasądzić nieletniemu pracującemu; jej formą może być także potrącenie z wynagrodzeniaza pracę. Zregułykarata ma miejsce rzadko,gdyż większość nieletnich nie pracuje.

Odstępstwa od tej kary mogą wystąpić w dwóch sytuacjach: 1) według postanowień ogólnych §24i25 ust.k., wobec osób nieletnich i dorosłych; 2) jeżeli poprawę nieletnich zapewniają bardziej środki wychowawcze niż kara sądowa (§ 77 ust. 2 ust. k).

ŚRODKI OCHRONNE

Tytułem kary lub zamiast niej można nieletniemu zasądzić także środki ochronne, tj. przymusowe ochronne leczenie, przepadek rzeczy i przymusowe ochronne wychowanie. Nie można zastosować ochronnego dozoru.

Leczenie ochronne i przepadek rzeczy można zasądzić nieletniemu na tych samych warunkach jak dorosłemu sprawcy. Odnosi się to do osób niepoczytalnych, których pobyt na wolności jest’ niebezpieczny, do osób o zmniejszonej poczytalności, do alkoholików inarkomanów.

Wychowanie ochronne możedotyczyć nieletniego,którego uznano za winnego, jeżeli spełnionesąnastępujące warunki:niebyłodostatecznych starań o wychowanie nieletniego, ewentualnie dotychczasowewychowanie nieletniego było zaniedbane, ewentualnie kara taka jest niezbędna ze względu na jego środowisko.

Z ochronnym wychowaniem nieletniego wiąże się pozbawienie praw wy­ chowawczych rodziców i krewnych oraz oddanie nieletniego na wychowanie kolektywne ze zwiększonym rygorem. Należyzatem dokładnie zbadać wszystkie okoliczności, czyinne środki wychowawcze nieodniosłysukcesu.Uwzględnienie irealizacjatych warunków możebyć kłopotliwa, trzeba się bowiemopierać na danych przedstawionych przez rodzinę nieletniego, jego otoczenie, miejsce pracy, szkołę itp. Duże znaczenie może miećikwestiaorganu,któremupowierza się troskę o młodzież/ Prawnym organem,któremu sąd powierza uprawnienia

’ J. Hudik, I. Mazik: Spoluprdce soudu a orgânu povifeniho pili o diii v ireslnlm sllhónl mladistvÿcA, „Socialistickć sùdnictvo” 1980, i. 2.

w stosunku do nieletnich, jest Powiatowa Rada Narodowa, a w jej ramach

— Wydział Opieki nad Rodziną i Dziećmi. Z praw i obowiązków organów opiekującychsięmłodzieżą trzeba wymienić następujące: organowi doręcza się odpis aktu oskarżenia, postanowienia sądowe, informację o przebiegu po­ stępowania sądowego; przedstawiciel takiego organu ma prawo zgłaszać propozycje, dawać wskazówki przesłuchiwanym, zabrać głos po nieletnim, pomagać mu przy odwołaniu.

Ochronne wychowanie,według § 85 ust. 3 ust. k., może trwaćdo osiągnięcia zamierzonego celu, najdłużej jednak do ukończenia 18 lat przez nieletniego.

Jeżeli nieletni jest zainteresowany tym, sąd może przedłużyć wychowanie ochronne do ukończenia przezeń 19 lat.6

POSTĘPOWANIE W SPRAWACH NIELETNICH

Różni się ono od ogólnego postępowania karnego, gdyż karanie nieletnich związane jest ze specjalnym celem wychowawczym, dlatego przewiduje się następujące wyjątki:

1. Dobro nieletniego wymaga, by sprawę przekazano sądowi, w którego rejonie nieletni mieszka lub sądowi najbardziej odpowiadającemu warunkom przeprowadzenia postępowaniakarnego (§ 295 k.p.k.).

2. Nieletni musi mieć obrońcę już na rozprawie wstępnej, od momentu wniesienia oskarżenia. Obecnośćobrońcyjest obowiązkowa aż douprawomoc­ nienia się orzeczenia (§ 36 ust. 1 k.p.k.). Nieletnimaprawo powołać obrońcę, ewentualnie daje mu się obrońcę zurzędu. Obrońca może zastępować nieletniego we wszystkichjego czynnościach jako strony procesowej, ale nie na przykład przy ustosunkowaniu się do przedstawianych dowodów.

7

3. Nieletniego można aresztować jedynie w ostateczności (§ 293 k.p.k.).

Areszt zastępuje się środkami takimi jak wobec dorosłych (poręczenie organu społecznego, pisemne przyrzeczenie), np. pozostawieniem nieletniego pod opieką rodziców lub innychzastępców prawnych, poręczeniem, że nieletni nie uczyni niczego sprzecznego z celem odosobnienia. Można pozostawić nielet­ niego pod opieką organizacji gospodarczej, w której pracuje lub w internacie szkolnym pod fachową opieką.

4. W postępowaniu przed sądem ogranicza się jawność, można wyłączyć publiczność postępowania, jeżeli jest to z korzyścią dla nieletniego, można wyłączyć nieletniego z niektórych części przewodu sądowego, gdyby jego obecność mogła zaszkodzić jego rozwojowi moralnemu.

e J. Bobek: K aplikaci nékterÿch ustanoveni Irestnlch zàkonù v élzenl pro li mladistvÿm,

„Socialistickâ zâkonnost” 1982, t. 1; O. Suchÿ: K reformé trestû a ochronnych opatéenl,

„Socialistickâ zâkonnost 1978, Ć. 3.

1 J. Bobek: Ûiast obhàjce v rizeni proti mladistvÿm, „Socialistickâ zâkonnost” 1978, Ć. 6.

Odpowiedzialność nieletnich w czechosłowackim prawie karnym 111 5. Rozszerzonyjest zakres osób uprawnionych do złożenia odwołania na korzyść nieletniego, organ opieki nad młodzieżą może wnieśćtakie odwołanie również wbrew woli nieletniego.

ZUSAMMENFASSUNG

Das tschechoslowakische Strafgesetz aus dem Jahre 1961 als minderjährig erkennt die Personen vom 13. bis zum 18. Lebensjahr an. Die minderjährigen Straftäter (Verbrechen, Vergehen) tragen die rechtliche Verantwortlichkeit bei Berücksichtigung des Kriteriums der Einsicht. Die weitere Voraussetzung der strafrechtlichen Verantwortlichkeit ist, daß der Grad der gesellschaftlichen Gefährlichkeit des Tates größer ist als klein. Es bedeutet die Erfordernis des höheren Grades der gesellschaftlichen Gefährlichkeit des Tates als bei den Erwachsenen, gegenüber denen erfordert wird, daß er höher sei als geringfügig. Die Anwendung der Strafe gegenüber den Minderjährigen soll vor allem Erziehungsaspekte bezwecken. Gegenüber den Minderjährigen können folgende Strafmittel angewendet werden: Freiheitsentzug, Einziehung von Sachen, Wiedergutmachung der Schaden. Die Freiheitsentziehung ist nur begrenzt angewendet, grundsätzlich wird sie um die Hälfte vermindert Die Geldstrafe und die Wiedergutmachung des Schadens betreffen nur die arbeitenden Mind­

erjährigen, werden also auch begrenzt angewendet. Es können auch solche Schutzmittel wie ärztliche Behandlung und Schutzerziehung eintreten. Selbst das Strafverfahren vor dem Gericht weist die erforderlichen Besonderheiten auf, im Vergleich zum Verfahren gegenüber Erwachsenen, in Anbetracht der spezifischen Zwecke der Minderjährigenbestrafung.