Quid ex iure comparato de errore circa personam in matrimonio disci possit ad ius canonicum emendandum

Pio Ciprotti

Quid ex iure comparato de errore

circa personam in matrimonio disci

possit ad ius canonicum

emendandum

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 20/3-4, 167-176

1977

P ra w o K anoniczne 20 (1977) n r 3—4

P IU S C IP R O T T I

QUID EX IURE COMPARATO DE ERRORE CIRCA PERSONAM IN MATRIMONIO DISCI POSSIT AD IUS CANONICUM EMENDANDUM

1. Praem ittenda

N otum est in Schem ate docum enti pontificii, quo disciplina cano- nica de sacram entis recognoscitur, m ense F eb ru ario anni 1975 edi- tum , quaedam nova inesse de e rro re in persona, quod a ttin e t ad m atrim o n ii n u llitatem . Nova autem duo p raesertim sunt:

a) abolitus est e rro r circa statum servitutis;

b) adm issus est g eneratim erro r circa aliquam alteriu s partis q ualitatem , quae n ata sit ad consortium v itae coniugalis g ra v ite r p ertu rb an d u m , si erro r eiusm odi proveniat ex alius dolo ad obti- nen d u m consensum p a tra to (cann. 299—300 Schem atis),

De propositis vigentis iuris em andationibus disserens P. P etru s H uizing, R elator, haec scripsit: „Diu deliberatum est u tru m intro - ducendus esset deffectus consensus ex dolo proveniens. Tandem un an im i consensu coetus p erv en it ad ccnclusionem defectum con­ sensus ex dolo provenientem in novo iure esse adm ittendum . A tta- m en graves statu en d ae sunt condiciones, scilicet u t dolus p atra tu s fu e rit ad obtinendum consensum m atrim onialem ; u t dolus v ersetu r circa qualitatem alteriu s p artis et quidem circa talem qualitatem com partis, quae n ata est ad consortium vitae coniugalis g ra v ite r p ertu rb an d u m .

N ihil re fe rt u tru m talis dolus p atra tu s sit a p arte contrahenda an ab alia persona. In ter Consu'ltores aliq uan tisper disceptatum est de m otivo n u llitatis m atrim onii ex do'lo contracti, aliis tuen tib us id in iustitiae doli trib u en d u m esse, aliis, vero, vitio lib ertatis con­ sensus ex dolo d eriv a n ti” i.

De ex tendenda norm a de m atrim on ii n u llitate etiam ad alios e rro ris casus, p ra e te r translativios, p ra esertim si a g e re tu r de erro re q u i ex alius dolo proven iret, diu disputatum est in iure canonico, sed fraq u en tiu s post annum 1960 2.

1 Communicatioines IXI, 1971, pp. 76—77.

3 Clr. H o b z a, B etru g bei der E h eschliessung, in Arch. f. kathol. Kirehenr. 88, 1908, pp. 66—>97, 230—272; H. F l a t t e n , Qum odo m a tr i­

m o n iu m co n tra h en tes iure canonico contra do lu m tu ta n d i sint, Koln

163 P. C ip ro ttti _[2J Nunc autem , post ed itum Schema, iam m agis concrete, u t ita dicam, q u aeri potest et u tru m expediat u t in iu re canonico casus n u llitatis p ro p ter erro rem augeantur, e t u tru m norm a in Schemata- proposita probanda sit necne.

A nte omnia, utique, o porteret, ad iudicium rite ferend um , n o r- m am in Schem ate propositam in te rp re ta ri; quod tam en specialeim ddssertationem fortasse exigeret, e t hic fieri satis ad aeq u ate n o n posset. Id unum ig itu r m ihi liceat an im ad vertere: h aud facile e x verbis in Schem ate adhibitis dispici posse u tru m auctores voluerint. eum ta n tu m dolum considerare dispici, qui „causam d e t” m a trim o - nio, an etiam dolum ilium incidentem ; v erba enim „Qui m a trim o - nium in it deceptus dolo” p ęr se non e x p rim u n t dolum, qui causami det m atrim onio, sed tantum m odo dolum, qui com itatur m atrim o ­ nialem consensum 3, cum contra in R elatione, u t vidim us, serm o s it de defectu consensus producat, ideoque de dolo qui aliquid influât, in consensum. M ulto m elius autem esset, si canonis v erb a ita r e d i- g eren tu r, u t hoc d-ubium p enitu s au ferre tu r.

U t de hac m ateria recte in iu re canonico om nia perp end i possint,. valde utile esse v id etu r indagare quid civilis iuris doctores sen se - rin t, quidque legislatores civiles statu erin t. M inim e quidem , q«otï canonistae vel Ecclesiae legislator in m ateria de consensu m a tri- m oniali debeant laicis iu risp eritis e t legislatoribus pro m agistris uti,. quandoquidem Ecclesiae leges et doctrinam in hac re p e r m ulta; saecula om nes acceperunt, et ipsi civiles legislatores, qui norm as de m atrim onio fere in odium Ecclesiae saeculo X IX tu le ru n t, eas: leges abunde im itati sunt; sed quia difficultates e t scopula, in quae' civiles legislatores in cid eru n t quotiescum que ab Ecclesiastica tr a d i- tione a b e rra re voluerunt, m u lta docere possunt etiam canonistis, sive quod a ttin e t ad su bstantiam norm arum feren daru m , sive (m ul­ to plus fortasse) quod a ttin e t ad form am et technicam , quam v o - cant, redigendorum canonum .

Schem a autem , quod proponitur, de sacram entis sane a com pki- riu m saeculo'rum trad itio n e recedit, quod a ttin e t ad erro rem circa: personam in re m atrim oniali; ab Ecclesiae quidem trad itio n e re ce­ dit, et ad quorum dam civilium legislatorum rationes accedit, qui; erro rem co n sid eraru n t etiam p ra e te r casum erroris circa a lte riu s c o n d e n d u m , in A jpolinaris 40 (1967) pp. 277—326 (i!bi copiose in d ic a tu r

lit te r a t u r a v etu s et recens); V. D e R e i n a , E r r o r q u a l i t a t i s d o l o s e c a u s a t u s , ibid. pp. 325—357; ac p ra e te re a A n n a l i d i d o t t r i n a e g i u r i s p r u - d e n z a c a n o n i c a , II, II d o l o n e l c o n s e n z o m a t r i m o n i a l e , C ittä del V a ti-

cano 1972.

3 Eo m agis ita in telleg i p o ssu n t S chem atis v erb a , quod e x p rim itu r doli aliu d req u isitu m , quod nem pe sit ad o b tin e n d u m co.nsensum p a - tra tu s ; haec a u tem in te rp re ta tio confirm iatur ex d iv e rsita te formulaE- adhiibi-tae de m e tu („m atrim onium in itu m ob vim vel m etu m g ra v e m ” ), et etiam ex eo quod om nino co n tra dolo p ro v en ien s v el .non, causam - non d e d e rit consensui.

[3] E rr o r circa perso n am 169' contrahentis id en titatem , ac p ra etere a (pauci quidem ) alios quoque’ casus consdderarunt, si e rro r ex alicuius dolo prov en erit.

V erum ipsi civiles legislatores et civilis iuris p eriti valde dubii. sunt, u tru m exp ed iat ita casus inv alid itatis m atrim o nii ex ten dere, quam vis in iu re civili non p ro p rie de n u llita te agatur, sed de an n u llab ilitate, eaque sanabili. R ationes autem d ub itand i p lu res sunt: quod in m atrim onio fere num quam deest aliquid error, neque- sem per eius m om entum et pondus in fu tu ra m vitam coniugalem ex eircu m stan tiaru m g rav itate, circa quas versatu r, licet d im entiri; quod facile est, p ra e te r erro rem circa personae iden titatem , con­ ten d ere et falsis probationibus dem onstrare erro rem adfuisse, ita ut, adm issa hac in v alid itatis causa, iam n u p tiaru m stabilitas eva- nescat.

P lu res su n t dubitationes, si ad dolum respiciam us. „En m ariage il tro m p e qui p e u t”, scrip serat Loysel, iam saeculo X V I4. Sed, etiam reiecta huiusm odi perem p to ria sententia, certum est d ifficile• saepe esse d istinguere in te r dolum verum , id est calliditatem et fallaciam ad decipiendum et circum veniendum alteru m , et levio- rem illam calliditateim quae in om nibus negotiis adh ib eri solet,. sicut m ercatores faciunt venales m erces laudantes.

C eterum , si casus doli p ra ev id eat legislator, qui iam non com- p re h e n d a n tu r norm a de e rro re (secus inutilis est norm a de dolo), re d em on strat se non ideo statuisse eam norm am de m atrim onii in v alid ita te quod voluit p rotegere ac tu ta ri liberam et conscientem volu n tatis form ationem in contrahentibus; si enim id voluisset,. in iisdem casibus debuisset m atrim onii inv aliditatem statu ere, etiam si non de dolo ag eretu r, sed de e rro re ab alia causa prove- nienti. C ur ig itu r s ta tu itu r norm a de dolo? quia, u t dicitur in re la ­ tione, quam sup ra attuli, in dolo inest iniustitia!

Id autem duplici modo potest intellegi: debet p u n iri iniustitia,. vel debet deceptus ab iniu stitia protegi. A tqui iusta in iustitiae pu n itio p er n u llitate m m atrim onii fortasse h a b e re tu r tantum m odo si alter contrahens fu e rit doli auctor et ipse non v u lt u t m atrim o- nium sit nullum ; protectio autem a lte ru triu s contrahentis, quae potest alteri (qui potens esse innocens) dam num in ferre, eadem ra tio n e facienda v idetur, si ipse sine sua culpa, vel fortasse ex alte- riu s p artis culpa, in erro rem inciderit sine ullo cuiusquam dolo.

B rev iter autem videam us quid civiles legislatores de erro re et dolo in m atrim onio statu erin t.

2. Error circa personam in iure civili

Dum codex civilis Galliens p a rab atu r, m u lta disceptata su n t circa norm am statu endam de erro re, sive sim plici sive ex dolo, cum nonnulli propensi essent ad n u llitate m m atrim onii p ro p ter solum

■170 P. C ip ro ttti _[4] •errorem circa physicam alte riu s contrahentis id en titatem statu en -

dam , alii etiam p ro p ter erro rem circa nonnullas eius qualitates; tan d em form ula paru m perspicua adhibita est: „ e rre u r dans le p er­ sonne” (art. 180), quam relato r (Portalis) stricte in te rp re ta tu s est de e rro re cira physicam id en titatem (secundum canonici iuris tra - d itionem et secundum doctrinam in P andectis a P o th ier traditam ), alii autem in te lle x e ru n t u ti form ulam in determ in atam , a iu risp ru - d en tia secundum casuum circum stantias determ inandam .

Gallica autem doctrina et iu risp ru d en tia (item que Belgica) va­ rias secuta est in terp retatio n es; p ra ev alu it in te rp re ta tio de erro re circa physicam vel „civilem ” personae identitatem , civili id en titate ita intellecta, u t om nia com plectatur, quae ad civilem personae statu m (uxaratus an caelebs sit an divortiatus, prolem h ab eat an non, cuius civitatis sit civis etc.) attin eant.

F orm ulam a gallico legislatore adhibitam com plures re cep e ru n t legislatores saeculo XIX, nonn uli autem etiam saeculo XX; in re- centioribus com memoro codices fam iliae B olivianum anni 1972 (art. 86) et C ubanum ann i 1975 (art. 45 n. 2). In nonnullis civitati- bus easdem in terp re tatio n is v arietates invenim us — u tiqu e p ro p ter influx um doctrinae et iu risp ru d en tiae gallicae •—• quas in G allia 5. N onnulli autem legislatores, etsi gallicam form ulam adhibent, aliquam ad d u n t declarationem ad in terp re tatio n e m definiendam : ita fit, diversa tam en ratione, in codice civili Regni D uarum Sici- liarum , qui ex anno 1819 ad 1865 viguit, art. 154, et in legibus Ju- goslavicis, de quibus m ox serm o redibit.

A lii legislatores form ulam gallicam aliq u an tu m m u taru n t, ne dubiis locus d aretu r, vel erro rem circa id en titatem physicam tan - tum m odo ad m itten tes (ita codex fam iliae Rom anicus anni 1954—■ 1956, qui tam en am ple a d m ittit m atrim o nii annullafoilitatem p ro p ter dolum), vel e rro rem circa civilem id en titatem (ita lex ann i 1964 in Côte d’ivoire), vel etiam g eneratim circa id en ti­ tatem . Hi autem , qui de e rro re eirca id en titatem loq uun tur, non p o tu eru n t im pedire ne illae in terp retatio n es, quas in G allia vidi­ mus, de id en tita te civili vel aliis sim ilibus, p ro p o n e ren tu r passim et re cip ere n tu r 6.

H aud pauci autem legislatores m ulto plures casus erroris con- sid era re v o lu eru n t ad n u p tiaru m inv alid itatem statuendam , illas

5 Cfr. A. E h r e n z w e i g , System des Osterr. allg. Privatrechts, I I e, W ien 1921, pp. 45—49 (at v ig e n ti a u striac o iu re, u t m ox videbim us, a lite r re s se hafoent).

6 In Graeciia ta m e n au c to res in te rp r.e ta n tu r a rt. 1374 codicis civilis de solo e rro re circa phy sica id e n tita te (cfr. K. A. V a v o u s k o s, Encheiridion astikoü dikaiou, A th en a i 1971, pp. 276 s.); ita e ra t etiam iu re p rae ced e n ti, sed p ra e te re a m a trim o n iu m hafoebatur aninullabile, si dolus adfüi'sset de essentialitous a lte riu s c o n tra h e n tis q u a lita tib u s (cfr. I. D. Z e p o s , Astikôs Kôdix, A th en a i 1930, pp. 200 s. e 208).

15] E rr o r circa p erso n am 171 doctorum accipientes sententias, qui a caeteris iuridicis negotiis ad ■coniugium e x ten d u n t notioneis de erro re essentiali, de erro re vel dolo causam danti, aliasque huius generis. Hos autem legislatores videm us, ad id consequendum , in terd u m d eterm inates recensere casus, in quibus solis h ab e tu r m atrim onii nullitas, in terd u m autem generalioribu s locutionibus casuum classes designare, vel additis exem pliis vel nullo addito exemplo.

G eneralem autem locutiones, quibus legislatores u ti soient ad erro ris (vel doli) classes designandas, du arum su nt specierum : vel tales errores, en im désignant, qui m atrim onio causam d ederunt, vel tales errores, quibus detectis non potest ratio n a b iliter exigi u t quis p erm a n eat in coniugali consortio, saepius autem , qui huius alteriu s speciei locutiones adh ib ent legislatores sim ul exigu nt u t e rro r cau­ sam dederit.

N onnulla hie p ra e sta t exemipla perspicere ex legibus, quae gene- ra lio re s eiusm odi locutiones adhibueru nt.

F orm ula, quae postulat u t e rro r causam d ed erit m atrim onio, p ri­ m us usus est codex generalis Borussicus (anni 1794), qui loguitur de erro re „in solchen persönlichen Eigenschaften, w elche bei Schliessung einer Ehe von dieser A rt vorausgesetzt zu w erden p fle g e n ” (in p arte II, tit. I, § 40). Sim ilem viam secutus est legis­ lato r germ anicus in § 1333 codicis civilis, et postea in lege de m a­ trim onio, d. 6 Jul. 1938 lata (adhuc in A ustria vigenti), et in lege diei 20 F ebr. 1946, m u tata tarnen aliq u an tu m norm a quoties nova lex est lata.

F orm ula vero, quae p ra etere a e t im possibilitatem p ostulat exi- gendi u t erran s, postquam erro rem d etexerit, in vita coniugali p e r­ m aneat, legislator Flelveticus usus est (art. 124 codicis civilis), et no nn ulli alii, in quibus legislator Jugoslavians, qui exemipla non­ nu lla affert (perm anens gravis m orbi periculum , h abitus contra natu ram , im potentiam , condem nationem p rop ter delicta contra bonos m ores, m ulieris p raegnationem p er alium virum , inhonestam artem ) 7. Codex civilis G uatim alensis anni 1964 form ulam com ple- v it, considerans non solum ignorationem defectuum , qui vitam com m unem to lera ri non sinant, sed etiam eorum defectuum , qui periculo p roli sin t („o constituya un peligro p ara la p ro le”: art. 146).

A liae autem legislationes, u t dixi, p ra e te r erro rem circa personae iden titatem , considérant tan tu m singulos quosdam casus erro ris circa qualitatem . Ita, p ra e te r ius canonicum vigens (can. 1083), fuit codex civlis austriacus, qui de m uliere alius v iri opera p raeg n an ti ca v it (§ 58; cfr. etiam § 95); ita etiam fu it lex Sueciae anni 1920, quae de nonnullis m orbis cavet. His legibus adnu m eran dae sunt

7 I ta leges Ju g o slav ic ae a n n o ru m 1946 (art. 17) et 1965 (art. 15), qu ae ad h u c vig et in B osnia et H ercegovina, in G ratia, in S lovenia; et etiam leges recentiores,, qu ae la ta e su n t in S erb ia (art. 5), in M ontenigro (art. 12), in M acedonia (art. 9), in V ojvodina (art. 10), in Kosovo (art. 2).

172 P. C ip ro ttti _[6J eae quoque, quae substan tialem quidem errorem vel essentialem postulant, sed aliquod tan tu m casus eiusm odi erro ris ad m ittu n t: in his enim legibus casus, quibus m atrim onium irritu m fieri potest p ro p ter errorem , tarn su n t d eterm in a ti quam in illis. Ita se habent. codex civilis Brasiliensis (art. 219), codex civilis P eruviensis (art. 147), codex civilis A ethiopicus (art. 590—591 et 618), codex civilis L usitanicus (art. 1636— 1637), nova lex Italica ann i 1975 n. 151 (art. 17, qui m u tav it art. 122 codicis civilis).

P eculiarem etiam considerare debem us difficultatem , quae iis legislatoribus est solvenda, qui erro rem „causam d an tem ” considé­ ra n t, sive gen eratim sive in quibusdam ta n tu m casibus ab ipso legislatore definitis. D ifficultas est in hoc, quod, „causam dan s”' potest vel significatione om nino subiectiva. intellegi, ita u t ta n tu m - modo ad statum anim i eius, qui e rrav it, sit respiciendum , vel contra. significatione aliquo modo obiectiva, ita u t com m unem et rationi consentaneum aestim ationis sensum perp en d ere debeam us. priorenx rationem , quae a rb itria q uaelib et in lege applicanda p e rm itte re po­ test, post nonnullas dubitationes seçutus est legislator Italiens („non. avrebb e prestato il suo consenso se le avesse esattam ente conos- ciu te”), alteram legislator Germ anicus („die ihn bei K enntnis der Sachlage und bei v erstän d ig er W ürdigung des W esens der Ehe von. der Eingehung der Ehe ab g eh alten haben w ü rd e n ”) 8.

3. Error e x dolo proveniens in iure civili

Dolum tam quam v itium m atrim onialis consensus paucae tantum , leges considérant, u t iam dixi. E x iis, sicu.t vidim us de errore, nonnullae generalem tan tu m form ulam adhib ent ad designandum dolum , quo m atrim on ium fit invalidum , nonnulae vero casus sin- gulos recensent. Nec tam en unaquaeque lex eam dem sem per serv at rationem de dolo, quam de e rro re qui e dolo non proveniat. Nam,, e. g. H elveticus codex, qui g eneraliori form ula in dicat errorem , dolum in duobus tan tu m casibus ad m ittit (art. 125); contra autem. fecit lex Suecica anni 1920.

S u n t autem leges, quae, p ra e te r erro rem de id en titate, solum do­ lum ad m ittu n t, non autem alias erro ris species: ita est Iaponicus■ (art. 747), ita fu it codex civüis Sinensis anni 1930 (art. 997), ita est codex Insularum P hïlipp in arum (art. 85—86, casus d eterm inates re cen se n s)9, ita est lex in Suecia nunc vigens, die 13 Dec. 1968

8 Ita fu it in codifie civili (§ 1333) et nunc est in lege a n n i 1946 (§ 32);: m agis ad abiectivaim ratio n e m est lex a n n i 1938 (§ 37), n unc in A u stria ta n tu m vigens, q u ae pro „ v e rstä n d ig e r” h a b e t „ ric h tig ”. In quodam sch em ate novae legis Ita lic a e ra tio resp e ctu s o.biectivi h a b e b a tu r, quod a ttin e t ad e rro re m ex dolo prov en ien tem .

9 Im m o vero codex ille Sinensis et codex P h ilip p in a ru m de errore,. qui no n p ro v e n ia t ex dolo ominino silent.

m

de m atrim onio H indu (H indu m a rria g e A ct 1955, sect. 12) et de iis m atrim oniis, quae „specialia” d icuntur (Special m arriage A ct 1954, .sect. 25), dolum quidem ad m ittit, non autem erro rem circa iden ti- tatem , sed, sicut dixi, tantum m odo erro rem circa m ulieris p raegn a- tionem .

Dixi nonnullas leges ad designandum dolum g eneralem tan tu m üorm ulam adhibere. V erum su n t leges, quae adeo generalem adhi- b e n t form ulam , u t res v id eatu r fere re m itti ad iudicis prudens .arbitrium , nisi tam en — quod p rofundiore studio debet investi- gari — doetrina et iu risp ru d en tia quoadm m odo rem d é te rm in e n t10 : i t a leges, quas com m em oravi, Romanica, Iaponica, Guatimalensis.

Quod a ttin e t ad erro rem ex dolo provenientem , peculiaris est quaestio legislatoribus aggredienda et solvenda: u tru m videlicet dolus considerandus sit a quocum que in feratu r, an tantum m odo .si ab altero co n trah ente vel saltern eo sciente.

Quaestio poni potest etiam si si de dolo ex m ero silentio vel occul- tatione (qui dolus in terd u m com m em oratur a legislatoribus) agatur: :nam his quoque casibus, q uaeri potest u tru m dolus considerandus .•silentium vel occultatio v ersetu r circa circum stantiam alteri p a rti

omnino ignotam , ita u t altera ea pars non possit de dolo argui. Quaestio haec, quae item de m etu e t de om nibus iuridicis negotiis fie ri potest, aliter ab aliis legislatoribus solvitur. S un t etiam legis- 'latores, qui in nonnullis casibus solum dolum ab a ltera p arte fac­

tu m v el ei notum considérant, in aliis vero dolum quem libet (e. g. ■cod. civ. H elvet. art. 125 n.l e t m. 2).

Verum , u ti patet, si dolus consideretur, p ro u t omnino debet con- :siderari, tam qu am causa quae effecit ut voluntas h au d regu lari ra tio n e efform ata sit, non vid etu r quo modo et cur possit distingui in te r dolum ab altera p a rte provenientem et dolum ab alio factum , ■cum in utro qu e casu idem sit voluntatis vitium . A liter statu ere rsignificaret m atrim onii in v alid itatem statu ere non ad protegendam decepti voluntatem , sed ad p u niendum doli auctorem ; quae esset pessim a ratio agendi in legislatore. A tqui, u t iam dixi, ipsa dis- tinctio in te r erro rem sim plicem et erro rem ex dolo provenientem æodem vitio afficitur.

4. Formula generalis an casuum recensio?

Si ad legislativam technicam , quam vocant, nunc inspiciam us, u t diiudicem us u tra m elior sit via, generalem videlicet adh ibere

10 V êtu s codex civilis L u sta n icu s an n i 1867 n ih il quidem d e te rm in a b a t «de dolo (et etiam de erro re ) quod a ttin e t ad m iatrim onium ; v e ru m ad E c c le sia e canones re m itte b a t, s-i de m a trim o n io canonico ager-etur, ad :norm as au tem de co n tra ctib u s, si de m a trim o n io civili (art. 1070, 1072, 1 0 8 6).

1 7 4 P. C ip ro ttti _[81

form ulam ad errorem (sim plicem vel ex dolo) d eterm inand um an. vero singulos recensere casus, nem o sane d u b itet priorem viam m agis conform em esse tran slaticiis m oribus et regulis, quae ab legi- slatoribus recentiori'bus ex excultioribus se rv a ri soient.

A tqui non sem per in iure ferendo accidit ut, quod cum theoricis principiis congruat, id iustitiae e t com m uni bono m axim e respon­ deat; prop terea R om ani saepe docuerunt legislatorem aliquid con­ tra ratio n em iuris „u tilitatis causa” statuisse. Quod autem attinet. ad norm as de erro re in m atrim onio, sive agitu r de e rro re qui ex. dolo pro veniat sive de alio errore, m axim e tim endum est ne, si legislator gen erali form ula u ta tu r, in certitudin es e t a rb itria m axi­ m um h ab e an t locum, ita u t m atrim onii stabilitas omnino co rruat. Civiles autem legislatores p erm ulti, cum divortium suius legibus adm ittant, fortasse in certitudines eiusm odi et a rb itria n ih ili facient;. eos tam en im itari non potest Ecclesia.

Si autem non gen eralis form ula adhibeatu r, sed casuum recensio,. ineom m odum utique h a b e b itu r in hoc, quod fortasse non om nes casus, quos recensere expediat, includ entur; sed huic incommodo e t an tea occurri potest rem m atu re perpendendo, e t postea alios casus, si om nino necessarium videatur, addendo. Sum m um autem. e rit commodum, quod incertitudines e t arb itria ad m inim um re d u - centur. Idque adeo verum est, u t casuum enum erationes in hac re etiam in perfectioribus quibusdam legibus, u ti sun t codices civiles B rasiliensis, Peruviensis, A ethiopicus, Lusitaniens, et nova lex Ita - lica de fam ilia, e t etiam (sed de dolo tantum , contra de errore) cod.ex H elveticu s; casuum au tem e n u m e ra tio n s u tilitatem sane illi quoque perspexisse v id en tu r legislatores, qui u t Jugoslavicus, ge­ neralem quidem form ulam ad hibuerun t, casuum tam en exempla. add ideru nt.

5. Leges, quae de his rebus silent

E x tra m eam tractatio n em sunt collocandae, sed p ra estat tam en com m em orare, eas leges, quae neque de erro re neque de dolo in. m atrim onio cavent: eiusm odi sunt codex civilis Potoricanus anni. 1930, codices fam iliae lordanicus anni 1951, Polonieus anni 1964,. Bulgaricus anni 1968, Principia fundam entalia iuris S o vyetici de fam ilia anni 1968, codex fam iliae Reipublicae Democraticae Ger- m anisae anni 1965, et codex S ta tu ti personalis Marocensis an n i 1957. H arum legum quaedam , u t Portoricensis, Iordanica et Bulgarica m etu sta tu u n t inv alidum effici m atrim onium ; ceterae n e hoc qu i­ dem voluntatis vitium considérant. C odex Marocensis fortasse in u ­ tile h ab u it de e rro re vel dolo cavere, cum d iortium ad m itta t p ro p ­ te r vitium red h ib ito riu m (art. 54).

Dixi eas leges esse e x tra m ateriam huius tractationis. V erum hoc. non potest tu to dici, nisi p ersp iciatu r quid doctrina et iu ris p ru d e n

-[9] E rro r circa perso n am 175' tia in te rp re te n tu r: fieri enim potest u t in quibusdam civitatibu s h a b e an tu r et in re m atrim oniali pro iu re suppletivo norm ae de- contractibus, vel norm ae de negotiis iuridicis item v alean t et de m atrim onio. Haec autem quaestio diversa est in civitatibus, in quibus ius de fam ilia non recensetur in ter partes iuris „civilis”, et in civitatibus, in quibus civile sensu stricto et ius fam iliae in se- h a b e t 1:L.

6. C onclusiones, quod a ttin e t ad schem a f u tu ri iu ris canonici Si nunc ex experientia quae e civili iu re trah i potest, aliquid deducere velim us ad iudicium exprim endum circa propositum ca-- nonem de dolo in schem ate de iu re sacram entali Ecclesiae haec m ihi an im ad v ertere liceat:

a) non v id etu r ratio n i consentaneum , u t m atrim on ii nu llitas sta tu a tu r si n onnulli erroris causus ex ciuisdam dolo proveniant, quando iidem erro ris casus, si aliam h ab e an t causam , m atrim onium . irritu m non faciant; quod si hoc sta tu a tu r ad dolum p uniendum ■— quod est profesto abnorm e — tunc m axim e est contra ration em id sta tu e re quicum que est doli auctor, e t etiam si alter contrahens (i. e. non deceptus) om nino est innocens, quasi liceat quem vis doli auctorem save est del'inquens save stol.idus) per m atrim o nii n u lli— tatem , etiam cum dam no partis in,noce:ntis, punire;

b) sta tu ta autem — m ale quidem — hac nu llitate, non v id etu r cur schem a loq uatur tantum m odo de dolo ,,circa aliquam alteriu s p artis q u alitatem ”, et non de cuiuslibet generis circum stantiis, quae idem h ab e an t pondu.s, videlicet quae n atae sint ,,ad consortium vitae coniugalis g ra v ite r p e rtu rb a n d u m ” ;

c) in iure canonico non v id etu r adm itti posse u t legislator talem . sta tu a t n u llitate m m atrim onii, u t ante exsecutivam iudicis sen ten - tiam nem o om nino possit scire, ne pro foro quidem interno, utrum . m atrim onium aliquod sit validum neone; quod sciri potest ta n tu m ­ modo si legislator errorem , p ra e te r errorem in persona, tunc ta n - tum s ta tu a t efficere m atrim onium irritu m , cum v ersetu r circa certas circum stantias ab ipso legislatore singillatim , idque verbis omnino determ inatis, recensitas.

C ontra ea, quae, in n. c. significavi, potest quidem opponi idem, fere iam vigen ti iu re accidere quod a ttin e t ad m etum : in dicatur enim m etus a legislatore verbis generalioribus, ita u t non re cen - sea n tu r casus specifici, e x tra quos nu lla de m etu consideratio

ha-11 C fr. A. W o l t e r , P ra w o cyw iln e, W arszaw a 1970, pp. 22—25, 29—30;. S. G r z y b o w s k i , P raw o cyw iln e, W arszaw a 1974, pip. 15—16; J. W i - n i a r z , P raw o rodzinne, W arszaw a 1974, pp. 17—23, et, p ro p rie de v o ­ lu n ta tis vitiis in m atrim onio, pp. 38—39. De iu re sovyetico inspici pos- su n t a rt. 2 Princiiporum fu n d a m e n ta liu m de civili legislatione (d. 8 D e - cem br. 1961) et art. 7 P rin c ip io ru m fundiam entalium leg islatio n is de m a ­ trim o n io et fam ilia (d. 27 Iun. 1968).

1 7 6 P. C ip ro ttti _[10] beatur. V erum eadem non est ratio: ro rm a m enim de m etu legis­ lato r in Ecclesia tunc tandem expressit, cum iam significationem om nino 'determ inatam ex iuris rom ani usu habebat, ideoque n u lli iam debitationi locum dare p o terat, p ra e te r earn sam e dubi- tation em quae in hum anis rebus v ita ri non potest.

A liud etiam dici potest de proposito canone 300, quod tam en non dependet ex com paratione cum civilibus legibus, ideoque fere ex tra dissertatiu n cu lae m ateriam v idetur: canon ille nem pe p ostulat u t dolus sit ad obtinendum consensum p atratu s, cum in eodem sche- m ate can. 304 m etum considérât „etiam inconsulte incussum ”, quia, u ti leg itu r in R elatione iam supra indicata, „defectus lib er- ta tis in contrahente, qui m etum p atitu r, idem est, sive m etus incu- titu r in tu itu m atrim o nii contrahendi sive cum alia in ten tio n e” '(quod non v id etu r cur non valeat item de dolo).

U tile etiam est considerare quinam erroris casus a legislatori- bus — qui non generalem form ulam adhibent, sed casus énum é­ r a n t — recenseantur.

Eiusm odi autem casus — quorum exem pla nonnulla iam supra recensui — sunt p raesertim : delictum vel condem natio certae g ra- vitatis; status civilis vel religio; ignom iniosi m ores vel artes; p ro ­ les ex alio viro vel m u liere habita, vel, si de m u liere agatur, de­ fectus virg in itatis vel praegnatio; graviores nonnulli m orbi (qui pleru m q u e singillatim recensentur), qui vel contagiosi su n t vel h e re d ita rii, vel im pediunt prolis generationem vel m atrim on ii con- sum m ationem , vel gravem m olestiam alteri co ntrah en ti afferun t.

H aud arduum v id etu r esse posse, si in Ecclesiae legibus de m a- trim onio opportunum v id eatu r extend ere casus erro ris circa p e r- .sonae id entitatem , aliquid ex civilibus legibus im itari, ita tam en u t canon, qui e x titu re s sit, norm am det m axim e d eterm in atam et nec :nim ia in certitu d in e laboret.