To masz Gra bo wski An drzej Ha ra si miuk
Zak³ad Geo e ko lo gii, Wy dzia³ Ge o gra fii i Stu diów Re gio na l nych
Uni we r sy tet Wa r sza wski
ul. Kra ko wskie Przed mie œcie 30, 00-927 Wa r sza wa gra biec@uw.edu.pl, a.ha ra si miuk@uw.edu.pl
Ró ¿ no rod noœæ uk³adów glebo wo- ro œlin nych w oko li cach Pi ñ czo wa uwa run ko wa na
zmien no œci¹ po kryw pia sz czy s tych
Di ve r si ty of plan t - so il sy stems near Pi ñ czów as a re sult of va ria bi li ty of san dy co vers
Abs tract: The re is a gre at di ve r si ty of san dy co vers near Pi ñ czów. They look like a ho mo ge no us lit ho lo gi cal sub stra tum, but they dif fer in ge ne sis, te x tu re and thi c k ness. They de te r mi ne con di tions of wa ter sto ra ge, which is a ma jor fa c tor de te r mi ning tro p hism of plan t - so il sy stem. The re is a wide spe c trum of plant com mu ni ties them, from: oli go tro p hic dry, pine fo rests with pod so lic so ils, to de ci du o us bro a d le af fo rests, al der fen fo rests or flo od p la in fo rests. On san dy co vers the dif fe ren tia tion of plan t - so il system is higher in comparison to other lithological substratum on the region.
Key words: san dy co vers, di ve r si ty, plan t - so il sy stem
S³owa klu czo we: po kry wy pia sz czy ste, ró ¿ no rod noœæ, uk³ady glebo wo- ro œlin ne
Wstêp
W oko li cach Pi ñ czo wa du¿e po wie rz ch nie za j muj¹ po kry wy pia sz czy ste (rys. 1). Cha ra kte ry zuj¹ siê one wielk¹ ró¿ no rod no œci¹ ge ne zy, mi¹¿szo œci i sk³adu granu lome trycz ne go. Tro fizm sie d lisk na pia sko wych za le ¿y w du ¿ym sto p niu od wa run ków wod nych, a w ma³ym – od w³aœci wo œci sa me go sub stra - tu lito logi cz ne go. W ob rê bie, z po zo ru, jed no rod ne go typu utwo ru mog¹ wy - stê po waæ zmien ne wa run ki wod ne zwi¹zane z wil go t no œci¹, g³êbo ko œci¹ do wody i sk³adem che mi cz nym kr¹¿¹cych wód. Wy ni kiem ko m bi na cji wy ¿ej wy mie nio nych pa ra me trów s¹ ró ¿ ni ce w wy kszta³ce niu dwóch naj bar dziej za - le ¿ nych ko m po nen tów: gleb i ro œlin no œci. Za kres ró¿ no rod no œci uk³adów ro - œlin no- glebo wych roz ci¹ga siê od skra j nie oligo tro fi cz nych su chych bo rów so s no wych z gle ba mi bie lico zie mny mi (po wie rz ch nie auto no mi cz ne) przez mezo(eu-)tro fi cz ne gr¹dy i d¹bro wy œwie t li ste z gle ba mi bruna tno zie mny mi
Regionalne Studia Ekologiczno-Krajobrazowe Problemy Ekologii Krajobrazu, tom XVI Warszawa 2006
(po wie rz ch nie auto no mi cz ne), do eu tro fi cz nych ol sów i ³êgów z gle ba mi semi hydro geni czny mi i nap³ywo wy mi (po wie rz ch nie tran zy to we i tran zyto - wo-po d porz¹dko wa ne). Po miê dzy tymi skra j ny mi przy pa d ka mi ma mie j s ce ca³e spe ktrum form po œred nich, co wy ra ¿a ogromn¹ ró ¿ no rod noœæ uk³adów glebo wo- ro œlin nych.
Pod sta wo we typy krajo bra zów glebo wo- ro œlin nych na sie d li skach na pia sko wych
Ana lizê uk³adów glebo wo- ro œlin nych przed sta wio no po przez ze sta wie nie ty po wych przy pa d ków w se k wen cji od te re nów auto no mi cz nych do pod - porz¹dko wa nych. Dla ka ¿ de go przy pa d ku okre œlo no g³ówne kry te ria roz ró ¿ - niaj¹ce oraz wska za no najbardziej istotne cechy indywidualne.
1. Krajo bra zy z mi¹¿szy mi wa r stwa mi, czê sto zwy d mio nych, pia sków fluwio - pery glacja l nych (rys. 2). S¹ to ty po we krajo bra zy auto no mi cz ne, na p³asko - wy ¿ach (Szczy piec, Ka me du³y) lub po wie rz ch niach prze j œcio wych po miê - dzy dnem do li ny a p³asko wy ¿a mi (Skrzy piów, Za krzów, So bo wi ce). Ce - chuj¹ siê one g³êbo ko za le gaj¹cym po zio mem wód grun to wych, prze my w - nym cha ra kte rem go spo dar ki wod nej i ma³ymi za so ba mi wody w gle bie.
Wy stê puj¹ tu taj mo no kul tu ry so s no we na sie d li skach sub ocea ni cz nych bo - rów so s no wych œwie ¿ych (Leuco bryo- Pi ne tum), a na wet œródl¹do wych bo - rów su chych (Clado nio- Pi ne tum). Gle by cha ra kte ry zuj¹ siê ni skim pH Rys. 1. Wy stê po wa nie po kryw pia sz czy s tych w oko li cach Pi ñ czo wa
Fig. 1. San dy co vers near Pi ñ czów
i ubo go œci¹ sub stan cji po ka r mo wych. Efe ktem ta kie go uk³adu wa run ków abio ty cz nych jest wy kszta³ce nie siê gleb bie li co wych, rdza wych i s³abo wy - kszta³co nych.
2. Krajo bra zy z wa r stwa mi pia sków prze ciê t nej mi¹¿szo œci, na ska³ach wê gla - no wych lub sia r cza no wych (M³od za wy, wie rz cho wi na Gór Pi ñ czo wskich, Nie cka So le cka – Wola Za go j ska, Ko pe r nia, Sko w ron no Dln.). Pod wzglê - dem wy kszta³ce nia ro œlin no œci s¹ to krajo bra zy kon ty nen tal nych bo rów mie sza nych (Qu e r co robo ris- Pi ne tum) oraz ubo ¿ szych po sta ci gr¹dów sub - konty nenta l nych (Tilio -Car pi ne tum) i d¹brów œwie t li s tych (Po ten til lo alba e-Qu er ce tum). Prze wa ¿aj¹ tu taj grun ty orne i mo no kul tu ry so s no we.
Za j muj¹ one ty po we auto no mi cz ne po³o¿e nia i wy ka zuj¹ œred ni sto pieñ tro - fi z mu oraz wil go t no œci. Na sie d li skach tych do mi nuj¹ gle by bru na t ne wy³ugo wa ne, bru na t ne kwa œ ne oraz brunatno-rdzawe.
3. Krajo bra zy z cien ki mi po kry wa mi pia sków, na ska³ach wê gla no wych (wa - pie nie, ma r gle, opo ki) lub sia r cza no wych (gi p sy) – M³od za wy, wie rz cho wi - na Gór Pi ñ czo wskich, Nie cka So le cka – Wola Za go j ska, Ko pe r nia, Sko w - ron no Dolne. S¹ to rów nie¿ ty po we krajo bra zy auto no mi cz ne, zwi¹zane z p³asko wy ¿a mi lub po wie rzch nia mi prze j œcio wy mi po miê dzy dnem do li ny a p³asko wy ¿a mi. Cha ra kte ry zuj¹ siê one po do bny mi wa run ka mi wod ny mi jak po prze dnio opi sa ne. Z dru giej stro ny, gle by wy ka zuj¹ wy ¿szy sto pieñ tro fi z mu oraz zde cy do wa ny wzrost pH wraz z g³êbo ko œci¹. Roz wi nê³y siê tu taj gle by bru na t ne wy³ugo wa ne prze chodz¹ce w rê dzi ny nie ca³ko wi te na sie d li skach gr¹dów sub konty nenta l nych (Tilio -Car pi ne tum) i d¹brów œwie - t li s tych (Po ten til lo alba e-Qu er ce tum). Po wie rz ch nie te s¹ wyko rzy sty wa ne jako grun ty orne.
4. Krajo bra zy z po kry wa mi pia sków, ró ¿ nej gru bo œci, na i³ach kra ko wie c kich – W³ochy, Ma rzê cin, Sko t ni ki Gó r ne. S¹ to p³askie, wie rz cho wino we lub nie cko wa te, ob sza ry cha ra kte ry zuj¹ce siê zwiê kszon¹ wil go t no œci¹ zwi¹zan¹ z utru d nio nym dre na ¿em wód pod zie mnych. Wraz ze zmnie j - szaj¹c¹ siê gru bo œci¹ pia sków ro œ nie tro fizm i wi l go t noœæ sie d lisk. W efe k - cie po ja wiaj¹ siê ró ¿ no rod ne uk³ady glebo wo- ro œlin ne: od cza r nych ziem zbie li co wa nych z ro œlin no œci¹ po ten cjaln¹ w po sta ci bo rów mie sza nych (Qu e r co robo ris- Pi ne tum), po przez cza r ne zie mie i gle by de lu wia l ne pró - ch ni cz ne z gr¹dami (Tilio -Car pi ne tum) i ³êga mi jesio nowo -ol szowy mi (Fra xino -Al ne tum), do gleb or ga ni cz nych z ol sa mi (Ribo ni gri -Al ne tum).
Prze wa ¿aj¹ grun ty orne i ³¹ki.
5. Krajo bra zy z mi¹¿szy mi wa r stwa mi pia sków fluwio pery glacja l nych (Skrzy - piów, Za krzów). Krajo bra zy te zna j duj¹ siê w po³o¿e niach tran zy to wych (rys. 2), na gra ni cy po miê dzy sta r szy mi ta ra sa mi a w³aœci wym dnem Nidy.
Do mi nuj¹ tu taj mo no kul tu ry so s no we na sie d li skach bo rów œródl¹do wych wi l go t nych (Moli nio- Pi ne tum) i mie sza nych (Qu e r co robo ris- Pi ne tum), zwi¹zane z ogle jo ny mi gle ba mi bie lico zie mny mi.
Ró ¿ no rod noœæ uk³adów glebo wo- ro œlin nych w oko li cach Pi ñ czo wa... 253
)1 æœêzc( y wo zar bojark li forP .2 .syR )1 trap( noi t ce s-ss oorc e pa c s dnaL .2 .giF
Ró ¿ no rod noœæ uk³adów glebo wo- ro œlin nych w oko li cach Pi ñ czo wa... 255
)2 æœêzc( y wo zar bojark li forP .3 .syR )2 trap( noi t ce s-ss oorc e pa c s dnaL .3 .giF
6. Krajo bra zy na pia skach ge ne zy flu wia l nej i fluwio pery glacja l nej (rys. 3), tworz¹ce ni skie ta ra sy nad za le wo we (Do li na Nidy w oko li cach Skrzy pio wa i Za krzo wa). S¹ to krajo bra zy mezo(eu-)tro fi cz ne, z ro œlin no œci¹ s³abiej wil - go t nych ³êgów wi¹zowo- je sio no wych (Fica rio -Ul me tum), prze cho dz¹cych w gr¹dy (Tilio -Car pi ne tum) i bory mie sza ne (Qu e r co robo ris- Pi ne tum). U¿yt - kowane s¹ one jako mo no kul tu ry so s no we lub grun ty orne. Wy stê puj¹ tu taj gle by semi hydro geni cz ne, czê sto z ob ja wa mi zbie li co wa nia.
7. Krajo bra zy ho lo ce ñ skich pia sków alu wia l nych w Do li nie Nidy (rys. 3). Za j - muj¹ po³o¿e nia pod porz¹dko wa ne w sto sun ku do ob sza rów s¹sia duj¹cych, ale cha ra kte ry zuj¹ce siê tran zy to wo œci¹ zwi¹zan¹ z ru chem ma te rii wzd³u¿
do lin Nidy. S¹ to ob sza ry o wy so kim tro fi z mie i du ¿ej wil go t no œci, za jê te przez ³êgi (Sali ci-Po pu le tum, Fica rio -Ul me tum, nie kie dy Fra xino -Al ne - tum) na ma dach, cza r nych zie miach oraz gle bach gle jo wych.
8. Krajo bra zy za to r fio nych pia sków alu wia l nych (rys. 3). Tworz¹ je te re ny w o brê bie tran zy to wej do li ny Nidy, usy tu o wa ne w lo ka l nych zag³êbie - niach. Maj¹ one cha ra kter po wie rz ch ni pod porz¹dko wa nych z du¿o s³ab - szy mi ce cha mi tran zy to wo œci ni¿ w po prze dnim przyk³ad zie. Ce chuj¹ siê wy so kim tro fi z mem i du¿¹ wil go t no œci¹. Po ten cja l nie s¹ one sie d li skiem
³êgów jesio nowo -ol szo wych (Fra xino -Al ne tum). Prze wa ¿aj¹ tu taj u¿y t ki zie lo ne na gle bach minera lno-or gani cz nych.
Ce chy geo che mi cz ne krajo bra zów na pia sko wych
Sub strat lito lo gi cz ny bu duj¹cy oma wian¹ kla sê krajo bra zów cha ra kte ryzu je siê: nisk¹ po low¹ po je mno œci¹ wodn¹, wzglêd nie du¿¹ trwa³oœci¹ pe tro gra - ficzn¹, nisk¹ za wa r to œci¹ sk³ad ni ków po ka r mo wych i du¿¹ prze pusz czal no - œci¹. Po wy ¿sze ce chy spra wiaj¹, i¿ na wet ma³a do mie sz ka in nych utwo rów po wo du je wy raŸn¹ zmia nê w³aœci wo œci tro fi cz nych i wilgo t no œcio wych, a typ wód wysy caj¹cych pia ski mo¿e de cy do waæ o re ¿i mie che mi cz nym œro do - wiska gle bo we go.
Przyk³ad 1. W przy pa d ku oko lic Za krzo wa, na sty ku ta ra sów fluwio pery - glacja l nych z w³aœci wym dnem do li ny Nidy (rys. 3), czyn ni kiem kszta³ tuj¹cym ob li cze ro œlin ne krajo bra zów nie jest pia sz czy sty sub strat lito lo gi cz ny, lecz allo chto ni cz ne wody po chodz¹ce z Nidy lub z wód wg³êb nych ma r gli ste go p³asko wy ¿u. Pia sek jest w tym przy pa d ku je dy nie ne u tra l nym „szkie le tem”, w ob rê bie któ re go do cho dzi do prze mie sz cza nia siê wód nios¹cych sk³ad ni ki po ka r mo we dla ro œlin. Wy ni kiem ta kie go uk³adu jest do pa so wa nie po kry wy ro œlin nej do cech wód, ³atwo œci ich po bie ra nia i sto p nia wy ko rzy sta nia sub - stan cji po ka r mo wych. Uk³ad ro œlin no œci po ten cja l nej kszta³tuje siê pra wie zupe³nie w oder wa niu od czyn ni ka lito logi cz ne go, lecz z dru giej stro ny to oder - wa nie jest cech¹ wa run ko wan¹ obe cno œci¹ pia sków. Se k wen cja krajo bra zów ro œlin no- glebo wych zo sta³a opi sa na w pun ktach: 1, 4 i 5.
Przyk³ad 2. Na cien kich po kry wach pia sz czy s tych za le gaj¹cych na ska -
³ach wap nio w co wych czyn ni kiem de cy duj¹cym o cha ra kte rze tych krajo bra - zów jest mi¹¿szoœæ po kryw pia sz czy s tych. Naj istot nie j szym mie j s cem pro fi - li pio no wych jest stre fa kon ta kto wa (pia sek – zwie trze li na ska³y li tej), w któ - rej gwa³to w nie zmie nia siê za wa r toœæ sub stan cji po ka r mo wych i wody.
Uk³ad ro œlin no- glebo wy dla ana lizo wa ne go przy pa d ku zo sta³ opi sa ny w pun k - tach 2 i 3.
Przyk³ad 3. W stre fie przy ko ry to wej Nidy czyn ni kiem de cy duj¹cym o ob li - czu krajo bra zów jest g³êbo koœæ wód grun to wych i czê sto t li woœæ za le wów Nidy. W stre fie przy ko ry to wej na stê pu je czê ste odm³ad za nie pro fi lu gle bo we - go. Do cho dzi tam ta k ¿e do zna cz nych wa hañ zwie r ciad³a wód i wil go t no œci sie d li ska. Efe ktem tych zja wisk jest wy stê po wa nie gleb z cien ki mi po zio ma mi pró chni cz ny mi i zbio ro wisk ro œlin nych do sto so wa nych do kra ñ co wo du ¿ej zmien no œci wa run ków wod nych. Prze su waj¹c siê na zewn¹trz od osi do li ny (rze ki) do cho dzi do rza d szych za le wów i wiê kszej sta bi l no œci wa run ków wilgo t no œcio wych. Efe ktem jest wy stê po wa nie gru b szych po zio mów pró ch - ni cz nych i zbio ro wisk ro œlin nych opi sa nych w pun ktach: 6 i 7 (rys. 3). Jed - no cze œ nie stre fa ta, na wet przy nie wie l kim ob ni ¿e niu po zio mu wód grun to - wych, jest nie zwy kle po da t na na gwa³to w ny spa dek tro fi z mu nawi¹zuj¹cy do zmiany cha ra kte ru geo che micz ne go z tranzy towego -po d porz¹dko wa ne go na autonomiczny.
Pod su mo wa nie i wnio ski
W³aœci wo œci¹ uk³adów ro œlin no- glebo wych na pia skach jest ich wyj¹tko - wo du¿a nie sta bi l noœæ i ma³a od po rnoœæ na ró ¿ ne fo r my dzia³al no œci cz³owie ka. Na wet nie wie l kie zmia ny g³êbo ko œci do wody grun to wej lub che - mi z mu wód za si laj¹cych, po wo duj¹ po wa ¿ ne kon se k wen cje w prze ob ra ¿e - niu gleb i ro œlin no œci. Po kry wy pia sz czy ste w wie lu przy pa d kach s¹ ty l ko
„szkie le tem” dla mi gra cji sub stan cji de cy duj¹cych o tro fi z mie z ob sza rów przy leg³ych lub pod³o¿a g³êbiej za le gaj¹cego. Po kry wy pia sz czy ste staj¹ siê w ten spo sób naj bar dziej za le ¿ nym (wra ¿ li wym) tro fi cz nie i wil got no œcio wo ty pem pod³o¿a. Efe ktem wy mie nio nych cech jest „anty indy kacy j noœæ” pia - sków – po nie wa¿ nie wie le mo ¿ na po wie dzieæ o cha ra kte rze tro fi cz nym, wil - got no œcio wym, gle bo wym, ro œlin nym ana li zo wa nej po wie rz ch ni wy ko rzy - stuj¹c ty l ko in fo r ma cjê li to lo giczn¹. W uk³adach li to lo gia – gle ba oraz li to lo - gia – po ten cja l na ro œlin noœæ na tu ra l na (ew. ro œlin noœæ rze czy wi sta) zwi¹zki z pia ska mi cha ra kte ry zuj¹ siê zde cy do wa nie naj wiê kszym bo ga c twem form.
Wy da je siê, ¿e na tle in nych ty pów pod³o¿a w roz wa ¿a nym przy pa d ku mamy do czy nie nia z nad re pre zen ta tywn¹ ró¿ no rod no œci¹. Jest to sy tu a cja ty po wa za rów no dla uk³adów œro do wi ska przy rod ni cze go w oko li cach Pi ñ czo wa, jak i ca³ej Pol ski.
Ró ¿ no rod noœæ uk³adów glebo wo- ro œlin nych w oko li cach Pi ñ czo wa... 257
Li te ra tu ra
Osta sze wska K., Gra bo wski T., Ha ra si miuk A., Le wan do wski W., 2000: Ty po lo gia krajo bra zu na tu ral ne go oko lic Pi ñ czo wa. „Pra ce i Stu dia Ge ogr.”, 27: 131–168.
Kon dra cki J. (red.), 1966: Stu dia geo gra fi cz ne w po wie cie pi ñ czo wskim. „Pra ce Ge ogr.”, 47.
Ko stro wi cki A.S., So lon J. (red.), 1994: Stu dium geo bota ni cz no krajo bra zo we oko lic Pi ñ czo wa. „Dok. Ge ogr.”, z. 1–2.
